Cijfers en feiten

Fysiek geweld in relaties komt veel vaker voor dan de meeste mensen denken. In 1989 werd er door prof. dr. R. Römkens³⁵ onderzoek naar gedaan en daar kwamen schokkende cijfers uit naar voren. Een op de vijf vrouwen had wel eens te maken gehad met fysieke mishandeling door haar mannelijke partner; 11,4 procent was herhaaldelijk ernstig mishandeld en maar liefst 64 procent had daarbij lichamelijk letsel opgelopen. In twintig procent van de gevallen was de schade blijvend. Recenter onderzoek in Nederland laat dezelfde percentages zien.³⁶ Reden genoeg om dit probleem heel serieus te nemen en de laatste jaren is de bereidheid bij overheid, justitie en hulpverlening om ‘huiselijk geweld’ aan te pakken dan ook aanzienlijk toegenomen.

De term ‘huiselijk’ is bij veel vrouwen verkeerd gevallen, huiselijk refereert te veel aan knus, warm en gezellig, terwijl geweld verre van knus en gezellig is. Bestaat er een betere term? Intiem geweld? Dat klinkt weer alsof geweld intiem is. Relationeel geweld? Dat klinkt wat te veel alsof de vrouw even veel slaat als de man terwijl in tachtig procent van alle gewelddaden binnen het gezin de man de dader is.³⁷ In feite bestaan er geen termen die de lading dekken.

Vrouwenopvanghuizen puilen uit. Kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld of zelf slachtoffer zijn van mishandeling, worden zonder uitzondering ernstig getraumatiseerd. Negentig procent van de kinderen die deel uitmaken van een gezin waarin geweld tussen partners plaatsvindt, bevindt zich tijdens de gewelddadige acties in dezelfde of de aangrenzende ruimte en maakt dus bewust de verbale en fysieke agressie mee. Ongeveer dertig procent van de kinderen probeert tussenbeide te komen.³⁸ In veel gevallen is niet alleen de vrouw het slachtoffer, maar krijgen ook kinderen en huisdieren ervan langs. In Nederland sterven volgens sommige voorzichtige schattingen vijftig tot tachtig kinderen per jaar aan de gevolgen van kindermishandeling.³⁹ Waarom gaan we de straat niet op en houden we geen protestmarsen? Elke week weer, voor elk kind opnieuw? Omdat het zich achter de gesloten deuren van het zogenaamde ‘intieme’ gezinsleven afspeelt. Omdat we ons niet graag bemoeien met zaken van een ander. Omdat we denken dat het ons niets aangaat.

Wanneer het net is alsof je de hoofdrolspeelster van een horrorfilm bent geworden en je man je belager is – waar kun je dan nog naartoe vluchten? Wanneer je in je eigen huis niet meer veilig bent, waar dan nog wel? Als je geluk hebt kun je naar buiten vluchten of naar de buren, maar je kinderen bij een maniak achterlaten doe je niet zo gemakkelijk. Bovendien ben je vervuld van schaamte.

Geweld tegen vrouwen en kinderen is van alle tijden en dus niets nieuws. In bijbelverhalen worden al vrouwen die hun maagdelijkheid hadden verloren gestenigd en in sommige landen komt steniging om die reden nog steeds voor. In de Middeleeuwen waren er de heksenverbrandingen, en ook in mythologie en sprookjes moeten vrouwen het vaak ontgelden. Blauwbaard, de op het oog zo aardige en innemende man, bleek de grootste massamoordenaar onder de sprookjesfiguren. Hij vermoordde talloze vrouwen. De boze wolf vrat zeven geitjes op. Enge sprookjes komen verraderlijk dicht bij de dagelijkse realiteit.

Er zijn gelukkig nog veel mannen en vrouwen die nooit met relationeel geweld te maken hebben gehad. Die kunnen zich er geen voorstelling van maken wat mensen die zeggen van elkaar te houden, elkaar aan kunnen doen. De ernst van het geweld wordt door hen dan ook meestal onderschat. Men denkt dan aan een enkele klap, een duw of wat trekken aan armen en benen – op zichzelf erg genoeg – maar bij relationeel geweld moeten we ook denken aan zeer ernstig geweld waarbij een ziekenhuisopname geen uitzondering is. Jaarlijks overlijden er nog steeds vrouwen aan de gevolgen van relationeel geweld.

Opdat men zich een voorstelling kan maken van de werkelijke situatie volgt hier een greep uit de gewelddaden die voorkomen in de relationele sfeer: mes op de keel; poging tot wurgen; snijwonden aanbrengen; dreigen met een vuurwapen; iemand aan de haren door de kamer trekken; schoppen terwijl het slachtoffer weerloos op de grond ligt; met de volle vuist in het gezicht slaan zodat de tanden in het rond vliegen; brandwonden toebrengen door het uitdrukken van sigarettenpeuken op het lichaam; met de riem iemand afranselen zodat de bloedsporen op de muren terug te vinden zijn; dreigen met moord en doodslag; dreigen het huis in brand te steken; gijzelingen in eigen huis of slaapkamer; levensgevaarlijk hard rijden met veel drank op; botbreuken; blauwe ogen; gebroken neuzen; blauwe plekken; gekneusde ribben; gooi en smijtwerk; agressieve verkrachtingen; verminkingen in de schaamstreek; scherpe voorwerpen in de vagina en anus stoten die de vrouw levensgevaarlijk kunnen verwonden. Zeg dan nog maar eens dat je van de trap gevallen bent. Het komt heel frequent voor in ons eigen land. De vrouwen en kinderen die het mee hebben gemaakt, hoeven hun geheugen nooit meer op te frissen, de beelden zijn er voor eeuwig in gegrift. De daders daarentegen zeggen opvallend vaak ‘niet meer precies te weten wat er gebeurd is’. Mensen die gruwelijke dingen op hun geweten hebben, lijden vaak aan een opvallend ‘slecht geheugen’.

Verklaringsmodellen

Waarom blijft een vrouw in hemelsnaam bij een man die haar dit aandoet? Bij een man die je zoiets aandoet, wil je toch geen moment langer blijven, dat kan toch geen liefde zijn! De vraag waarom mannen huiselijk geweld plegen en de vraag waarom vrouwen bij hen blijven of elke keer weer teruggaan ondanks de mishandelingen is al heel vaak gesteld en het antwoord daarop blijft ingewikkeld. Vanuit verschillende invalshoeken is naar dit probleem gekeken maar geen enkele theorie dekt de lading volledig. Waarschijnlijk spelen er tal van factoren en verklaringen mee, die bij elkaar een redelijk beeld geven.

Op de eerste plaats is er de biologische verklaring: een verhoogd testosterongehalte zou bij mannen tot overmatig agressief gedrag kunnen leiden. Voedsel zou ook van invloed zijn op agressief gedrag; er zijn experimenten gedaan in gevangenissen en op scholen waarbij aangetoond werd dat een bepaald dieet de onderlinge agressie sterk vermindert. Sociologen bekijken agressief gedrag vanuit de overdracht van culturele waarden en normen en feministische theorieën veronderstellen dat geweld tegen vrouwen te maken heeft met de maatschappelijke onderdrukking van vrouwen en kinderen. Ook de psychologen hebben naar dit probleem gekeken en komen met uiteenlopende verklaringen. Leertheoretici zien de oorzaak vooral in aangeleerd gedrag dat door middel van beloning en straffen tot stand is gekomen. Anderen zien meer een oorzaak in de vroege jeugd van de dader.

Eén ding is zeker: de ene gewelddadige man is de andere niet, net zo min als alle slachtoffers over een kam te scheren zijn. Veel van wat we weten over geweldplegers⁴⁰ is in eerste instantie afgeleid van wat slachtoffers over hen vertelden. De mannen zelf kwamen niet voor hulp en lieten zich al helemaal niet graag onderzoeken. Nu ook de verplichte en vrijwillige hulpverlening voor deze mannen op gang komt is het ook beter mogelijk onderzoek te doen aan de hand van de verhalen van de mannen zelf.

Verschillende typen gewelddadige mannen

Was het maar zo dat een gewelddadige man te herkennen is aan borstelige, doorlopende wenkbrauwen. Had hij maar een boeventronie, enge, bloeddoorlopen ogen, desnoods schuim op de mond. Zag hij er maar uit als een monster, dan zouden vrouwen misschien wel wijzer zijn en zich niet met hem inlaten. Hoewel… dat valt te betwijfelen, getuige het feit dat de meest gevaarlijke en gestoorde mensen in de gevangenis de hartstochtelijkste brieven krijgen van vrouwen die op hen zijn gevallen.

Helaas is de gewelddadige man in de meeste gevallen een aardige huisvader. Niets bijzonders aan te zien: een gewone vent, die zich sociaal gedraagt en voor iedereen klaarstaat, het type ‘toffe peer’. Dat dacht zijn vrouw ook toen ze hem voor het eerst zag. Na een paar jaar weet ze wel beter.

In De Aanpak⁴¹, een methodiekbeschrijving voor de aanpak van relationeel geweld, wordt een aantal typen plegers onderscheiden. Elk type heeft zijn eigen motieven en persoonlijkheidsachtergronden voor zijn gewelddadige gedrag.

Bij de verslaafde gewelddadige man staat het alcoholgebruik centraal. Alcohol ontremt en de anders zo zachtaardige man kan zich na inname van een flinke borrel zeer opgefokt gaan gedragen (zie ook hoofdstuk zeven).

De psychopathische gewelddadige man zullen we tegenkomen in hoofdstuk acht. Deze man heeft nooit last van een slecht geweten, want zijn geweten functioneert niet goed en is niet meer te repareren. Bij deze man kun je dus beter uit de buurt blijven, maar dat kan lastig zijn: je herkent hem namelijk niet zo gemakkelijk.

De sadistische gewelddadige man kickt op geweld en op de angst van de ander. Ook deze man is niet goed te behandelen, want alles wat met lust gepaard gaat, is moeilijk af te leren.

De jaloerse en bezitterige gewelddadige man kennen we al. Het is niet moeilijk je voor te stellen dat deze man geweld gaat gebruiken. Geweld hoeft niet per definitie gepaard te gaan met klappen: hij was al min of meer psychisch gewelddadig in zijn controlerende, dwingende en manipulerende gedrag. Wanneer het even niet gaat zoals hij wil, wanneer deze man de controle dreigt kwijt te raken, probeert hij die niet zelden door middel van fysiek geweld weer terug te krijgen.

Dan is er nog de habitueel agressieve man. Die is gewend om elk conflict met de vuist te beslechten. Uit gewoonte, omdat hij niet beter weet. Mogelijk is hij in een achterstandswijk opgegroeid waar geweld de gewoonste zaak van de wereld was. Moeder sloeg, vader sloeg, de kinderen sloegen elkaar en zelfs op school kreeg je klappen. Geweld is voor hem een taal geworden die iedereen spreekt. Wanneer je deze man duidelijk maakt dat het een slechte taal is, dan wil hij er nog wel eens mee ophouden.

De cultureel defensieve pleger wil ons doen geloven dat het in zijn cultuur is toegestaan om vrouwen te slaan. Dat dit onzin is moge duidelijk zijn. In geen enkele cultuur is het slaan van vrouwen en kinderen officieel toegestaan, wat niet wil zeggen dat het in de ene cultuur niet meer gebeurt dan in de ander. Er is nog weinig bekend over de mate waarin geweld voorkomt bij allochtone gezinnen, maar dat het ook daar voorkomt staat vast.

De getraumatiseerde mishandelende partner is niet zelden als kind zelf geslagen dan wel getuige geweest van geweld tussen zijn ouders. Kinderen die zelf getuige waren van geweld worden vaker later dader of kiezen voor een gewelddadige partner, zo is uit onderzoek gebleken.

Tot slot is er nog de psychotische gewelddadige man. Deze man lijdt aan een ernstige psychiatrische ziekte die professionele behandeling vereist. Deze man kan levensgevaarlijk worden omdat hij dingen ziet die er niet zijn. Hij denkt bijvoorbeeld dat zijn vrouw door de duivel is bezeten, of dat hij zelf Jezus Christus is. Hij kan waanideeën hebben en stemmen horen die hem opdrachten geven, hij is de realiteit meestal helemaal uit het oog verloren. Deze man is niet verantwoordelijk te stellen voor het geweld dat hij pleegt. Soms kan zo’n man wanneer hij goed is ingesteld op medicatie een vrij normaal leven leiden.

Dit hoofdstuk zal met name gewijd zijn aan de getraumatiseerde mishandelende man, omdat dit type veel voorkomt. De dynamiek in de relatie tussen deze man en zijn vrouw is zodanig destructief dat beiden in toenemende mate beschadigd raken. Hij doordat hij steeds méér ‘dader’ wordt en zich niet in de hand heeft, en zij doordat ze steeds opnieuw klappen krijgt, radelozer en angstiger wordt of murw voor het toenemende geweld.

Barsten in de liefdesbeker, oplopende spanningen

Geweld begint in sommige relaties pas na jaren, de spanning neemt dan in de loop der tijd langzaam toe. In andere relaties begint het geweld vrij snel na de eerste periode van verliefdheid of zelfs al tijdens de verkeringstijd. De kans dat een vrouw besluit bij de gewelddadige man weg te gaan is dan natuurlijk groter, omdat ze nog niet met zoveel draden aan hem verbonden is.

In hoofdstuk drie werd beschreven hoe na de eerste symbiotische fase van de relatie, waarin de echtelieden sterk op elkaar gericht zijn, de individuatiefase komt. In die fase moeten ook de eerste teleurstellingen verwerkt worden: hij blijkt toch meer te drinken dan zij dacht, werkt veel langer door dan hij had beloofd en zij heeft minder zin in vrijen terwijl ze er in het begin geen genoeg van kon krijgen. Meestal zijn het de vrouwen die beginnen met hun ongenoegen te uiten, zij het lang niet altijd op een constructieve manier. Vrouwen hebben nogal eens de neiging hun wensen te verpakken in een verwijt: ‘Wat ben je toch altijd laat thuis!’ in plaats van: ‘Ik kijk er altijd zo naar uit dat je thuiskomt, ik zou het heerlijk vinden wanneer je wat eerder kwam.’ Vrouwen kunnen goed mopperen en zeuren zonder duidelijk voor hun wensen uit te komen en mannen kunnen dat ‘gekanker’ in het algemeen slecht verdragen want, geloof het of niet, zij willen diep in hun hart niets liever dan hun vrouw gelukkig maken. Ze willen de prins op het witte paard zijn en wanneer ze steeds met de neus op de teleurstellende feiten en hun eigen falen geduwd worden, hebben ze eerder de neiging zich terug te trekken dan beter hun best te doen. Hij denkt: bekijk jij het maar, klerewijf en gaat zijn eigen gang of hij ‘kankert’ terug en dan is hij niet misselijk in zijn verweer. Wanneer de sfeer flink verpest is neemt de vrouw meestal het initiatief om de lucht te doen klaren. Zij zegt weer iets liefst tegen hem, zoekt toenadering, biedt haar excuus aan, voelt zich schuldig, zet haar eigen wensen opzij, waardoor de sfeer verbetert en hij ontspant en het tijdelijk weer even gezellig is – met de nadruk op tijdelijk.

Binnen de kortste keren begint het gedoe opnieuw. De spanning loopt weer op door de wederzijdse teleurstellingen die nooit goed opgelost en uitgepraat worden. Dat is namelijk het kenmerk van een dergelijke ongezonde relatie: nooit wordt er iets echt opgelost of uitgesproken, het wordt hooguit tijdelijk toegedekt om bij het minste of geringste incident weer opgerakeld te worden, en zo worden conflicten en ergernissen op elkaar gestapeld en groeit de wederzijdse allergie. Zij verwijt hem steeds meer, hij raakt gefrustreerder, zij voelt zich door ‘die klootzak’ steeds minder serieus genomen, hij raakt meer en meer de controle kwijt over de situatie, gaat een keer lekker stappen met vrienden om alles te vergeten en komt steeds vaker opgefokt en stomdronken thuis. Zij dreigt met scheiden, wat hem nog angstiger en kwader maakt. Wanneer hij zo de controle en grip op haar en op zijn huwelijk kwijtraakt en in toenemende mate het gevoel krijgt dat hij niets meer goed kan doen, neemt de kans op gewelddadigheid van zijn kant toe. De eerste klappen kunnen een keerpunt vormen. De vrouw kan inzien dat ze bij hem weg moet gaan, of ze kunnen beiden tot dat inzicht komen, maar misschien is dat ook het moment dat ze hulp gaan zoeken en dan is er nog hoop. Blijft het niet bij die ene keer en neemt de man steeds vaker zijn toevlucht tot geweld, dan is die hoop ver te zoeken: beide echtelieden staan dan voor de poort van een regelrechte hel.

Spiraal van geweld

In het boek De partnermishandelaar⁴² wordt de getraumatiseerde mishandelende man omschreven als de ‘cyclische mishandelaar’. De aanloop naar het geweld, de uiteindelijke ontlading en de daaropvolgende verzoening verlopen volgens een vast patroon. De cyclus wordt in het algemeen steeds sneller doorlopen en om die reden kun je spreken van een neerwaartse geweldspiraal. De geweldspiraal is ook uitvoerig besproken en schematisch weergegeven in Intieme oorlog⁴³ van Justine van Lawick en Martine Groen, een zeer lezenswaardig boek over relationeel geweld.

Elke vrouw herinnert zich de eerste klap die ze van haar partner kreeg. Dat moment vergeet ze nooit meer. Vanaf dat moment is alles anders. Dat haar huwelijk slecht was wist ze wel, maar dat dit ook mogelijk was wist ze misschien niet. Ze was wel eens vaker bang voor hem geweest maar ze had nog hoop dat er wat kon veranderen, dat hij zou veranderen, dat zijzelf de dingen anders zou kunnen doen. Wanneer het geweld doorgaat zal die hoop snel afnemen om plaats te maken voor angst en ook schaamte: schaamte dat zij in zo’n situatie zit, over het feit dat ze zich laat slaan. Met de schaamte neemt ook het sociale isolement toe. Zij alleen weet hoe slecht hun huwelijk is en ze lijdt in stilte.

Het kan zijn dat de sfeer na de geweldsuitbarsting gespannen blijft. Hij verwijt haar dat het haar schuld is, hij gooit haar van alles voor de voeten. Zij loopt op haar tenen en doet alles om hem gunstig te stemmen. Ze sluipt als een bang dier door het huis, wat hem weer irriteert. Ze is volledig op hem gericht uit angst en uit voorzorg, misschien ziet ze het aankomen, zijn stemmingsomslag. Ze zet geen zware asbakken op tafel en grote vleesmessen heeft ze niet meer in huis. Ze houdt altijd wanneer hij thuis is haar schoenen aan en zal nooit in ochtendjas rond blijven lopen, ze is altijd klaar om te vluchten. Soms ziet ze inderdaad ‘de lucht betrekken’, maar vaak ook niet, dan komt de omslag in zijn stemming als een donderslag bij heldere hemel. Een kleine, banale aanleiding is voldoende om hem te doen ‘flippen’.

Gewelddadige mannen roepen in hun woede opvallend vaak seksueel getinte scheldwoorden en beleven hun razernij als een ‘rode waas’. Volgens Donald G. Dutton, schrijver van De partnermishandelaar⁴⁴, is er ook werkelijk sprake van een bewustzijnsvernauwing ten tijde van de geweldsuitbarsting. Dat maakt de gewelddadige man juist zo gevaarlijk: hij is niet meer volledig in de realiteit en kan zichzelf ook niet meer kalmeren. Wanneer hij in die toestand verkeert is er geen redden meer aan en is hij tot alles in staat. Alle behandelingsmethodieken van de hulpverlening zijn er daarom op gericht om te voorkomen dat hij in zo’n toestand zal geraken. Als hij in een stroom van woede wordt meegesleurd kan zij slechts wachten tot het voorbij is. Beide partners kunnen er wel voor zorgen niet in die stroom terecht te komen. (Zie ook de paragraaf ‘Time-out’ in dit hoofdstuk.)

Het is ook mogelijk dat de gespannen sfeer na het geweld doorbroken is en beiden opgelucht zijn. Hij is zijn agressie kwijt en toont zich daarna de meest liefdevolle echtgenoot die zij zich kan wensen, zij is opgelucht omdat ook voor haar de spanning doorbroken is en hij nu lief voor haar is. Zo heeft ze hem zo graag, dat is zijn ware aard, denkt ze: zo ken ik hem weer, zie je wel dat ik me niet vergist heb – het geweld hoort helemaal niet bij hem, hij is in feite zachtaardig, anders zou hij nooit zo lief voor mij kunnen zijn. Hij is zorgzaam, vol berouw en belooft beterschap. Hij verzorgt haar wonden en zegt dat hij bij haar weg zal gaan omdat ze beter verdient – wat hij nooit doet – en belooft hulp te zoeken, wat hij ook maar zelden vrijwillig doet. Vaak wordt er na de geweldsuitbarsting hartstochtelijk gevreeën, niet alleen op zijn initiatief, maar ook op haar verzoek.

De sfeer is een tijdje uitstekend (volgens de geweldsspiraal ‘de wittebroodsweken’). Hij slooft zich uit, zij voelt zich zijn prinses. Ze doen leuke dingen, het leven lijkt wel een feestje, beiden vergeten gemakshalve de letterlijke en figuurlijke wonden. Ze rationaliseren de problemen weg: in elk huwelijk is toch wel eens wat? Ze zijn nu eenmaal een temperamentvol stel en dan heb je hoge bergen en diepe dalen. Ze vertelt aan niemand dat de diepe dalen met geweld gepaard gaan. Ze camoufleert haar kneuzingen en stelt misschien vast dat hij haar gelukkig nooit in het gezicht slaat.

Na de romantische hereniging sluipt echter langzamerhand de spanning weer naderbij. Ze merkt het aan kleine dingen. Hij is weer iets minder open, iets minder attent, grimmiger, kortaf. De sfeer wordt minder, zij probeert erover te praten, wordt weer bang, hij wijst haar af en negeert haar angst: ze moet geen oude koeien uit de sloot halen, zij verpest altijd alles! Hij houdt vol dat het aan haar ligt. Als zij niet zo zeurde, wanneer zij niet zo… op het laatst weet ze precies waar dit weer toe zal lijden, er is geen houden meer aan. Laat het dan in godsnaam maar gebeuren, denkt ze, dan hebben we het maar weer gehad. Soms lokt ze het uit omdat ze weet dat hij daarna weer lief is. Dan is het even weer net of ze pas getrouwd en verliefd zijn. De man verandert als een weerwolf van gedaante en helaas niet alleen bij volle maan.

De band die deze twee mensen met elkaar krijgen, kunnen we rustig ‘krankzinnig’ noemen. De vrouw raakt met deze gespleten man verstrikt in een regelrechte hel van verwarring, ze verblijft in een waanzinnige staat van innerlijke verscheurdheid. Verslaafd als ze is aan de goede momenten blijft ze hopen dat de ‘weerwolf’ uit te bannen is. Elke keer denkt ze dat het de laatste keer is dat hij haar heeft geslagen, maar meestal neemt het geweld toe naarmate de situatie langer duurt.

Het Stockholmsyndroom

Vrouwen die lange tijd door hun partner mishandeld worden, kunnen gaan leiden aan het Stockholmsyndroom, zo genoemd naar een gijzelingssituatie in Stockholm waarin het vrouwelijke slachtoffer verliefd werd op haar gijzelnemer. Wanneer je leven afhangt van een gek, ben je tot veel in staat. Een manier om te overleven kan zijn je volledig in te leven in je agressor, in de onbewuste hoop nog enige controle te hebben over de situatie. Je kunt je zodanig inleven in hem dat je jezelf volledig kwijt raakt. Die toestand kan op een soort van verliefdheidsroes gaan lijken, op een overgave en een versmelting. Het kan om die reden ook voorkomen dat vrouwen mee gaan doen aan het geweld ten opzichte van hun kinderen. Ik ben geen haar beter dan mijn man, ik verdien niet beter dan dit, denkt ze. Op die manier horen ze bij elkaar, een duivelspact, een monsterverbond ten top. Waar dit toe kan leiden hebben we kunnen zien met de vreselijke afslachting van het meisje van Nulde. Voor sommige vrouwen is alles beter te verdragen dan de eenzaamheid. Wanneer de psychologische neiging er toch al is om je te identificeren met je agressor zal die neiging alleen maar sterker worden wanneer hij na het geweld poeslief en aardig is. Meestal blijft hij net lang genoeg aardig om haar weer volledig aan zich te binden.

Leven in een gewelddadige thuissituatie is te vergelijken met een gijzelingssituatie. De vrouw is niet meer vrij om te gaan en te staan waar ze wil, om te denken en te zeggen wat ze wil, maar ze is voor honderd procent op haar partner gericht. Wat doet hij, wat wil hij, hoe is zijn stemming, dreigt er gevaar? Hoe krijg je een hond volledig op zijn baas gericht? Door de stok en de worst! De vrouw haalt alle psychologische trucs uit de kast om de situatie te verdragen. Ze ontkent de ernst van het geweld, ze vergoelijkt het, ze geeft zichzelf de schuld en ontslaat hem van alle verantwoordelijkheid. Ze draait de situatie om: ‘Hij is juist goed voor mij, ik kan door deze relatie leren me sterker op te stellen. Hij houdt me tenminste een spiegel voor, anderen durven mij geen tegengas te geven.’

Er zijn natuurlijk momenten dat het ook haar te dol wordt. Al dan niet gestimuleerd door haar omgeving doet ze soms aangifte (dit gebeurt in zes procent van alle gevallen).⁴⁵ Al dan niet gestimuleerd door de politie trekt ze die aangifte vaak ook weer in, omdat het haar woord is tegen het zijne, omdat ze bang is voor wraakacties, voor de schande, omdat ze zich schaamt; omdat ze bang is dat hij de bak in zal draaien en zijn werk zal verliezen en omdat ze vooral bang is hem voorgoed kwijt te raken.

Kind van de rekening

Wat moet een man hebben meegemaakt om zich te ontpoppen tot een gewelddadig monster? En heeft hij altijd wel wat meegemaakt? Is hij niet als slechterik geboren? Zit het in zijn genen? En zo ja, is het dan niet handig om te weten of het erfelijk is?

Zoals uit het voorgaande bleek zijn de meningen over de achtergronden van gewelddadig gedrag verdeeld. De al eerder geciteerde Dutton⁴⁶ legt sterk de nadruk op traumatisering in de jeugd bij het type pleger dat hierboven beschreven werd. Hij heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de gezinsachtergronden van de mannen die hij in behandeling had en kwam tot een belangrijke conclusie.

We kunnen ons inmiddels wel wat voorstellen bij een afwezige en of bestraffende en vernederende vader en een veeleisende en niet emotioneel beschikbare moeder. Het belang van emotionele steun van beide ouders is al in vele psychologieboeken beschreven en ook in dit boek reeds aan de orde gekomen.

Juist voor de opgroeiende jongen die zich moet identificeren met de vader, is het van groot belang dat er een vader is aan wie hij zich kan spiegelen en door wie hij zich gekend, bevestigd en gesteund voelt. Wanneer de zoon zich losmaakt van de moeder om zich meer op zijn vader en de wereld te richten heeft hij vader extra hard nodig en wanneer die het dan af laat weten, staat hij alleen. Een (emotioneel) afwezige vader is slecht voor de opvoeding, maar een vernederende vader is funest. ‘Laat mij dat nu maar doen, dat kun jij toch niet; wie denk jij wel dat je bent, snotaap… houd jij eens je mond wijsneus, wat weet jij daar nu van; wees eens een vent… wat zie jij er belachelijk uit zeg, mietje… wijf… moederskindje… huilebalk… minkukel, ga eens aan de kant jij; snap je dat nu nog niet, wat moet dat met jou worden, hadden we jou maar nooit gekregen!’ Deze of soortgelijke vernederingen, allerlei vormen van verbaal gewelddadig gedrag jegens kinderen, uitgesproken door gefrustreerde vaders, die weer vernederd werden door hun vaders, die weer vernederd werden door hun vaders, et cetera. Nee, gewelddadig gedrag zit niet in de genen, maar heeft wel de neiging zich voort te planten over de generaties heen.

De jongen kan niet anders dan zich belachelijk voelen, hij schaamt zich en met de woede over de vernederingen kan hij geen kant op. Hij is immers afhankelijk van zijn ouders. Zou hij razend op vader worden, dan zou hij wellicht nog meer uitgelachen worden. Het enige wat hij kan doen is de woede wegslikken, verdringen, omzetten in zelfhaat en onzekerheid of in stoer en sadistisch gedrag ten opzichte van anderen.

Wanneer niet alleen vader vernederend was, maar ook moeder hoge eisen stelde en emotioneel weinig ondersteunend was en er thuis ook nog geslagen werd, dan is het voorstelbaar hoezeer de jongen klem heeft gezeten. Moeders kunnen op allerlei manieren verwaarlozend zijn, hoge en tegenstrijdige eisen stellen en tegelijkertijd hun kinderen keihard laten vallen. De eisen op het praktische vlak zijn meestal niet de moeilijkste, de onuitgesproken emotionele claims drukken honderd keer zwaarder: ‘Maak mij gelukkig en dat doe je wanneer je precies doet, wenst en denkt wat ik wil. Elke keer wanneer je mij frustreert maak je mij diep ongelukkig, mijn geluk ligt in jouw handen.’ Wanneer een zoon voor de grote en onmogelijke opgave staat zijn moeder gelukkig te maken kan hij niet anders dan falen. Haar commentaar is zowel uitgesproken als onuitgesproken: ‘Aan jou heb ik ook niets, had ik jou niet gekregen dan had ik niet bij deze man hoeven blijven, dan zag mijn leven er heel anders uit.’ Moeders die dit soort boodschappen geven trekken hun zoon aan, maar stoten hem ook weer net zo hard af. Hij kan zich daardoor niet veilig hechten, vervolgens wordt het separatieproces verstoord en ten slotte zal hij zich ook geen evenwichtig innerlijk beeld van haar vormen, hij zal haar als óf alleen maar goed óf alleen maar slecht ervaren.

In een normale ontwikkeling, na een veilige hechting en goed verlopen separatie, leert het kind dat moeder liefdevolle en minder liefdevolle kanten heeft. Heeft hij met de liefdevolle kanten van haar te maken, dan weet hij dat ze ook wel eens minder lief is en wanneer hij moeder even als onaardig ervaart, weet hij dat ze daarna ook weer lief tegen hem zal doen. Dit maakt het voor hem gemakkelijker om haar afwijzingen te verdragen. Gedraagt moeder zich echter te wispelturig, ligt het ‘goede’ en het ‘slechte’ in zijn beleving te veel uit elkaar, dan vormt zich in de beleving van de jongen een gespleten beeld van de vrouw: vrouwen zijn of ‘heiligen’ of ‘hoeren’ en dat kan van moment tot moment wisselen, hij heeft daar totaal geen invloed op. En omdat hij zijn eigenwaarde vooral ontleent aan de relatie met zijn moeder, ervaart hij zichzelf ook als alleen maar goed of alleen maar slecht. Dit maakt hem tot een gespleten man, die van een Doctor Jekyll in een Mister Hyde kan veranderen en voor zijn gevoel ook op zijn eigen stemmingswisseling geen invloed heeft. Dit gespletene maakt ook dat hij na het geweld poeslief en aardig kan zijn en niet graag meer geconfronteerd wil worden met het gepleegde geweld. Hij is weer een toegewijde huisvader, zijn vrouw is weer een heilige en het geweld lijkt nooit plaatsgevonden te hebben.

Een kind dat opgroeit in een emotioneel zeer onveilige situatie zal zich extreem afhankelijk voelen van de nukken en kuren van zijn vader en moeder, hij zal hen terecht wantrouwen en als zeer machtig ervaren. Die macht en het wantrouwen projecteert hij later op zijn echtgenote; hij zoekt een onmachtige vrouw als partner en vervolgens doet hij alles om de controle en daarmee de macht te houden, ook al moet hij daarvoor geweld gebruiken. Hij beleeft zijn vrouw als een gespleten persoon maar in feite is hij dat zelf. Alle onderdrukte gevoelens van vroeger heeft hij weggestopt, tot hij in het huwelijk weer met ingewikkelde en tegenstrijdige eisen en gevoelens te maken krijgt. Dan ontwaakt zijn verleden, soms zonder dat hij het zelf weet. Zijn vrouw hoeft hem maar iets te zeggen of hij beleeft haar niet meer als liefdevol, hij kan het positieve beeld van haar dan niet meer overeind houden, hij wordt als het ware elke keer opnieuw verlaten door zijn liefdevolle moeder en zij krijgt alle woede, alle angst voor verlating en schaamte, opgelopen in de vroegere thuissituatie, over zich heen in bewoordingen die ook zijn onbewuste opvattingen over haar verraden (hoer, slet, heks, vuile teef).

Hoe kinderen omgaan met ‘oorlogssituaties’ binnen de muren van het ‘veilige’ huis verschilt uiteraard van kind tot kind. Een ding is zeker: kinderen willen niets liever dan hun ouders gelukkig maken en ze zullen zich graag in bochten wringen om aan alle eisen te voldoen. Het ene kind kiest voor een helpende en ondersteunende rol, het andere gaat lastig gedrag vertonen in de hoop dat ouders zich in de zorg om hem zullen verenigen. Soms trekken kinderen zich terug in zichzelf zodat niemand last van hen heeft en of ze keren de familie al snel de rug toe. Ze weten dat ze thuis niets te halen hebben en verblijven avondenlang op straat. Als de sfeer thuis zo onveilig is, krijgt een kind sowieso niet wat het nodig heeft om zich te ontwikkelen tot een stabiel en gezond mens.

Kinderen die bovendien getuige zijn van huiselijk geweld, zelf geslagen worden of tussenbeide moeten komen kunnen dat niet verdragen. Wanneer een kind ziet dat zijn moeder in elkaar geslagen wordt, wanneer hij haar schaamte ziet, haar angst, haar radeloosheid, haar paniek en zijn razernij komt hij in een draaikolk van zoveel tegenstrijdige gevoelens terecht dat hij alle zeilen moet bijzetten om niet ten onder te gaan. Hij moet alle psychische trucs uit de kast halen om zelf niet gek te worden. Kinderen worden niet snel gek, maar vrijwel alle kinderen die getuige zijn geweest van huiselijk geweld, krijgen later zelf ernstige klachten. Veel hangt ook af van andere factoren: zijn er bijvoorbeeld buiten het gezin steunbronnen en vertrouwensfiguren voor het kind? Is er misschien een oudere broer die wat steun kan bieden, of de moeder van een vriendinnetje? Dergelijke kleine stukjes veilige haven zijn weliswaar niet voldoende, maar zeker beter dan niets.

Kun je een gewelddadige partner die in feite een getraumatiseerd kind is, wel verantwoordelijk stellen voor zijn gewelddadige gedrag? Zeker wel; een slechte of traumatiserende jeugd mag nooit een alibi zijn voor welk gedrag dan ook. Begrip is wat anders dan vrijspreken en verontschuldigen. Begrip is echter wel nodig om de juiste toon te treffen om de man tot hulp te motiveren. Wanneer hij opnieuw benaderd wordt als een ‘grote klootzak’ dan is dat meer van hetzelfde. Hij weet niet beter. Zijn vader zei het al, zijn moeder dacht er zo over en zijn vrouw en kinderen inmiddels ook, dus waarom zou hij nog veranderen? Ook een dader wil gezien worden in zijn pijn, in zijn mens-zijn en vraagt respect voor wat hij heeft meegemaakt. Dan pas kan hij zich misschien ook laten kennen en helpen in zijn daderschap.

Ze is gek dat ze blijft

Heeft de vrouw die bij de gewelddadige man blijft, ook een traumatisch verleden? Wat voor soort opvoeding maakt je ‘geschikt’ voor de rol van voetveeg en boksbal? Veel mishandelde vrouwen hebben inderdaad net zo’n traumatisch verleden als hun partner, maar niet alle. De vrouw van een gewelddadige man kan ook té beschermd zijn opgegroeid, naïef zijn gebleven, waardoor ze niet weet haar overkomt met deze man. Ze denkt dat ze met haar liefde hem wel zal genezen, maar onderschat daarbij hoe ziek deze man is.

De mishandelde vrouw is in ieder geval met veel draden aan haar man verbonden, door haar relatie met hem en door de kinderen. Deze draden doorknippen is niet gemakkelijk, ook niet wanneer er sprake is van geweld. Toch is het belangrijk om op te stappen wanneer er wordt geslagen, want de situatie wordt wanneer er geen hulp komt meestal alleen maar erger in plaats van beter.

De mishandelde vrouw kan verschillende argumenten hebben waarom ze ondanks het geweld niet meteen opstapt:

Er zijn dus zogenaamd redenen genoeg om elke keer te blijven, maar het staat vast dat vrouwen met een traumatisch verleden nog minder snel opstappen dan vrouwen die dat niet hebben. Hoe ziet het traumatische verleden van de vrouw in kwestie er dan uit?

Ook zij is meestal het kind van de rekening, de rekening die de ouders met elkaar niet konden vereffenen en die de kinderen gepresenteerd kregen. Niet zelden is ze zelf seksueel misbruikt of geslagen, of ze is ook getuige geweest van geweld. Ze zag misschien hoe moeder gedomineerd werd door vader, ze probeerde moeder te helpen, en kon het wellicht ook nooit goed doen. Misschien kleineerde vader haar of droeg hij haar juist op handen, terwijl hij moeder sloeg. In dat geval zat ze klem in een zeer ongemakkelijke positie en raakte ze verstrikt in loyaliteitsgevoelens ten opzichte van moeder. De context waarin zij opgroeide verschilt misschien niet zo veel van die van haar gewelddadige partner. De vrouw die later voor een mishandelende partner kiest of bij hem blijft, zal niet zelden net zo’n gespleten beeld hebben van mannen en vrouwen en daardoor van zichzelf als haar partner. Zij is net zo min opgegroeid in evenwichtige relaties waarbij vrouwen en mannen zowel goede als slechte eigenschappen hebben. Vaak lag het goede en het slechte in haar gezin ook mijlen ver uit elkaar of was het verdeeld over de verschillende gezinsleden. Vrouwen waren alleen maar goed bijvoorbeeld en mannen alleen maar slecht. De keuze voor een gespleten man is een afspiegeling van haar eigen innerlijke gespletenheid. Lukt het haar om de twee polen in zichzelf dichter bij elkaar te brengen door therapie, dan zal de gespleten man niet meer aantrekkelijk voor haar zijn, dan zal ze kiezen voor een man uit één stuk.

Wanneer haar geschiedenis in veel opzichten zo sterkt lijkt op die van haar partner, waarom wordt zij dan niet net zo gewelddadig? Omdat zij als meisje waarschijnlijk nog meer dan haar agressieve partner geleerd heeft haar agressie te onderdrukken en omdat ze gestimuleerd werd tot dienstbaarheid. Een jongen kan de straat op gaan en kan gaan voetballen bijvoorbeeld, van meisjes wordt dat uithuizige gedrag op jonge leeftijd minder geaccepteerd. Om die reden voelen meisjes zich ook meer verantwoordelijk voor wat er thuis gebeurt en zijn zij gevoeliger voor de praktische en emotionele claims van moeders. Meisjes maken zich ook minder grondig los van hun moeders dan zonen. Als meisje moet zij zich later identificeren met moeder en een hechte band met haar helpt haar daarbij. Juist het feit dat ze erg betrokken blijft bij moeder en zich aan haar spiegelt, wordt haar later in de gewelddadige huwelijkssituatie fataal, want wanneer moeder een slecht huwelijk had, mag het haar dan wel anders vergaan? Zij heeft veel minder dan een jongen geleerd om voor zichzelf te kiezen, voor zichzelf te zorgen, op eigen benen te staan. Het leed van haar moeder en broertjes en zusjes zal des ter zwaarder op haar drukken, juist vanwege het feit dat ze zo nauw betrokken is bij het gezin. Wanneer ze moeder niet gelukkig kon maken zal ze zichzelf dat verwijten; wanneer moeder geen oog had voor wat het meisje meemaakte zal dit haar minderwaardigheidsgevoel nog vergroten. Ze zal zich slecht voelen en wie slecht is verdient slaag, denkt zij onbewust. Ook hier geldt weer dat zij de woede over het onrecht in haar leven op masochistische wijze tegen zichzelf keert door een gewelddadige partner te kiezen, die haar zelfhaat als het ware van haar overneemt. Wanneer zij erin slaagt de woede over het onrecht in haar leven echt te voelen, zal zij niet meer accepteren dat haar partner haar slaat; ze zal bij hem weggaan of het geweld zal stoppen.

Opvoedingssituaties kunnen op heel veel verschillende manieren slecht zijn en een voedingsbodem vormen voor een slecht huwelijk op latere leeftijd. In ieder geval heeft de vrouw die zich laat mishandelen, vaak geleerd dat vrouwen zwak en afhankelijk en minderwaardig zijn en zich moeten schikken en mannen vaak gewelddadig, verslaafd, vernederend of verwaarlozend zijn; dat zijzelf overal de schuld van zijn; dat (seksueel) gewelddadig gedrag van mannen niet te voorkomen is en je eraan onderwerpen de beste manier is om ermee om te gaan; dat ze het ergens anders niet beter zullen krijgen en de buitenwereld vol gevaren is; dat liefde alle wonden heelt, dat ze geboren zijn om veel te geven en weinig te krijgen; dat hun leven net zo (ellendig) zal verlopen als het leven van hun moeder en dat woede uiten zal leiden tot meer slaag of verlies van liefde et cetera.

Wanneer een vrouw met een dergelijk ‘pakket’ aan bewuste en onbewuste veronderstellingen een huwelijk in stapt, dan is het niet onvoorstelbaar dat ze in een gewelddadige relatie terechtkomt en er vervolgens in blijft hangen ten koste van haar eigen lichamelijke en psychische gezondheid en die van haar kinderen. Psychisch en lichamelijk geweld ondermijnt het zelfvertrouwen zodanig dat het steeds moeilijk wordt om op te stappen. Het geweld en de vernederende opmerkingen van haar partner vallen bij haar in vruchtbare bodem. Haar zelfvertrouwen was toch al niet groot, er was al een voedingsbodem van zelfhaat dus zijn woorden ontkiemen meteen. Ze probeert het zaad dat hij rondstrooit, misschien wel weg te schoffelen door zich te verdedigen, maar zijn negatieve woorden zijn sterk als onkruid en het overwoekert al snel haar gezonde leven. De kleurige bloemen en planten in haar psyche verwelken. Op het laatst is ze onkruid en voelt ze zich onkruid, er is geen wieden meer aan. Is het gek dat ze gaat denken dat ze alleen met harde hand, zijn harde hand, bestreden moet worden? Hoe langer de mishandeling duurt, hoe kleiner de kans dat de vrouw zal opstappen. Daarom is het zo belangrijk dat geweld in relaties in de kiem gesmoord wordt, dat de hulpverlening er in een vroeg stadium bij is. Helaas is dat nu nog zelden het geval en daarom is het van belang dat iedereen die ergens huiselijk geweld vermoedt, dit kenbaar maakt. Niemand mag zijn of haar ogen hiervoor sluiten, want de gevolgen zijn te groot: huiselijk geweld laat sporen na tot in de derde of zelfs de vierde generatie.

Signalen van relationeel geweld

Een vrouw die geslagen wordt, kan tal van lichamelijke, psychosociale en psychische klachten hebben, maar die zijn lang niet altijd zichtbaar. Omdat huiselijk geweld zo schaamtevol is, zal ze proberen haar klachten te verhullen. Wat te doen wanneer je een vermoeden hebt dat een vrouw in haar relatie te maken heeft met geweld? Mag je je daar wel mee bemoeien? Ja, daar moet je je zelfs mee bemoeien. Als huisarts en hulpverlener zeker, maar ook als buurvrouw, zus, tante of collega. Gemakkelijk is het niet; je weet niet in wat voor wespennest je je begeeft, en wat moet je bovendien doen? Enige schroom is logisch en begrijpelijk, maar het is geen reden om niets te doen. Soms is direct ernaar vragen de beste methode, maar het vraagt wel enige tact en de vrouw in kwestie moet vertrouwen in je hebben. Wanneer het geweld duidelijk hoorbaar is, is het altijd verstandig de politie te bellen. In veel regio’s zijn inmiddels ook advies- en steunpunten waar ook getuigen van huiselijk geweld hulp en advies kunnen krijgen.

Het is erg van belang om de signalen zeer serieus te nemen. Zoals gezegd gaat vrouwenmishandeling vaak samen met kindermishandeling en mishandeling van huisdieren. Signalen van kinderen zijn soms heel duidelijk en niet mis te interpreteren, je moet ze alleen wel willen zien. Over deze signalen is inmiddels veel bekend en het Meldpunt Kindermishandeling kan verder van advies dienen.

Time-out

Dankzij de vrouwen die de moed hadden om uiteindelijk hulp te zoeken, de blijf-van-mijn-lijfhuizen en tal van andere hulpverleningsorganisaties is de hulpverlening aan slachtoffers en plegers een stuk verbeterd. Zowel de vrijwillige als de gedwongen hulpverlening (justitiële maatregel) begint zijn vruchten af te werpen, maar nog steeds gebeurt er veel te weinig en is er te weinig geld beschikbaar voor goede opvang en hulpverlening. Tal van methodieken zijn inmiddels ontwikkeld en de motivatie onder hulpverleners is groeiende om de man bij het oplossen van het geweldsprobleem niet meer buiten de deur te houden, maar om met hem samen te werken. Nog niet zo lang geleden werd gedacht dat je aan de gewelddadige man niet te veel tijd moest verspillen, hij was toch niet te motiveren en niet meer te redden. Je kon beter je tijd en geld aan de vrouw en kinderen besteden, de arme schapen hadden het harder nodig dan hij. De mishandelde vrouw werd stevig gestimuleerd om bij haar gewelddadige man weg te gaan, maar in veel gevallen ging het ‘arme schaap’ tot grote ergernis en frustratie van haar hulpverleensters gewoon terug naar de wolf die haar net het blijf-van-mijn-lijfhuis of het ziekenhuis had ingeslagen. Soms nam de gewelddadige man voor de ‘gezelligheid’ een nieuwe vrouw en het hele verhaal begon van voren af aan. Met andere woorden: zolang je de man er niet bij betrekt blijft het dweilen met de kraan open. Toen men dat eenmaal had vastgesteld werd het steeds meer de gewoonte het echtpaar als echtpaar te behandelen; wel bleef indien gewenst een gescheiden, individueel traject mogelijk.

Het echtpaar leert tijdens de behandeling eerst het geweld te stoppen, pas daarna zijn er andere gespreksonderwerpen mogelijk. Ze leren ruzies in een vroeg stadium te beëindigen door het nemen van een ‘time-out’. Wanneer een van beiden ziet aankomen dat het weer mis zal gaan, moet diegene een time-out aankondigen. Het echtpaar gaat dan voor een paar uur uit elkaar en komt pas weer bij elkaar terug wanneer de gemoederen weer gekalmeerd zijn. Soms hebben gewelddadige mannen zelf al de neiging om het huis uit te lopen omdat ze aanvoelen dat het mis zal gaan. De vrouw verbiedt hem dan weg te gaan en houdt hem in de deuropening tegen: ‘Jij loopt altijd weg voor de zaken.’ Zij zou juist moeten toestaan dat hij wil afkoelen, maar vaak is er professionele hulp nodig om haar dat duidelijk te maken.

De achterliggende gedachte bij de time-out is dat de man niet in de stroom van woede terecht moet komen, dan is hij namelijk al te ver heen om zich weer te herstellen. De partners zullen vlak daarvóór uit elkaar moeten gaan en wanneer beiden gemotiveerd zijn om deze methodiek toe te passen, kan ze vrij snel een positief effect hebben. Voorwaarde is wel dat beiden inderdaad gemotiveerd zijn en dat de man ook verantwoordelijkheid willen nemen voor zijn gewelddadige gedrag. Wil hij dat niet, dan is gedwongen hulpverlening meestal onontkoombaar. Daarvoor is het vrijwel altijd noodzakelijk dat de vrouw aangifte doet van mishandeling. Als een vrouw geslagen wordt door haar man, doet ze er dan ook goed aan aangifte te doen, al was het alleen maar om hem tot hulpverlening te dwingen.

Kan hulpverlening die afgedwongen wordt, überhaupt effectief zijn? Helaas niet in alle gevallen, maar soms heeft de gewelddadige man een zetje nodig. Wanneer hij merkt dat hij geholpen kan worden kan er bij de gewelddadige man een innerlijke motivatie ontstaan om zijn problemen aan te pakken. Hij heeft immers ook veel te verliezen.

Ondanks alle therapeutische mogelijkheden kun je wanneer je een Mr. Jekyll als reisgenoot hebt gekozen je reis meestal beter alleen voortzetten. Een gewelddadige man is geen goede reisgenoot en zal het in negen van de tien gevallen ook nooit worden. Naar analogie van de bekende waarschuwing op het pakje sigaretten zouden we kunnen zeggen: geweld brengt de gezondheid ernstige schade toe.