1 Verhalen uit de Griekse en Romeinse mythologie, naverteld door Gustav Schwab en Onno Damsté. Het Spectrum, Utrecht 2000.

2 Vluchten kan niet meer… Zang: Jenny Arean en Frans Halsema; tekst: Annie M.G. Schmidt; muziek: Harry Bannink.

3 Judith Lewis Herman, Trauma en herstel: de gevolgen van geweld van mishandeling thuis tot politiek geweld. Wereldbibliotheek, Amsterdam 1993, pp. 52–53.

4 Bron: www.stuktheater.nl.

5 Bron: website GGd.net. De door hen vermelde en hier genoemde bronnen zijn niet meer door mij gecontroleerd.

6 Dit cijfer van 80.000 is gebaseerd op ‘vertaling’ van Amerikaans onderzoek naar de Nederlandse situatie. Dat is dus niet helemaal betrouwbaar. De Amerikaanse samenleving lijkt (nog) gewelddadiger dan de Nederlandse. Het onderzoek stamt uit 1997 en is dus gedateerd, maar er is enkele jaren geleden ook een peiling gehouden onder huisartsen die dit aantal weer realistisch lijkt te maken. Over het algemeen wordt het aantal 80.000 door veel instellingen gebruikt; het betreft alle vormen van kindermishandeling en systematische onmacht bij opvoeding. Bron: Jan C.M.Willems, Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het recht van het kind op persoonswording. T.M.C. Asser Press 1999.

7 Bron: AMK Adviezen en Meldingen over Kindermishandeling 2003. NIZW Jeugd/Expertisecentrum Kindermishandeling.

8 Bron: Ministerie van Justitie.

9 Bron: Gerda Dijksman, politiecommissaris en landelijk projectleider Huiselijk Geweld.

10 Bron: Rafael van Krimpen, Landelijk Projectleider Kindertelefoon.

11 Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid (www.nationaalkompas.nl).

12 Bron: site van de Raad voor de Kinderbescherming, www.derechtenvanhetkind.nl.

13 Gebroeders Grimm, Sprookjes voor kind en gezin. Lemniscaat, Rotterdam 19967, p. 69.

14 Gaby Stroecken, Het miskende kind in onszelf: invloeden van de kindertijd op het latere leven. MOM, Houten 2003, pp. 105–106.

15 Carolien Roodvoets, Het monsterverbond: de aantrekkingskracht van foute mannen. Aramith, Haarlem 2003, p. 38.

16 Gaby Stroecken, Het miskende kind in onszelf: invloeden van de kindertijd op het latere leven. MOM, Houten 2003, p. 138.

17 Ivan Boszormenyi-Nagy en Geraldine M. Spark, Invisible Loyalties. Harper&Row, New York 1973.

18 Informatie over signalen die kinderen geven wanneer ze thuis klem zitten, is op te vragen bij Meldpunt Kindermishandeling of Meldpunt Huiselijk Geweld (tel. 0900 123 123 0). Daar kunnen ze ook advies geven over wat je wel en beter niet kunt doen.

19 Ellen de Visser, ‘Een klas vol Savanna’s’, in de Volkskrant, bijlage Het Vervolg (25 juni 2005).

20 Interview met Heleen van Royen, in Psychologie Magazine (maart 2006).

21 Niet bij alle gezinnen waarin seksueel misbruik voorkomt, is er sprake van deze gezinsdynamiek. Seksueel misbruik in gezinnen is een zeer complex probleem, de oorzaken van misbruik kunnen zeer divers zijn. Het voert te ver om in dit boek al die verschillende aspecten te belichten.

22 Gebroeders Grimm, Sprookjes voor kind en gezin. Lemniscaat, Rotterdam 1996⁷, p. 472.

23 Carry slee, Moederkruid. Prometheus, Amsterdam 2001, p. 186.

24 Bron: M.H. van IJzendoorn, Gehechtheid van ouders en kinderen: intergenerationele overdracht van gehechtheid in theorie, (klinisch) onderzoek en gevalsbeschrijvingen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten 1994.

25 Als theoretische bron voor deze en volgende paragrafen zijn de volgende boeken gebruikt: Nelleke Nicolai, In de arena: over gender, grenzen, geweld en zorg, Van Gennep, Amsterdam 1998. Judith Lewis Herman, Trauma en herstel: de gevolgen van geweld van mishandeling thuis tot politiek geweld, Wereldbibliotheek, Amsterdam 1993. Prof.dr. P.C. Kuiper, Nieuwe neurosenleer, Van Loghum Slaterus, Deventer 1984.

26 Peter Maffay, Du. Platenmaatschappij Telefunken, 1984.

27 Er zijn verschillende dissociatieve stoornissen. De dissociatieve identiteitsstoornis is er een van: deze stoornis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van twee of meer scherp van elkaar te onderscheiden identiteiten, ook wel ‘persoonlijkheidsdelen’ genoemd. Deze verschillende stoornissen worden hier niet verder behandeld, omdat ze buiten het bestek van dit boek vallen.

28 Carolien Roodvoets, Het monsterverbond. Aramith, Haarlem 2003.

29 Er kunnen door traumatisering tal van persoonlijkheidsproblemen en vervormingen in het denken en waarnemen ontstaan – te veel om hier allemaal te behandelen. Er kunnen ook min of meer psychotische verschijnselen ontstaan of aanwezig zijn, zoals bijvoorbeeld wanen, dwanggedachten, stemmen en andere hallucinaties. Ook dit valt buiten het bestek van dit boek. De diagnostiek van de verschillende symptomen is bovendien zeer complex. Of de psychotische klachten geheel veroorzaakt worden door de traumatisering is vaak niet helemaal duidelijk. Mogelijk is er zelfs sprake van een erfelijke component. Het is een bekend verschijnsel dat getraumatiseerde mensen vaak het idee hebben dat ze bovennatuurlijke gaven bezitten. Ze ervaren zaken die ze niet als normaal, maar als bovennatuurlijk beschouwen. Deze ervaringen kunnen tijdelijke bewustzijnsveranderingen zijn en onder invloed van hevige angst of stress ontstaan, maar hoeven niets te maken te hebben met paranormale begaafdheid.

30 Anja van Servellen, De weeën van de macht: zelfmanagement voor vrouwen. Elsevier Bedrijfsinformatie, Den Haag 2005³, p. 23.

31 Clarissa Pinkola Estés, De ontembare vrouw. Altamira-Becht, Haarlem 1994, p. 183.

32 Bijvoorbeeld: het meisje van zestien wil net als haar vriendinnen naar de disco. Lange tijd mocht ze dat niet van haar ouders, maar op een gegeven moment, na veel aandringen van haar kant, staan ze het toe. Het is voor de ouders en voor het meisje zelf even wennen… zou haar niets gebeuren, zou ze geen gekke dingen doen? Na een tijdje is iedereen eraan gewend en hoort het uitgaan van het meisje bij het gewone dagelijkse leven. De sterke wens van het kind en de uiteindelijke reactie van de ouders heeft ervoor gezorgd dat het gezin zich succesvol heeft getransformeerd van een gezin met wat angstige ouders en een puber die niet uit mocht, in een gezin met ouders die hun angst kunnen verdragen en hun dochter kunnen laten gaan.

33 ‘De rode schoentjes’ uit: Gebroeders Grimm, Sprookjes voor kind en gezin. Lemniscaat, Rotterdam 19967, p. 232.

34 Nota bene: hier wordt niet bedoeld dat alle kinderen die ontsporen in de puberteit of daarna, verwaarloosd of getraumatiseerd zijn in hun jeugd en altijd onvolwassen en egocentrische ouders hadden. Er zijn gelukkig ook ouders die veel doen om hun ontspoorde kind te helpen en die wel kritisch durven kijken naar hun eigen handelen in verleden en heden.

35 Clarissa Pinkola Estés, De ontembare vrouw. Altamira-Becht, Haarlem 1994, p. 305: gedicht van Adrienne Rich, getiteld Diving into the Wreck.

36 Clarissa Pinkola Estés, De ontembare vrouw. Altamira-Becht, Haarlem 1994, pp. 276– 280.

37 Binnen de reguliere psychotherapeutische stromingen zijn er tal van nieuwe ontwikkelingen met betrekking tot traumaverwerking en elke stroming heeft zijn eigen visie op en aanpak van traumabehandeling. Het voert te ver om op al die verschillende mogelijkheden en de voor- en nadelen ervan in te gaan. Vraag aan de therapeut altijd goede voorlichting over zijn of haar therapeutische referentiekader, de methodische aanpak, het te verwachten resultaat, enzovoort.

38 BIG is de afkorting van: Beroepen in de Gezondheidszorg.

39 Irene van Lippe-Biesterfeld, Dialoog met de natuur. Ankh-Hermes, Deventer 1995.

40 Clarissa Pinkola Estés, De ontembare vrouw. Altamira-Becht, Haarlem 1994.

41 Van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands.

42 Gebroeders Grimm, Sprookjes voor kind en gezin. Lemniscaat, Rotterdam 1996⁷, pp. 151–153.

43 Interview met karin Bloemen, door Geke van der Wal, in Opzij (januari 2006).

44 Judith Lewis Herman, Trauma en herstel: de gevolgen van geweld van mishandeling thuis tot politiek geweld. Wereldbibliotheek, Amsterdam 1993.

45 Sabine Dardenne, Ik was twaalf en ik fietste naar school: tachtig dagen in de kelder van Dutroux. Saffraan, Amsterdam 2004.

46 Joop Beelen en Joost Heinsius, Redders in nood: dilemma’s van partners van vrouwen met seksueel-geweldervaringen. Ambo, Baarn 1991.

47 Zie voorgaande noot.

48 Manon Uphoff, Koudvuur. De Bezige Bij, Amsterdam 2005.

49 Het kan geen kwaad om voorafgaand aan de confrontatie met de familie een goed boek te lezen over communicatieregels. Een aardig boek over communiceren met je familie is: Marjan de Vries, Het is en blijft familie: problemen in relaties tussen ouders en volwassen kinderen, Nieuwezijds, Amsterdam 2006. Hoewel het boek niet gaat over zeer problematische gezinssituaties zoals die in dít boek worden beschreven, staan er toch wat handige tips in.

Met betrekking tot het onderwerp confrontatie na incest en de verschillende stappen heeft drs. Ingrid Foeken een zeer leesbare doctoraalscriptie geschreven: Confrontatie tussen vrouwen met incestervaringen en incestplegers (Uva, 1987).

50 Lilian B. Rubin, Het onverwoestbare kind: verhalen over overwinningen op het verleden. Ambo, Amsterdam 2004⁶, p. 9.

51 Verhalen uit de Griekse en Romeinse mythologie, naverteld door Gustav Schwab en Onno Damsté. Het Spectrum, Utrecht 2000, p. 21.

52 Jean Shinoda Bolen, Godinnen in elke vrouw: een nieuwe psychologie van de vrouw. Rainbow Pocketboeken, Amsterdam 2000, p. 311.

53 Judith Viorst, Noodzakelijk verlies. Anthos, Amsterdam 2005, p. 30.

54 Carry Slee, Dochter van Eva. Prometheus, Amsterdam 2002, p. 223.

55 Carry Slee, De toegift. Pimento, Amsterdam 2005.