Ga je dit stukje lezen of blader je door? Je hebt een vrije wil: je kunt kiezen. Of is het op een of andere manier al bepaald dat je dit gaat lezen? En als je nu opeens zou doorbladeren, terwijl je van plan was dit te gaan lezen; zou dat dan het bewijs zijn van je wilsvrijheid? Of juist niet? (Je wílde het immers lezen!)
Wat je ook doet, de beslissing in je brein is al genomen voordat je dénkt dat je een beslissing neemt. In een onderzoek moesten mensen op willekeurige momenten een knop indrukken en aangeven wanneer ze gingen drukken. Maar ruim voordat ze dat aangaven, was er al activiteit in hersengebieden die de motoriek voor het drukken regelen. Dus de gang van zaken was:
Het bewustzijn zou helemaal niet nodig zijn om de taak uit te voeren: er is een rechtstreekse lijn van beslissing naar handeling, dus het lichaam regelt het zelf; het bewustzijn staat erbij en kijkt ernaar. Maar doordat we ons ongeveer gelijktijdig bewust worden van de beslissing én de beslissing uitvoeren, líjkt het alsof we beslissen en daarop handelen. In feite is de beslissing al eerder genomen, maar onbewust. De werkelijke bron van onze keuzes kennen we niet. Je kunt dus wel besluiten te stoppen met lezen, maar de oorzaak van dat besluit is onbewust en daar heb je geen invloed op.
Zo is het leeuwendeel van wat we doen onbewust. 95 Procent, zeggen deskundigen, maar die schatting is gebaseerd op een grapje van John Bargh, autoriteit op dit onderzoeksgebied. Toen hem na een lezing gevraagd werd hoeveel procent van wat we doen, denken en voelen onbewust is, zei hij 94,86 procent. Daar bedoelde hij mee dat we geen idee hebben. Maar dat het veel is, dat is zeker.
Op grond van deze resultaten is het idee van een vrije wil naar het rijk der fabelen verwezen: we hebben de illusie dat we zelf kiezen en dat we weten waarom we zo kiezen, maar in werkelijkheid worden besluiten genomen door onbewuste drijfveren die we niet kennen en niet beheersen. Onderzoeker Dan Wegner vergelijkt het met zijn zoontje, dat in het winkelcentrum op het hobbelpaard zit en denkt dat het paard schommelt door zijn aansporingen, terwijl het komt doordat zijn vader er een kwartje in heeft gegooid. Het bewustzijn registreert de resultaten van onbewuste processen en fantaseert erbij dat het die processen zelf heeft geregeld. Die illusie is belangrijk, want ze geeft ons het gevoel dat we onze acties zelf bedacht hebben, waardoor we er achter staan. Het zou vervelend zijn als je steeds verwonderd denkt: ‘Goh, wat een rare actie doe ik nu weer, wat zou hier de bedoeling van zijn?’
Het idee dat het onbewuste in feite de ‘baas’ is, is prikkelend en – als je eenmaal van de schrik bekomen bent – ook wel prettig. Het betekent volgens sommigen dat je niet meer uitgebreid hoeft te wikken en wegen, broeden op lastige problemen en creatieve invallen, complexe morele afwegingen: dat doet je onbewuste allemaal, dus als je je intuïtie volgt, komt het goed, is de gedachte. Toch zou dat tegen kunnen vallen, want onbewuste beslissingen lijken toch niet zo slim als we graag zouden willen. Bovendien blijkt dat mensen na een pleidooi dat wilsvrijheid een illusie is, minder behulpzaam en agressiever worden. Kennelijk nemen ze aan dat bedachtzaamheid of zelfsturing zinloos is omdat alles toch van hogerhand dan wel van ‘onderuit’ bestierd wordt. Hierdoor is hun gedrag minder sociaal.
Als dit de gevolgen zijn van de aanname dat we geen vrije wil hebben, is er alle aanleiding wat kritischer te kijken naar die stelling. Dat onbewuste activiteit voorafgaat aan een handeling of beslissing, bewijst immers niet dat bewuste sturing per definitie onmogelijk is. Als het gaat om morele afwegingen, het onderdrukken van primaire impulsen (zoals de impuls om agressief te reageren of om voor eigenbelang te kiezen) en andere afwegingen die een wat ruimere blik of een lange-termijn-visie vergen, kan het bewustzijn een cruciale rol spelen. Het onbewuste is domweg niet zo goed in vooruitdenken of syllogistisch (logisch als-dan) redeneren. Het bewuste kan dus overwegingen aandragen waartoe het onbewuste niet in staat is, en daarmee input verschaffen die een cruciale wending kan geven aan de besluitvorming. Bijvoorbeeld: ‘Ik heb zin om op mijn partner te schelden omdat hij fout is gereden, waardoor we nu al uren voor niks in de file staan. Maar als ik dat doe, wordt het ongezellig en dan is de reis nóg vervelender, ook voor mij. Als ik me er overheen zet en het positief benader, kunnen we nog steeds een leuke dag hebben.’
Zelfs al zou je dit maar 1 procent van de tijd doen, dan is dat al van wezenlijk belang. Denk aan een auto: die rijdt 99 procent van de tijd rechtdoor. Toch zou het een kapitale fout zijn in het ontwerp geen rekening te houden met het nemen van bochten. Zo is het ook met ons bewuste. Die ene procent (of hoeveel het ook is) bepaalt het verschil tussen een auto die maar één kant op kan, en een mens die zijn leven en zijn gedrag zelf een wending kan geven.