Tijdens een wandeling spitste mijn hond zijn aandacht toen hij een konijn in het veld zag rennen. Het konijn verdween even uit zijn gezichtsveld door een grote hooiberg die ervoor stond. Ik keek naar mijn hond en zag dat hij direct zijn blik wendde naar de andere kant van de hooiberg, wetend dat het konijn aan die kant weer tevoorschijn zou komen. Niet slecht, toch, dat hij dit op zijn peuterleeftijd al snapt!
Het inzicht van de hond kan natuurlijk alleen worden afgeleid uit zijn gedrag, in dit geval zijn blikrichting. Bij mensen werkt dat eigenlijk precies zo. Mensen denken dat ze weten wat ze weten – dat ze kunnen aangeven waar ze verstand van hebben en wat ze kunnen. Maar niets is minder waar. Bekend is dat mensen hun vaardigheid en talent vaak overschatten. Denk aan muzikale wanprestaties in talentenshows, aan Peter’s principle (veel mensen werken een functieniveau hoger dan ze aankunnen) en aan sportievelingen die bergen beklimmen en er vanaf vallen. Zomaar wat voorbeelden van zelfoverschatting. Je kunt nu eenmaal niet weten wat je niet weet, of een adequaat oordeel geven over een vaardigheid waarin je een kruk bent. Maar het omgekeerde gebeurt ook: je weet ook niet wat je wél weet.
Een aardige illustratie hiervan is het Iowa-gokspel, waarin deelnemers kaartjes van verschillende stapeltjes trekken. Ieder kaartje levert een bepaald bedrag aan winst of verlies op. De deelnemer weet niet hoe de stapeltjes zijn samengesteld, dus moet er al doende achter komen. De verschillende stapeltjes zijn dusdanig samengesteld dat sommige overall meer verlies opleveren en andere meer winst. Ruim voordat deelnemers bewust kunnen aangeven bij welke stapel de verliezen het grootst zijn, blijkt dat ze het al weten: wanneer ze een kaartje pakken van het ‘verkeerde’ (verliesgevende) stapeltje, zijn er meer tekenen van spanning in hun lichaam. Ze weten dus al dat dat stapeltje riskant is, maar ze weten nog niet dát ze het weten.
Een vergelijkbare splitsing is geconstateerd bij kleine kinderen, in onderzoek naar hun vermogen zich te verplaatsen in het perspectief van iemand anders. In dit type onderzoek zien kleuters een filmpje. Jan en Piet staan in een kamer bij een doos waar een snoepreep in zit. Ze pakken de reep eruit en kijken er begerig naar (zo ongeveer als mijn hond naar het konijn). Dan wordt Piet weggeroepen. Ze leggen de reep terug in de doos en Piet verlaat de kamer. Terwijl hij weg is, doet Jan gauw de reep in een kastje aan de andere kant van de kamer. Vervolgens komt Piet weer binnen.
Op dit punt wordt aan de kijkertjes gevraagd: waar gaat Piet nu zoeken naar de reep? Kinderen van vijf snappen dit: ze wijzen naar de doos, want ze beseffen dat Piet de verplaatsing van doos naar kast niet heeft waargenomen. Ze kunnen zich dus in Piets perspectief verplaatsen. Kinderen van drie niet: ze wijzen naar het kastje, alsof Piet ook weet wat zij weten. Ergens tussen drie en vijf leren kinderen dat Piet niet ziet wat zij zien. Maar het grappige is: met een jaar of vier weten ze dit, maar ze weten nog niet dat ze het weten. Desgevraagd geven ze het verkeerde antwoord. Maar wanneer je hun blikrichting volgt zodra Piet op het toneel verschijnt, zie je dat ze direct naar de doos kijken. Ze weten feilloos waar Piet naartoe gaat.
Ook volwassenen kunnen vaardigheden en talenten hebben zonder expliciet te weten dat ze die hebben. Nog vaker menen mensen dat ze iets kunnen of weten terwijl dat in feite nogal tegenvalt. (Mijn hond lijkt overigens ook niet te beseffen dat hij te klein is om een koe te bejagen.) Er is weinig verband tussen de kwaliteiten die mensen feitelijk hebben en hun eigen opvattingen daarover. Als je wilt weten wat mensen te bieden hebben, moet je dat dus vooral niet aan ze vragen. Daarin schuilt het grote probleem van alle zelfrapportage-tests . Wat daaruit rolt is wat de respondent er zelf in stopt: zijn eigen theorietjes over zichzelf. Wil je weten wat mensen daadwerkelijk in huis hebben en wat niet, doe dan hetzelfde als met honden en kleuters: let goed op hun gedrag.