Сяргей Чыгрын

МАСТАК АНТОН КАРНІЦКІ

Падрыхтаванае на падставе: Сяргей Чыгрын, Мастак Антон Карніцкі, Гісторыка-краязнаўчы і мастацтвазнаўчы нарыс. — Мінск: Кнігазбор, 2009.

Copyright © 2015 by Kamunikat.org

Слонімскія мастакі пад нямецкай акупацыяй (1941-1944)

Горад Слонім быў заняты нямецкімі войскамі 26 чэрвеня 1941 года, дзе адразу палявой камендатурай стварыліся органы грамадзянскай улады, якія ёй падпарадкоўваліся і працавалі пад яе кантролем. У створаных мясцовых органах упраўлення амаль усе кіруючыя пасады спачатку займалі палякі. Але да беларусаў яны ставіліся не зусім лаяльна і пагардліва, асабліва да тых, хто сёды прыехаў з Усходняй Беларусі. У пачатку ліпеня 1944 года ў Слоніме быў прызначаны фельдкамендантам маёр Кіцына. Ён правёў рэарганізацыю мясцовай улады і прыцягнуў у яе органы грамадзян беларускай нацынальнасці. Замест “грамадзянскай стражы” была створана дапаможная паліцыя, якая ў асноўным складалася з беларусаў.

Палітычныя абставіны пры Польшчы і пры бальшавіках у Заходняй Беларусі да пачатку Другой сусветнай вайны асабліва не давалі магчымасці развіцця беларускім талентам. Беларус тады не мог атрымаць, напрыклад, адмысловае мастацкае асветы, не мог вывучыць той самай тэорыі мастацтва. Ён быў і заставаўся самавукам і толькі адзінкам удавалася неяк атрымаць адукацыю ў мастацкіх школах. Немцы, наадварот, гэтай справе не пярэчылі.

Напачатку вайны і падчас акупацыі ў Слоніме пражывалі звыш 15 таленавітых мастакоў[1]. Гэта Антон Карніцкі, Клаўдзія Хруцкая, Рэгіна Бялецкая, Аркадзь Бенікаў, Рыгор Чарнышоў, Юры Любанскі, Сергіюш Грудкоўскі, Вера Калюцік-Сташэўская, Ніна Жыткевіч, Фелікс Засадскі, Усевалад Анцута, Алесь Асіпчык і іншыя.

Падчас нямецкай акупацыі другой па таленту, пасля Антона Карніцкага, у Слоніме была мастачка Кладзія Хруцкая. Калі я забытаўся ў свайго земляка са Слоніма Барыса Данілюка, які цяпер жыве ў ЗША, што ён ведае пра Клаўдзію Хруцкую, слонімец адказаў:

“Мая жонка Марыя была вучаніцай Клаўдзіі Хруцкай. Пры Польшчы яна выкладала беларускую мову ў Слонімскай настаўніцкай семінарыі, пакуль яе не зачынілі ў 1936 годзе. Думаю, што дзякуючы Хруцкай, бібліятэка семінарыі займела, як на той час, багаты беларускі збор, з якога я шчодра браў веды, калі стаў свядомым беларусам. Пры немцах Клаўдзія Хруцкая таксама была настаўніцай. Жыла яна з дачкой Ганкай блізка праз дом ці два ад нас на Бляхарскім завулку каля Падгорнай вуліцы (цяпер, мабыць, гэтага дома ўжо няма). Мая жонка была знаёмая з Ганкай, ведаў крыху і я яе. Зрэдку сустракаліся, віталіся, нават аднойчы, не памятаю з якой прычыны, мы заходзілі да яе на кватэру...”.

У 1990-х гадах я знайшоў Ганку (Ганну) — дачку Клаўдзіі Хруцкай і даведаўся, што яна жыве ў Торуні ў Польшчы. Летам 1996 года я сабраўся да яе паехаць і сказаў пра гэта слонімскаму паэту Анатолю Іверсу (Івану Дарафеевічу Міско), які ў вайну таксама добра ведаў Кладзію Хруцкую і яе мужа. Іван Дарафеевіч дужа ўзрадаваўся, што я паеду да дачкі Клаўдзіі Хруцкай. Ён перадаў шчыры паклон Ганцы і ліст для яе. На вялікі жаль, сустрэцца мне з Ганнай Хруцкай не ўдалося, яе хутка не стала, але захавалася ў маім хатнім архіве пісьмо да пані Ганны ад Анатоля Іверса У ім паэт пісаў, што добра ведаў Клаўдзію Хруцкую, якая ў 1943 годзе намалявала яго партрэт, які захоўваецца да гэтага часу (цяпер партрэт Анатоля Іверса, намаляваны Клаўдзіяй Хруцкай, захоўваецца ў сына паэта — Канстанціна Міско — С.Ч.). “Успамінаю, — пісаў у пісьме да дачкі Клаўдзіі Хруцкай Ганны Анатоль Іверс, — таксама добрым словам і пана Хруцкага, які працаваў касірам гарадской управы. Будучы кіраўніком падпольнай антыфашысцкай арганізацыі ў Слоніме, для легальнага пражывання тут, і я працаваў у гаруправе, у агульным аддзеле. Там, атрымліваючы зарплату, пазнаёміўся з вельмі спакойным, разважлівым касірам. Трэба зазначыць, што ў Слоніме нямецкія акупацыйныя маркі хадзілі нараўне з савецкімі рублямі (1:1). Я папрасіў касіра, ці зможа ён мяняць фальшывыя нямецкія грошы (мне прыносілі з лесу) на рублі. Пан Хруцкі без лішніх слоў згадзіўся. Прызначыў толькі дзень: “Заўтра 30.000 альбо 50.000”. І я ў прызначаны дзень дастаў з партфеля адну пачку, а на яе месца клаў атрыманую з касы... Прыпамінаю і вас, пані Ганна. Хадзілі вы ў ярка-чырвоным плашчыку. Ваша мама з першых дзён працы над маім партрэтам была шчырая са мной, заўсёды трывожылася за лёс сваёй дачкі... Мой партрэт цяпер знаходзіцца на відным месцы. Гляджу на яго і кожны дзень успамінаю ўсіх вас...”.

У 1995 годзе ў Слоніме Анатоль Іверс выдаў зборнік вершаў “Прыдарожныя сосны”. Туды ён уключыў і рэпрадукцыю свайго партрэта, намаляванага мастачкай Клаўдзіяй Хруцкай у 1943 годзе.

Творы Клаўдзіі Хруцкай вельмі часта ў 1942-44 гадах выстаўляліся ў Слоніме. Пра яе творы і выставы пісалі акупацыйныя беларускія газеты “Раніца”, “Беларуская газэта”, “Слонімскі кур’ер”, “Слонімская газэта” і іншыя. Прэса адзначала, што Клаўдзія Хруцкая — найперш мастачка партрэтаў. Гэта партрэты-галовы. Але цікавасць ідзе не далей калерыстычна-пластычных задач. З гэтага боку яе партрэты імпанавалі вышуканым колерам і безумоўным падабенствам. Выдатнымі партрэтамі атрымаліся партрэт дачкі Ганны, партрэт паэткі Наталлі Арсенневай, які выдатна перадае яе характэрны твар, партрэт Сяргея Хмары, Анатоля Іверса і іншыя[2].

Захаплялася Клаўдзія Хруцкая і нацюрмортамі, пейзажамі. Пейзажныя творы мастачкі мелі спецыфічныя адзнакі: у іх шмат паветра і сонца. Але галоўнае іх хараство ў іх фарбах. Хруцкая наогул з’яўлялася культурнай колерысткай і колеру яна заўсёды аддавала больш увагі, чым форме і малюнку.

Пасля вайны Клаўдзія Хруцкая з сям’ёй пераехала ў Заходнюю Польшчу, дзе і пражыла свае апошнія гады.

Цікавай і своеасаблівай мастачкай у акупацыйным немцамі Слоніме была Рэгіна (Алена) Бялецкая. Яна любіла маляваць партрэты знакамітых беларусаў: Францішка Скарыну, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Кастуся Каліноўскага, Францішака Багушэвіча і іншых.

Быў 1943 год. Неяк заснавальнік Слонімскага краянаўчага музея Язэп Стаброўскі папрасіў мастачку намаляваць Кастуся Каліноўскага, бо набліжалася гадавіна паўстання 1863 года. Мастачка памятала карціну Пятра Сергіевіча “Кастусь Каліноўскі сярод паўстанцаў”. Але тут патрэбен быў партрэт кіраўніка паўстання. І яна пачала ў Слоніме шукаць натуршчыка, падобнага да Кастуся. І неўзабаве яго знайшла. Гэта быў Георгій Пыцель — вучань адной з гарадскіх слонімскіх школ. Высокі статны юнак з густой чарнявай шавялюрай і блакітнымі вачыма на мужым твары вельмі нагадваў правадыра сялянскага паўстання. Рэгіна загадала Юрку, так звалі яго сябры, адпусціць валасы падаўжэй, бо так патрабавала мода другой паловы XIX стагоддзя. Натуршчык “абваласаціўся”, і мастачка прынялася за справу. А надышоў час — і карціна заняла ганаровае месца ў адной з залаў Слонімскага музея.

Пасля вайны Рэгіна Бялецкая пераехала ў Польшу, жыла ў Быдгашчы, дзе і памерла. Пры жыцці мастачка актыўна перапісвалася з многімі слонімцамі, дасылала свае творы.

5 сакавіка 1944 года ў Слоніме адкрылася першая гарадская выстава мясцовых мастакоў. Яе арганізавала мясцовае Беларускае культурнае згуртаванне. У выставе прымалі ўдзел 10 мастакоў: Клаўдзія Хруцкая, Аркадзь Бенікаў, Рыгор Чарнышоў, Юры Любанскі, Сергіюш Грудкоўскі, Вера Калюцік-Сташэўская, Ніна Жыткевіч, Фелікс Засадскі, А.Паўленка (імя даведацца не ўдалося). Трынаццацігадовы мастак Валянцін Філітовіч выставіў шэсць сваіх дасканалых малюнкаў. Разам наведвальнікам тады было прапанавана 76 карцін, з іх — 15 графічных работ і адна вышыванка “Жніво”, 6 работ скульптараў-самавукаў. “Слонімская газэта” 25 красавіка 1944 года пісала: “Мастакі Бенікаў і Чарнышоў паказалі добрую школу. Два пейзажы Чарнышова (“Дворык” (алей) і “Дворык” (акварэль) сведчаць пра высокую прафесійную культуру і з’яўляюцца найбольш закончанымі працамі... “Смаленская крэпасць” Бенікава таксама адзіны абраз на выстаўцы, у якім мастак з намерам імкнуўся да настраёвасці — таму, хто адчувае лірычны смутак нашай прыроды, гэты вобраз ў гэтым вельмі дапаможа... Аўтапартрэт Аркадзя Бенікава, нягледзячы на недапрацаванасць і бруднаваты колер, усё ж вельмі ўдалы. Асобна выдзяляецца невялічкая акварэль “Смаленскі сабор” — рэч сапраўды віртуозная і вартая слонімскага музея... Здольным мастаком паказаў сябе Юры Любанскі. Мог бы дасягнуць большых поспехаў, калі б менш займаўся “тэорыямі” і прапарцыянальна больш вучыўся ў прыроды, уважліва ўглядаючыся ў яе фарбы і прыслухоўваючыся да яе настрою. Адумысная грубасць ягонае манеры пазбаўляе акварэль каштоўнай далікатнасці. Таму ж ягоныя “Лета”, “Восень”, “Зіма” не хочуць лічыцца з порамі года, маючы аднолькавы лілаваты колер. Любанскаму належыць быць з прыродай на “вы”, бо яна не любіць фамільярнага абыходжання. Захапленне самой тэхнікай вядзе да манернасці, а манернае мастацтва — мастацтва бяссэнсавае... Нягледзячы на на наіўнасць у дэталях твораў Веры Калюцік, яны выразна перадаюць ідэю вядомых арыгіналаў. Такой удалай працай з’яўляюцца “Першы крок” і бюст Францішка Скарыны. Партрэты з натуры атрымаліся горшымі... У маленскім Філітовічу заўчасна бачыцца вундэркінд... Усю сцяну на выставе занялі “эфектоўныя” абразы спадара Грудкоўскага. Але ўсе гэтыя “квітнеючыя сады” — слабаватыя...”[3]. Вось такія былі заўвагі адносна твораў слонімскіх мастакоў.

Яшчэ летам 1943 года сярод слонімскіх мастакоў з’явілася ідэя стварыць у Слоніме мастацкую школу, хаця ваенныя абставіны не вельмі спрыялі гэтаму пачынанню. Але хутка пачаліся падрыхтоўчыя работы, каб напачатку 1944 года адкрыць школу, дзе побач з практычнымі павінны праводзіцца і тэарытычныя заняткі. Арганізатарам гэтай справы даручылі быць Сергіюшу Грудкоўскаму. Ён справіўся са сваёй задачай і напачатку 1944 года ў Слоніме яму ўдалося арганізаваць не мастацкую школу, а мастацкую студыю. У ёй самадзейныя творцы вучыліся маляваць, набіраліся мастацкага вопыту пад кіраўніцтвам сваіх кваліфікаваных сяброў. Дарэчы, Сергіюша Грудкоўскага, у 1944 годзе, калі Слонім быў вызвалены ад немцаў савецкімі войскамі, забралі на фронт. Пасля вайны ён паступіў на вучобу ў Варшаўскую акадэмію мастацтваў. Сергіюш Грудкоўскі стварыў каля 500 мастацкіх твораў, прымаў удзел у 22 персанальных выставах у розных гарадах Польшчы, а таксама ў Будапешце, Вене і ў Слоніме. Ён жыве ў Варшаве. У лістападзе 2006 года пан Грудкоўскі перадаў для Слонімскага краязнаўчага музея імя Язэпа Стаброўскага калекцыю сваіх акварэляў.

Акрамя вышэй названых мастакоў, падчас нямецкай акупацыі ў Слоніме пражывалі і займаліся творчасцю і такія самадзейныя мастакі, як Г.Саўчук, Н.Кучар, Я.Санюк, Ягалкоўскі, А.Гайдук, У.Анцута і іншыя. Лёс многіх пакуль невядомы. Вядома, што брат Санюка ў вайну выступаў на сцэне Слонімскага Народнага дома, але пасля застрэліўся. Сам мастак летам 1944 года выехаў на Захад. Вера Калюцік таксама пасля вайны выехала ў Германію. Яна добра ведала царкоўныя спевы, бо да вайны спявала ў царкоўным хоры ў Слоніме. За мяжой таксама наведвала праваслаўныя царкоўныя хоры, прымала ўдзел у мастацкіх выставах. Што датычыць Усевалада Анцуты, дык пра яго мне ў лісце згадаў усё той самы Барыс Данілюк з Амерыкі: “Пазнаёміўся я з сям’ёй Анцутаў у 1933 годзе ў “Русском благотворительном обществе” у Слоніме, у якім ягоная маці-удава была вялікай актывісткай і найбольшай маскоўскай шавіністкай. Мелі яны два дамы на Рыбацкай вуліцы — адзін пры вуліцы мураваны, а другі быў драўляны на панадворку. Магчыма, яны трымалі кватэрантаў і за гэта жылі. Адзін год у тым драўляным доме месцілася тое рускае “общество” з ягонай кіраўніцай Аленай Івановай. Старэйшы Усеваладаў брат Сяргей вывучыўся на пекара-цукерніка і быў нават адчыніў у Слоніме модную тады цукерню, але яго прадпрыемства доўга не пратрымалася, бо сам гаспадар моцна піў. Тое самае з ім было і ў Амерыцы. Малодшы брат Анцутаў, ці не праз савецкі палон, апынуўся ў арміі Андерса, а пазней, як я чуў, жыў у Англіі. Сам Усевалад (Сева) у 1935 годзе скончыў Слонімскую настаўніцкую семінарыю. Маляваць яго заахвоціла Клаўдзія Хруцкая, якая працавала ў семінарыі. Пры першых саветах Усевалад Анцута працаваў настаўнікам у Парэцкай школе, а пры немцах настаўнічаў у Слоніме. На эміграцыі я бачыў толькі адзіны ягоны абраз, які ён падараваў Катэдральнаму Сабору БАПЦ Святога Кірылы Тураўскага ў Брукліне (ЗША)”.

2 красавіка 1944 года ў Слоніме адкрылася выстава народнага мастацтва, на якой было паказана рэпрэзентаванае майстэрства ткачых Слонімскай акругі (Слонімская акруга пры немцах налічвала 171563 чалавекі. Сюды ўваходзілі Слонімскі, Казлоўшчынскі, Дзярэчынскі, Быценскі і Косаўскі раёны — С.Ч.). Свае найлепшыя вырабы паказалі вяскоўцы з вёсак Казлоўшчына, Азярніца, Мядзвінавічы, Пляшкі, Парэчча, Хадзявічы. Пра выставу пісала нават берлінская беларуская газета “Раніца”: “З выстаўленых экспанатаў можна бачыць, што найбольш па-мастацку ткуць свае радзюшкі сялянкі з-пад Казлоўшчыны і з-пад Азярніцы. Выстаўленыя з гэтых ваколіц ваўнясыя капы адны з лепшых (Ліда Лішык з Мядзвінавіч). Але і іншыя куткі Слонімшчыны таксама сцвярджаюць выстаўленымі тканінамі, што ўсюды цвіце гэтае народнае мастацтва. Між іншым вельмі цікавыя экспанаты выстаўлены Лізай Малышчык з вёскі Пляшкі, Аленай Талерчык з Парэчча, Марыяй Сяргей з Нараставіч і Аленай Шундрык з Хадзявіч. Тэматыка ўзораў: кола, ваконцы, гуркі, зоркі, Ярылаў крыж, канюшынка, васілёк, ружы, букеты, лісце, птушкі і іншае. Да 40 адценнеў розных колераў можна выявіць у гэтым каляровым багацці тканінаў Слонімшчыны”[4].

Праўда, выстава ахоплівала толькі немалую частку багацця ўзораў народнага мастацтва слонімскай беларускай вёскі. Ваенны час не дазваляў шырэй і больш поўна разгарнуцца гэтай выставе. Але ўжо праз тыдзень, 9 красавіка 1944 года, у Слоніме адкрылася новая выстава-продаж вышыванак, якую наладзіла Беларускае культурнае таварыства. Найбольш яркімі і арыгінальнымі былі вышываныя кашулі слонімскага мастака Алеся Асіпчыка. Асабліва імі зацікавіліся самі немцы.

Жыццёвы лёс Алеся Асіпчыка быў доўгім (ён пражыў 81год), але нялёгкім. 1 красавіка 2009 года яму споўнілася б 100 гадоў з дня нараджэння. Нарадзіўся Алесь Асіпчык (на эмігрыцыі ён стаў Алесем Асіповіч-Асіпчыкам) на Слонімшчыне. З 1944 года жыў у Германіі, ЗША, Канадзе. У 1947 годзе ў Баварыі выдаў сваю кніжку “Цудатворны Абраз Жыровіцкае Божае Маці і Жыровіцкі манастыр”, а таксама яе сам аформіў. З’яўляўся адным з ініцыятараў і заснавальнікам Жыровіцкага праваслаўнага брацтва. З 1950-х гадоў быў звязаны з Расійскім аб’яднаннем таварыства ўзаемадапамогі (РООВА). Друкаваўся на старонках беларускіх эміграцыйных выданняў. Апошнія гады жыцця правёў у доме састарэлых у г.Джэксане (штат Нью-Йорк), дзе і памёр 14 сакавіка 1990 года.

У траўні 1944 года Беларускае культурнае таварыства зноў наладзіла выставу слонімскіх мастакоў. Яна працягвалася два тыдні. У ёй прымалі ўдзел 7 мясцовых мастакоў: К.Хруцкая, Ю.Любанскі, А. Паўленка, Ф.Засадскі, А.Гайдук, А.Бенікаў, Р.Чарнышоў. На выставе экспанаваўся 71 малюнак, пераважна гэта былі пейзажы.

11 кастрычніка 1942 года, пасля рэарганізацыі, у Слоніме адбылося ўрачыстае адкрыццё краязнаўчага музея. Найбольшую ўвагу прыцягвалі ў музеі аддзелы гістарычна-этнаграфічны і беларускага адраджэння. Там экспанавалася цэлая серыя партрэтаў вялікіх людзей Беларусі — ад Францішка Скарыны і Льва Сапегі да Кастуся Каліноўскага. У музеі знаходзілася калекцыя алейных абразоў і замалёвак слонімскага паэта Гальяша Леўчыка. Дарэчы, першы свой паэтычны зборнік “Чыжык беларускі”, які пабачыў свет у 1912 годзе ў Вільні, Гальяш Леўчык сам яго афармляў.

На другую палову 1944 года ў Слоніме планавалася новая выстава мясцовых мастакоў, але 10 ліпеня ў горад над Шчарай прыйшлі савецкія войскі.

Юнак з прамяністымі вачыма

У 1980-х гадах і напачатку 1990-х я сябраваў з паэтам Сяргеем Новікам-Пеюном, які да пачатку Другой сусветнай вайны і падчас нямецкай акупацыі жыў у Слоніме. Тут яго 14 снежня 1944 года арыштавалі органы НКУС і ў сакавіку 1945 года ваенным трыбуналам войск НКУС Баранавіцкай вобласці асудзілі на 10 гадоў пазбаўлення волі. Тэрмін паэт адбываў на Калыме. У канцы 1958 года Сяргей Новік-Пяюн быў рэабілітаваны і вярнуўся ў 1959 годзе на Беларусь. Спыніўся ў Мінску, але часта бываў у Слоніме, дзе жыла яго родная сястра. У Слоніме дзесьці ў 1986 годзе мы і пазнаёміліся ў рэдакцыі Слонімскай раённай газеты. Пасля знаёмства бачыліся часцей, перапісваліся. Сяргей Міхайлавіч мне шмат распавядаў пра маіх землякоў, якіх асабіста ведаў — пісьменнікаў Гальяша Леўчыка, Анатоля Іверса, Сяргея Хмару, Наталлю Арсенневу, фатографа Юзэфа Шыманчыка, мастака Антона Карніцкага і г.д.

7 верасня 1988 года я атрымаў ад Сяргея Новіка-Пеюна ліст і часопіс “Мастацтва Беларусі” № 12 за 1987 год. У невялікім пісьме Сяргей Міхайлавіч пісаў: “Дарагі Сяргей Мікалаевіч! У часопісе “Мастацтва Беларусі” (1987, № 12) надрукаваны мой успамін аб беларускім мастаку Антону Паўлавічу Карніцкім п.н. “Жыў не дарэмна...” у скарочаным выглядзе. Рэдакцыя, чамусьці, выкінула прозвішча кіраўніка Варшаўскай мастацкай школы Панкевіча і словы прафесара Маскоўскай Акадэміі мастацтва Рагушына Барыса Міхайлавіча, які пасля агляду палотнаў А.Карніцкага, назваў яго другім Рэпіным. Я прышлю Вам поўны тэкст маіх успамінаў, бо Мікола Агафонаў напісаў нарыс[5] па матэрыялах з майго архіву”.

Хутка Сяргей Новік-Пяюн прыслаў мне сам часопіс і поўны тэкст успамінаў пра мастака Антона Карніцкага. А калі ён у чарговы раз зноў наведаў Слонім, я запісаў успаміны пра Карніцкага на магнітафонную стужку. Гэтая гутарка пра слонімскага мастака, успаміны пра яго ў мяне захаваліся да сённяшніх дзён і яны нідзе не друкаваліся. Таму працуючы над кнігай пра Антона Карніцкага, я вырашыў сюды ўключыць і нашу гутарку, бо без яе мая кніга пра мастака не мела б дакументальнай сілы і праўдзівасці. Ды і гутарцы нашай ужо споўнілася 20 гадоў. У ёй вельмі добра вымалёўваецца вобраз Антона Карніцкага і той час, калі мастак жыў у Слоніме. На жаль, сёння ў горадзе над Шчарай ужо не засталося ў жывых людзей, якія б памяталі слонімскага мастака. Таму самай светлай сведкай з’яўляецца гэта інтэрв’ю, запісанае ў 1989 годзе.

— Сяргей Міхайлавіч, калі Вы ўпершыню пазнаёміліся з мастаком Антонам Карніцкім?

— Пазнаёміўся я з Антонам Карніцкім выпадкова ўлетку 1934 года ў Слоніме, калі ён ішоў з эцюднікам на рынак у Слонім. З таго часу я з ім сябраваў да апошніх дзён яго жыцця. Мастак быў цудоўны, добры чалавек. Нас аб’ядноўвала вялікая, шчырая і сардэчная дружба, а таксама любоў да мастацтва. Я таксама любіў маляваць і шмат вучыўся ў Толіка (так я яго называў). А ён, як і я, любіў паэзію і музыку. Толік добра іграў на скрыпцы, а я — на мандаліне. Мы часам разам збіраліся і выконвалі розныя мелодыі. Мой сябра меў яшчэ добры голас і вельмі прыгожа спяваў. Таму мы духам не падалі, хоць прыходзілася часам галадаць. Бо не заўсёды актыўна палякі ў Слоніме куплялі яго і мае карціны. Неяк Антон пытае: “Сярожа, ці маеш 20 грошай, каб шклянку гарбаткі выпіць?”. А я яму адказваю: “Толік, я сам толькі думаў аб гэтым у цябе спытаць”...

— Няўжо так цяжка было жыць у Слоніме ў тыя 1930-я гады?

— Цяжкавата. Палякі нас беларусаў называлі тутэйшымі, а нашу мову — простай, мужыцкай. Але мы ганарыліся, што мы беларусы, ганарыліся нашай слаўнай гісторыяй, культурай. Мы ўсёй душой любілі нашу Бацькаўшчыну — Беларусь.

— Сяргей Міхайлавіч, кім былі і дзе працавалі бацькі Антона Карніцкага?

— Бацька Антона — Павел Фёдаравіч Карніцкі быў бедным беззямельным селянінам з вёскі Любанічы Наваградскага павету[6]. Ён быў вымушаны працаваць на розных выпадковых работах простым рабочым. Маці, Кацярына Антонаўна Карніцкая (дзявочае прозвішча Серафімская) вельмі рана памерла і сіротамі пакінула Антона і яго брата Леаніда. Таму бацька хутка прывёў у дом мачаху Ганну Аляксандраўну Карніцкую, якая мела дачку. Але яна да Антона і Леаніда велі добра адносілася і любіла іх, як і сваю родную дачку. Антон заўсёды з пашанай і ўдзячнасцю казаў пра сваю мачаху вельмі шчырыя словы.

— А дзе яны жылі?

— Жылі побач са Слонімам ў Рышчыцах[7] у доме № 5.

— Дзе вучыўся Антон Карніцкі?

— Антон Карніцкі вучыўся ў гімназіі імя Адама Міцкевіча ў Наваградку, скончыў 5 класаў у 1936 годзе і 3 класы — у 1939 годзе ў Варшаве. У Варшаве ён вучыўся ў мастацкай школе Панкевіча і адначасова працаваў чарцёжнікам. Мастацкую школу скончыць яму не ўдалося — перашкодзіла Другая сусветная вайна, якую распачалі Гітлер са Сталіным. Падчас гэтай вайны ў Варшаве загінулі ўсе ранейшыя карціны Антона Карніцкага. А сам Антон у Слонім з Варшавы ішоў пехатою. У адным месцы ён пераходзіў сажалку, прастудзіўся і захварэў. Бацька яго Павел Фёдаравіч паехаў на кані ў Баранавічы і адтуль прывёз юнака ледзьве жывога. Дома зняў з падводы і на руках прынёс у хату.

— Але хутка немцы прыйшлі і ў Слонім?

— Калі гітлераўцы акупіравалі Слонім, гебітскамісар горада Эрэн паклікаў да сябе Антона Карніцкага і загадаў маляваць для яго карціны на тэмы краявідаў Слоніма і Слонімшчыны, а таксама творы прыносіць да яго. Антон быў змушаны маляваць і прыносіць Эрэну свае карціны, бо калі б ён гэтага не рабіў, яго б саслалі ў Нямеччыну ці ў канцлагер. Гебітскамісару яўна падабаліся працы Карніцкага, нават тыя з іх, што рабіліся экспромтам. Ён не лічыў патрэбным скрываць сваіх намераў ад мастака, прад’явіўшы аднойчы яму сваё патрабаванне: “Не трэба пад карцінамі вашага прозвішча, пан Карніцкі...”.

— Сяргей Міхайлавіч, Вы ў самым пачатку 1940-х гадоў былі дырэктарам Слонімскага краязнаўчага музея. А ці былі ў музеі карціны Карніцкага?

— З 14 кастрычніка 1940 года я пачаў загадваць Слонімскім краязнаўчым музеем. Таму падчас акупацыі мне было загадана падпольным райкамам КПБ ратаваць музей. Да мяне часта заходзіў і Антон Карніцкі. Аднойчы музей вырашыў купіць ў яго карціны. Вось спіс карцін Антона Карніцкага, якія мы купілі ў яго летам 1943 года:

1. Стары (алей), 1943 г.

2. Муляр (алей), 1943.

3. Рамонкі (алей), 1943 г.

4. Бэз (алейны эцюд), 1943 г.

5. Дзяўчына з ягадамі (алей), 1943 г.

6. Кудзельніца (акварэль), 1943 г.

7. Рынак у Слоніме (акварэль), 1943 г.

8. Рынак у Слоніме (алей), 1943 г.

9. Хата ў Рышчыцах (алей), 1943 г.

10. Стары дом у Слоніме (алей), 1943 г.

11. Хлеў і гумно ў Рышчыцах (алей), 1943 г.

12. Аўтапартрэт (акварэль), 1943 г.

Аўтапартрэт мастак у 1943 годзе намаляваў месяцаў пяць да смерці. Дарэчы, Антон сам кіраваў размяшчэннем сваіх карцін у Слонімскім краязнаўчым музеі на вуліцы Пушкіна, 42[8]. Агледзеўшы з вялікай асалодай сваю выставу, Антон Карніцкі неяк сказаў: “Цяпер я ведаю, што жыў не дарэмна”.

— А ці маляваў Антон Ваш партрэт?

— Ён хацеў намаляваць і мой партрэт, бо ўжо расказваў мне, як хоча паказаць мяне на карціне: я сяджу за пісьмовым сталом, а перада мной ляжаць мае чатыры кніжкі — “Цудоўная ноч”, “Ёлка Дзеда Мароза”, “Пакой у наймы”, “Прадка пад крыжам”. Ён прызначыў дзень 26 лістапада 1943 года на першы сеанс, але напярэдадні, 25 лістапада 1943 года, каля 19 гадзін мяне арыштавала гітлераўскае СД. Так і не з’явіўся мой партрэт.

— Антон Карніцкі захварэў на сухоты. Ці наведвалі Вы мастака дома?

— Я наведваў яго і хворага. Ён ужо не мог спаць лежачы, сядзеў на ложку, перад ім стаяла крэсла, на спінцы была падушка, на якую мастак клаў галаву. Антон меў шмат малюнкаў, карцін, а таксама вялікі альбом яго карыкатураў тушшу на немцаў. Мне ён падараваў аўтапартрэт. Выкананы алоўкам, які, на шчасце, захаваўся ў мяне дагэтуль і якога фотакопію я падараваў табе, Сяргей. Мастак намаляваў сябе ў капелюшы, абапёршыся падбародкам на руку.

— Калі і дзе Вы даведаліся, што не стала Антона Карніцкага?

— Калі я знаходзіўся ў адзіночнай камеры слонімскай нямецкай турмы, да мяне даляцела жудасная вестка, што не стала Антона. Ён памёр у Слоніме 25 студзеня 1944 года. Пахавалі яго на Ружанскіх могілках у Слоніме. Няўмольная хвароба (туберкулёз горла) абарвала на 32-м годзе жыццё таленавітага беларускага мастака.

— Сяргей Міхайлавіч, 10 ліпеня 1944 года ў Слонім ўвайшлі савецкія войскі. Дзе Вы знаходзіліся ў гэты час?

— З нямецкай турмы мяне перавялі ў лагер смерці Калдычэва. 4 ліпеня 1944 года гітлераўцы гналі з гэтага лагера 600 вязняў на расстрэл па зэльвенскай шашы. Сярод вязняў быў і я. На 9-м кіламетры ад Слоніма мяне і групу таварышаў падчас расстрэлу ад смерці выратавалі партызаны, з якімі разам я прыйшоў у вызвалены Слонім. Горад быў зруйнаваны. Але цудам ацалеў будынак краязнаўчага музея. Усе 12 карцін Антона Карніцкага віселі на тым жа месцы, дзе іх павесіў сам мастак. Гэта мяне вельмі ўзрадавала. Разам з заснавальнікам музея Язэпам Стаброўскім мы пачалі тут наводзіць парадак. Памятаю, 21 жніўня 1944 года ў музей зайшоў у гадах чалавек у форме радавога салдата савецкай арміі. Ён папрасіў прабачэння, што зайшоў у музей, які яшчэ не працуе.

— І што хацеў гэты радавы салдат?

— Ён сказаў: “Даруйце, калі ласка! Убачыў астравок культуры сярод зруйнаванага горада, таму не вытрымаў, зайшоў. Хачу пазнаёміцца: прафесар Маскоўскай Акадэміі мастацтваў Рагушын Барыс Міхайлавіч”. Мы, сапраўды, пазнаёміліся. Ён нават напісаў рэцэпт, як гатаваць алей для фарбаў, і даў свой маскоўскі адрас: г.Москва, Первый Самотечный переулок, дом 3, кв.2. Гэты запіс я хаваю дагэтуль. Потым прафесар Рагушын у гутарцы са мною і з Язэпам Стаброўскім сказаў: “Нідзе я не бачыў такіх прыгожых усходаў і захадаў сонца, як на Беларусі. Калі вярнуся з вайны, абавязкова буду прыязджаць на эцюды ў Беларусь”. Раптам Рагушын убачыў творы Карніцкага. Ён падбег да карцін мастака і крыкнуў: “А хто гэта? Хто мастак? Дзе ён?”. “У магіле!” — адказаў я і паведаміў яму пра трагічны лёс Антона Карніцкага. “Дык гэта ж другі Рэпін!” — усклікнуў маскоўскі прафесар... На другі дзень Рагушын пайшоў з фронтам далей на Захад. А ці вярнуўся ён з вайны — я не ведаю.

— Сяргей Міхайлавіч, калі Вы вярнуліся з Крайняй Поўначы, Вы шукалі сваякоў Антона Карніцкага?

— 27 красавіка 1959 года я вярнуўся з Крайняй Поўначы ў Слонім (праз пятнаццаць гадоў). Улетку 1959 года я наведаў бацьку і мачаху Антона Карніцкага. Павел Фёдаравіч дужа пастарэў, стаў слабы. Ён вельмі ўзрадаваўся, што я жывы і паказаў мне карціны Антона, якія беражна ахоўваў. Гэта былі творы:

1. Партрэт бацькі (74х61 см), алей.

2. Мачаха ў агародзе (30х25 см), алей.

3. Дом бацькі (алей).

4. Сосны (алей).

5. Дзед Яўхімка (алей).

6. Удава (алей).

7. Партрэт хлопчыка (алей).

8. Партрэт дзяўчыны (алей).

Павел Фёдаравіч Карніцкі мне сказаў, што ў Баранавічах на вуліцы Максіма Багдановіча, 16 жыве яго сын Леанід — родны брат Антона, які мае партрэт Антона Карніцкага. Яшчэ мне Павел Фёдаравіч сказаў, што Антон праектаваў вокладку для кнігі маіх вершаў для беларускіх дзяцей “Каласок” і пачаў нават маляваць, а калі ён даведаўся аб маім арышце СД, адкуль ніхто жывым не выходзіць, “рукі ў яго апусціліся” і ён не закончыў працу над малюнкам. Павел Фёдаравіч аддаў мне праекты малюнкаў маёй кніжкі. Яны захаваліся ў мяне дагэтуль. Больш Паўла Фёдаравіча Карніцкага я не бачыў. Казалі, што памёр ён у вялікай беднасці. Пазней памерла і мачаха Антона — Ганна Аляксандраўна. Яе дачка (імя не памятаю) яшчэ пры жыцці Антона некуды з’ехала са Слоніма і ніхто не ведаў, дзе яна. І зусім нядаўна я даведаўся, што Леанід Паўлавіч Карніцкі, брат Антона, ужо памёр. А яго сын (пляменнік Антона) Алег Леанідавіч Карніцкі, жыве ў пасёлку Смыга Ровенскай вобласці на Украіне. Што сталася з мастацкай спадчынай Антона Карніцкага, куды падзеліся ягоныя карціны, даведацца мне пакуль не ўдалося.

— Ці часта Вы згадваеце Антона Карніцкага?

— Вельмі часта. Каля я ўспамінаю яго, перада мной паўстае вобраз прыгожага, стройнага, як таполя, юнака з адкрытым, натхнёным тварам і прамяністымі вачыма. Гэта быў чалавек вялікай душы, улюбёны ў мастацтва.Таму звяртаюся да ўсіх і да цябе, Сярожа, шукайце і ратуйце ягоную спадчыну, сабірайце па ўсім свеце яго карціны і вяртайце іх у Слонімскі краязнаўчы музей ці ў Дзяржаўны мастацкі музей Беларусі...

Калі я падрыхтаваў інтэрв’ю да друку і аддаў рэдактару Слонімскай раённай газеты Сяргею Прасняку, ён прачытаў яго і сказаў, што інтэрв’ю для раёнкі завялікае, таму яго неабходна скараціць. Я з ім не пагадзіўся і наша гутарка шмат гадоў захоўвалася ў маім хатнім архіве і раней нідзе не была апублікавана.

Апантаны мастацтвам

Чалавек спяшаўся жыць. Ніхто ў хаце не ведаў, калі ён уставаў раніцай. З мальбертам і наборам пэндзлікаў у акуратным футляры яго можна было сустрэць у розных месцах. Нярэдка проста на дарозе, што вяла са Слоніма ў Жыровічы. Вельмі часта яго бачылі слонімцы на мясцовым рынку. Ён маляваў усё і ўсіх, хто яму падабаўся. Гэтым чалавекам быў Антон Карніцкі — найбольш яркі і самабытны беларускі мастак 1930-х-1940-х гадоў ХХ стагоддзя ў Слоніме. “З Антонам Карніцкім, — прыгадаў у адным з пісем да аўтара гэтай кнігі Барыс Данілюк з ЗША, — пазнаёміў мяне ў канцы 1941 года паэт Сяргей Новік-Пяюн, які прасіў Карніцкага для Слонімскага краязнаўчага музея намаляваць партрэт Францішка Скарыны. Партрэт удаўся лепшы за ўсе партрэты Скарыны, якія даводзілася мне бачыць за ўсё маё жыццё. Пакуль Антон працаваў над карцінай, я з Новікам-Пеюном пару разоў заходзілі да яго на кватэру на другі паверх камянічкі на заходнім баку Першамайскай вуліцы каля рынку. Пры Польшчы гэта вуліца ў Слоніме насіла імя Сянкевіча. Антон Карніцкі быў яшчэ малады, але вельмі інтэлігентны і таленавіты чалавек, які мусеў зарабляць на жыццё маляваннем партрэтаў нямецкіх афіцэраў. Не магу прыгадаць нічога, што паказвала б на хваробу сухотаў у гэтага чалавека. Але яго нечаканая смерць была для мяне і ўсіх беларусаў Слоніма вялікім шокам”.

Антон Карніцкі нарадзіўся 30 снежня 1912 года ў Адэсе на Украіне, куды ў пошуках заробку выехалі яго бацькі з вёскі Любанічы[9], што на Наваградчыне. Па іншых звестках, мастак нарадзіўся ў 1913 годзе, як сцвярджае Міхась Казлоўскі ў сваёй кнізе “Галасы разбуджаных птушак”[10]. Той самы Сяргей Новік-Пяюн у часопісе “Новы шлях” за 1943 год, падпісаным крыптанімам С.Н., таксама напісаў, што “слонімскі беларускі мастак Антон Карніцкі, народжаны ў 1913 годзе, паходзіць з беднае беларускае сялянскае сям’і з Наваградчыны”. Пазней Сяргей Новік-Пяюн у сваіх успамінах “Жыў не дарэмна...”, напісаў ужо, што Карніцкі нарадзіўся 30 снежня 1912 года[11]. З ім пагаджаецца і Мікола Агафонаў, аўтар артыкула “У мастацкіх каталогах не значыцца”[12]. Таму сапраўднай датай нараджэння Антона Карніцкага трэба лічыць усё ж 30 снежня 1912 года.

У 1922 годзе сям’я Карніцкіх вярнулася на Бацькаўшчыну. Спачатку прыехалі ў бацькавыя Любанічы, але там доўга не затрымаліся, бо не было працы. Потым пераехалі ў Слонім, дзе знайшлі жыллё побач з горадам у Рышчыцах і дзе была сякая-такая праца. Пазней бацька ў Рышчыцах пабудаваў для сям’і невялікую хату...

Антону трэба было вучыцца. Бацькі, падтрымліваючы сувязі з роднай Наваградчынай, даведаліся, што ў Наваградку адкрылася дзяржаўная гімназія імя Адама Міцкевіча, куды было лёгка паступіць. Дарэчы, спачатку гэта была прыватная гімназія імя Адама Міцкевіча. Першым яе дырэктарам быў прызначаны Фабіян Абрантовіч (1884-1940) — беларускі рэлігійны і грамадскі дзеяч, магістр тэалогіі, доктар філасофіі. У свой час ён скончыў Пецярбургскія духоўныя семінарыю і акадэмію, вучыўся ў каталіцкім універсітэце ў Лювене (Бельгія), быў адным з заснавальнікам беларускага хрысціянскага руху і яго саюза “Хрысцінская дэмакратычная злучнасць”. Вось гэта быў дырэктар! Але 3 жніўня 1921 года гімназія атрымала статус дзяржаўнай. У ёй было створана 7 класаў, куды ў гэты год прыйшлі навучацца ажно 300 дзяцей. Тады быў прызначаны і новы дырэктар — Мікалай Глябоцкі[13].

Сюды паступіў вучыцца і Антон Карніцкі. Гімназія была гуманітарнага накірунку, і асноўная ўвага ў працэсе навучання надавалася вывучэнню гісторыі, літаратуры, мовам, філасофіі. На даволі высокім узроўні ў гімназіі былі мастацкае і эстэтычнае выхаванне. Гімназісты нават выдавалі свой уласны часопіс “Наша жыццё”, дзейнічала дружына скаўтаў імя Тадэвуша Касцюшкі і г.д. Так што першапачатковую гуманітарна-мастацкую адукацыю хлопчык атрымаў добрую.

Пасля заканчэння Наваградскай гімназіі імя Адама Міцкевіча, Антон Карніцкі і яшчэ некалькі яго сяброў вырашылі працягваць вучобу ў Варшаве. Сяргей Новік-Пяюн згадвае, што Антон вучыўся ў мастацкай школе Панкевіча ў Варшаве. Тут патрэбна пэўнае ўдакладненне пра Юзафа Панкевіча (1866-1940) — польскага мастака, графіка і педагога і яго школу. З 1906 года Юзаф Панкевіч працаваў у Акадэміі мастацтваў у Кракаве, быў прафесарам гэтай акадэміі, а ў 1923 годзе стаў там паўторна прафесарам. З 1925 года прафесар Панкевіч узначальваў філію Акадэміі ў Парыжы. Школы Панкевіча ў выглядзе асобнай навучальнай установы не было. У польскай мове тэрмінам “школа Панкевіча” называлася кола мастакоў, якія вучыліся пад кіраўніцтвам гэтага мастака і якім былі характэрны рысы рэпрэзентаванай ім плыні ў мастацтве. Як педагог Юзаф Панкевіч апякаваўся групай мастакоў і графікаў згуртаваных у Парыжскім камітэце, звычайна званых капістамі. У яе склад уваходзілі Ян Цыбіс, Артур Нахт-Самборскі, Юзаф Чапскі, Зыгмунт Валішэўскі і Пётр Патвароўскі. Адсюль вынікае, што Антон Карніцкі ніяк не мог вучыцца ў Варшаве ў мастацкай школе Панкевіча. Магчыма ён наведваў нейкае кола мастакоў, якія сябе называлі тэрмінам “мастакі школы Панкевіча”. Ёсць сведчанні (не пацверджаныя пакуль дакументальна), як піша даследчык беларускага мастацтва Сяргей Гваздзёў, што Антон Карніцкі навучаўся ў Кракаве[14], у школе Панкевіча. Ды не, мастак Карніцкі ў Кракаве ніколі не вучыўся. Хутчэй за ўсё ён быў вольным слухачом Школы прыгожых мастацтваў у Варшаве (з 1932 года школа набыла статус акадэміі з 4 аддзяленнямі: жывапісу, скульптуры, інтэр’ера і графікі). Адным з заснавальнікаў Школы мастацтваў быў Казімір Стаброўскі з Наваградчыны, сваяк і зямляк Карніцкіх. Менавіта пры жыцці Казімір Стаброўскі абяцаў дапамагчы таленавітаму Антону. Педагог і мастак Стаброўскі сваё слова стрымаў, але 6 чэрвеня 1929 года яго раптоўна падкасіў інфаркт[15]. Тым не менш, Антон Карніцкі быў залічаны вольным слухачом Варшаўскай Акадэміі мастацтваў. Дарэчы, сярод навучэнцаў і вольных слухачоў акадэміі шмат было беларусаў з Заходняй Беларусі.

Вучыцца ў акадэміі мастацтваў у Варшаве Антону было няпроста, найперш з матэрыяльнага боку. Часам прыходзілася галадаць, хварэць. Ён нават уладкаваўся на працу чарцёжнікам. Магчыма яму дапамог слонімскі паэт Гальяш Леўчык, які ў гэты час жыў у Варшаве і шмат гадоў таксама працаваў чарцёжнікам. Але скончыць вучобу слонімскаму мастаку не ўдалося, бо на жыццё і вучобу так і не хапіла фінансавых сродкаў і сіл. Пазней мастацкія веды чэрпаў шляхам самаадукацыі, дзякуючы сваёй энергіі і адданасці, якія праяўляў да мастацтва. Магчыма, Антон таксама, кажучы сучасным слэнгам, тусаваўся і з мастакамі “школы Панкевіча”, вучыўся ў іх мастацтву.

Восенню 1939 года юнак вярнуўся ў Слонім. Горад ужо не быў пад Польшчай, а яго занялі войскі Чырвонай Арміі. Рускі чалавек з Урала Мацвей Колатаў па даручэнню кампартыі арганізаваў на Слонімшчыне Часовае ўпраўленне, задачай якога было навядзенне рэвалюцыйнага парадку ў Слоніме і раёне. За некалькі дзён Часовае ўпраўленне змагло арганізаваць рабоча-сялянскую гвардыю, прамысловы і фінансавы раённыя аддзелы, аддзелы аховы здароўя, народнай асветы і сацыяльнага забеспячэння. Рабочая гвардыя ахоўвала пошту, масты, вяла барацьбу з ворагамі савецкай улады, пачаліся рэпрэсіі...

Вось сюды дамоў, у савецкі горад Слонім, і вярнуўся з Варшавы цяжка хворы мастак. Трохі родныя людзі і землякі на радзіме яго падлячылі, а потым юнак пачаў шукаць працу, уладкаваўся мастаком-афарміцелям. Вядома, ведаў па мастацтву не хапала, вучыўся ў іншых і сам вучыў. Вялікую ўвагу прыкладаў да кампазіцыі і выяўлення праўды ў сваіх карцінах, таму вельмі старанна працаваў над удасканаленнем сябе ў гэтым кірунку. Асноўным заданнем ягонай творчасці было дапасаваць усё, што можна, з натуралізму да імпрэсіянізму. Хаця сам ніколі не з’яўляўся прыхільнікам чыстага імпрэсіянізму ці чыстага натуралізму. Над кампазіцыяй працаваў яшчэ мала, а творчасць ягоная абмяжоўвалася да нарысаў з натуры акварэллю і алейнымі фарбамі, хаця фарбаў заўсёды не хапала і гэта відаць па яго творах.

Найбольш талент мастака раскрыўся ў канцы 1930-х-пачатку 1940-х гадоў.

Беларускі паэт, публіцыст і выдавец Сяргей Хмара, які жыў у Канадзе, і з якім я перапісваўся, неяк у адным са сваіх пісем згадаў мне пра Антона Карніцкага. Некалькі лістоў з нашай перапіскі я ўключыў у зборнік Сяргея Хмары “Рабінавы хмель” (Мн., 2009). У адным з пісем Сяргей Хмара напісаў: “Антон Карніцкі скончыў мастацкую школу ў Варшаве. Быў апантаны мастацтвам. У Слоніме страляюць, немцы арыштоўваюць жыдоў, а яму хоць бы хны: бярэ стульчык, ідзе на сялянскі кірмаш, сядае і малюе. Немцы неяк яго арыштавалі і хацелі паслаць у лагер, як “остарбайтра”. Але мы ад Камітэту Самапомачы звярнуліся да слонімскага гэбітскамісара ў ягоную абарону і папрасілі, каб яго ніхто не чапаў і даў дазвол на маляванне. Камісар аказаўся аматарам мастацтва і даў дазвол. Але сказаў Карніцкаму, каб ён прыносіў у камісарыят свае творы для прагляду. Той прыносіў і камісар-немец лепшыя за танныя грошы ў яго купляў, а астатнія дазваляў прадаваць ці дарыць іншым людзям. Даваў яму немец і прадуктовыя карткі. Антон Карніцкі быў вельмі хворы на сухоты і хутка памёр...”[16].

Перад Другой сусветнай вайной і падчас нямецкай акупацыі Слоніма, мастак шмат працаваў. Кажуць, што ў Варшаве, дзе ён вучыўся, загінула многа ягоных твораў. У Слоніме ён пісаў партрэты нямецкіх афіцэраў, якія яго за гэта кармілі. Як згадвае ў папярэднім раздзеле кнігі Сяргей Новік-Пяюн, мастак Карніцкі шмат маляваў твораў для гебітскамісара Слоніма Эрэна. Чаму Эрэн выбраў гэтага мастака — невядома. Магчыма, што ён быў у Слоніме самым таленавітым. Антон Карніцкі нікога і нічога ў горадзе не баяўся. Ён ведаў, што пражыве ўжо мала. Бывала, немцы рабілі масавыя аблавы па дамах і хапалі мужчын і дзяўчат, каб адправіць у Нямеччыну. Усе перапалоханыя хаваліся хто-куды, а Антон Карніцкі выходзіў на слонімскі рынак, растаўляў свой складны зэдлічак, мальберт і зарысоўваў тыпы з натуры. Праўда, у адну з такіх аблаў забралі і Антона. Дзякуючы беларусам, якія працавалі ў нямецкай адміністрацыі, мастака выпусцілі на волю (як згадвае Сяргей Хмара), тым больш, што ён быў ужо хворы на сухоты. Гебітскамісар Слоніма Эрэн папрасіў Карніцкага маляваць яму карціны, якія той у яго паабяцаў абменьваць на харчаванне.

Эрэн пазіраваў гадзінамі ў сваім рабочым кабінеце. Антон працаваў да поўнага знясілення. Хацелася хутчэй пакончыць з гэтым непрыемным заказам. Але Эрэн уваходзіў у смак, завальваючы яго ўсё новымі і новымі заказамі. Дарэчы, падчас акупацыі Слоніма немцы вывезлі ў Германію 180 карцін Антона Карніцкага. Слонімскі настаўнік Уладзімір Шундрык мне неяк расказваў, што аднойчы Эрэн сказаў Карніцкаму, што яго карціны будуць зберагацца ў Дрэздэнскай карціннай галерэі. Я напісаў у Дрэздэн просьбу паведаміць: колькі карцін Антона Карніцкага зберагаецца ў сховішчах галерэі і ці ёсць яны там наогул. Праз пэўны час атрымаў адказ, што карцін беларускага мастака Антона Карніцкага ў Дрэздэнскай карціннай галерэі няма. Магчыма яны захоўваюцца ў іншых карцінных галерэях ці музеях Германіі, альбо ў прыватных зборах. Ды хто сёння скажа праўду...

Антон Карніцкі быў не толькі добрым мастаком, але душой слонімскай моладзі. Вечарамі ў яго доме збіраліся хлопцы і дзяўчаты. Антон выдатна спяваў, нядрэнна ведаў беларускую народную творчасць. А калі браў у рукі скрыпку, забывалася аб усім на свеце.

Моладзь любіла бываць у хаце Карніцкіх. Глядзець на яго творы, слухаць яго песні, гартаць альбомы мастака. У альбомах можна было ўбачыць шмат малюнкаў і карыкатур. Як прыгадваў пры жыцці слонімскі настаўнік Уладзімір Шундрык, яму запомніўся адзін подпіс пад малюнкам Антона Карніцкага: “Беларусы добраахвотна едуць у Германію”. А на малюнку адлюстраваны эшалон на чыгуначнай станцыі, контуры твараў вузкіх вагонных прарэзаў і да адказу засунутая засаўка на дзвярах вагонаў.

У верасні 1942 года ў Слоніме была адкрыта выстава рамясла. Дзесяць залаў былі запоўненыя мастацкімі творамі і вырабамі мясцовых слонімскіх прадпрыемстваў і мастакоў. Асобную залу займалі карціны мастакоў. Пераважна гэта былі акварэльныя творы і малюнкі алоўкам. Антон Карніцкі на выставе паказаў 16 сваіх акварэльных карцін і два альбомы замалёвак. У адной з залаў вялікую цікавасць выклікаў дэкаратыўны твор “Кавалі” Антона Карніцкага, выкананы ў беларускай нацыянальнай арнаментацыі[17].

25 студзеня 1944 года Антона Карніцкага не стала. Яго хавалі нядзельным днём і не было ў Слоніме чалавека, хоць бы крыху знаёмага, які не прыйшоў бы праводзіць мастака ў апошні шлях. Яго пахавалі на Ружанскіх могілках у Слоніме. На жаль, магілу мне да сённяшніх дзён знайсці не ўдалося.

Пры немцах пра творчасць Антона Карніцкага шмат пісала беларуская прэса. Адзін з нумароў часопіса “Новы шлях” у 1943 годзе надрукаваў 6 рэпрадукцый яго карцін і партрэт мастака. А таксама тэкст да іх, у якім сцвярджалася, што змест твораў Карніцкага — гэта жыццё беларускай вёскі, — як краявід, так і людзі. А газета “Раніца” за некалькі дзён да смерці мастака пісала: “Антон Карніцкі адбівае на палатне родную Слонімшчыну — яе хаты, прыроду, тыпы, працуе алейнымі фарбамі і алавіком”[18].

Пасля смерці Антона Карніцкага ў 1943 годзе ў Слоніме была адкрыта асабістая выстава карцін мастака[19]. А ў Слонімскім краязнаўчым музеі, які складаўся з чатырох залаў, адна з іх была прысвечана адраджэнню Беларусі. Пад знакам “Пагоні” у прыгожай раме быў аформлены Акт абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі ад 25 сакавіка 1918 года ў Менску, ніжэй, таксама у прыгожай рамцы — беларускі нацыянальны гімн. Гэтыя дарагія рэліквіі дбайна былі аформлены слонімскім мастаком[20].

Сёння ў Слонімскім краязнаўчым музеі імя Язэпа Стаброўскага захоўваецца некалькі твораў Антона Карніцкага. Гэта такія працы мастака, як “Стары”, “Аўтапартрэт”, “Студэнтка”, “Дзяўчына з ягадамі”, “Нацюрморт”, “Мужчынскі партрэт” і “Мужчына і жанчына”. Шэсць карцін знаходзіцца ў экспазіцыі, а адна — “Мужчына і жанчына” — у фондзе музея. Найбольш значная праца мастака — гэта алейны партрэт старога, праўдзівы і пераканаўчы вобраз мудрага чалавека, які пражыў нямала і, відаць, перажыў у сваім жыцці шмат цяжкіх выпрабаванняў. Мастак прыгожа перадаў задумлівасць чалавека, яго вочы, бараду, вусы, настрой. Вочы старога вельмі выразныя, аб нечым думаюць, успамінаюць.

“Дзяўчына з ягадамі” атрамалася шчырай, простай і зразумелай. Бо гераіня яго твора выглядае як жывая, вельмі задуменная, стомленая. Яна, магчыма, вярнулася з лесу, дзе збірала ягады, а цяпер прысела на табурэтку адпачыць. Пасля заняткаў прысела крыху адпачыць і студэнтка наступнай карціны мастака. Яна задумалася, магчыма ўспамінае прачытаны тэкст, ці проста думае аб жыцці.

Мне ўдалося адшукаць два аўтапартрэты мастака. Адзін напісаны алоўкам, другі — акварэллю. Гэтыя творы перадаюць настрой мастака, адчуваецца, што яму нялёгка, што ён хварэе.

“Мужчынскі партрэт” атрымаўся даволі сімпатычным і вясёлым. Супрацоўнікі Слонімскага музея сказалі, што гэта, магчыма, бацька мастака, ці ён сам. Але, калі прыгледзецца больш уважліва, то гэта ні бацька і ні сам мастак, а проста слонімец, які жыў побач з Карніцкім, ці нейкі знаёмы яму чалавек.

Вялікую цікавасць уяўляюць творы “Рынак у Слоніме”, “Хлеў і гумно ў Рышчыцах”, “Хата ў Рышчыцах”, “Касцёл на Замосці”. Яны перадаюць атмасферу таго часу, калі жыў творца. Ён пісаў тое, што бачыў, што з ім было побач: старыя пабудовы ў маленькіх Рышчыцах, шматлюдны рынак у Слоніме, куды з’язджаліся людзі з усіх навакольных вёсак, прыгожы помнік ХVIII стагоддзя на Замосці — касцёл святога Андрэя і г.д.

Любіў Антон Карніцкі маляваць бярозы, нашы беларускія бярозы. Адна з карцін мае назоў “Прыдарожныя бярозы”. На першым плане — чатыры бярозы, а пасярод іх раз’езджаная коламі вазоў дарога ў вёску. Удалечыні відаць яшчэ бярозкі. Усе яны перадаюць нейкі маркотна-тужлівы настрой аб мінулым. Бярозкі ёсць і на карціне “Беларуская вёска”. Але яны тут перадаюць іншы настрой, настрой тагачаснай беларускай вёскі. Вясковыя хаты, плот, лаўка каля плота, журавель і бярозкі — так выглядалі вёскі ў першай палове ХХ стагоддзя на Беларусі. У добрых гаспадароў былі такія сядзібы — сціплыя, але дагледжаныя.

Карціну “Беларуская вёска” я адшукаў у пісьменніка Уладзіміра Ягоўдзіка. Пасля смерці Ларысы Геніюш, у Зэльву прыехала яе нявестка Валянціна Геніюш вырашаць пытанне з хатай, дзе жылі Янка і Ларыса Геніюшы. Хату купіў мясцовы быткамбінат, а кнігі і іншыя рэчы спадарыня Валянціна прадавала і даравала знаёмым і сябрам. Уладзімір Ягоўдзік купіў у яе карціну “Беларуская вёска” Антона Карніцкага. Магчыма, гэту карціну ў мастака ў 1942 годзе набыў Янка Геніюш. Ён якраз тады знаходзіўся ў Слоніме і працаваў у аддзеле аховы здароўя горада. Цяпер карціна Антона Карніцкага знаходзіцца ў Мінску ў пісьменніка Уладзіміра Ягоўдзіка.

1943 годам датаваныя два нацюрморты — “Бэз” і “Агародніна”. На першай карціне адлюстраваны букет кветак у гладышы, а на светлым абрусе стаіць шклянка з вадою, ляжыць адчынены партсігар, дыміцца папяроса ў попельніцы. На другой — буракі, морква, капуста, гладыш... Ва ўсім арганічна адчуваецца прысутнасць чалавека. Вось ён хутка возьме папяросу, ці з гладыша нап’ецца малака. Магчыма, гэтыя карціны былі намаляваныя для вучняў, каб яны, гледзячы на гэтыя нацюрморты, вучыліся маляваць самі. Але творы гэтыя, як і ўсе пералічаныя вышэй і тыя, якіх я не згадаў, вартыя сёння самых высокіх адзнак і ўвагі спецыялістаў-мастацтвазнаўцаў. Іншая справа, што многія творы Антона Карніцкага знаходзяцца за мяжой Беларусі і ў прыватных архівах, якія неаходна вяртаць у Слонім ці ў Нацыянальны мастацкі музей Беларусі.

Што датычыць сваякоў Антона Карніцкага, то ні сёння, ні 20 гадоў таму, я знайсці нікога так і не змог. Некалькі разоў пісаў пляменніку Антона Карніцкага Алегу Карніцкаму ў пасёлак Смыга Ровенскай вобласці на Украіну, але адказу так і не атрымаў. Магчыма, ніхто па тым адрасе, што мне даў Сяргей Новік-Пяюн, з Карніцкіх не пражывае. Няма нікога з Карніцкіх і ў вёсцы Любанічы Карэліцкага раёна, а таксама ў Слоніме. Жывуць Карніцкія ў Баранавічах на вуліцы Наканечніка. Я патэлефанаваў туды і пагутарыў з Інай Валянцінаўнай Карніцкай. Мілая жанчына ў тэлефонную трубку сказала, што яны родам з Карэліцкага раёна, але пра мастака Антона Карніцкага нічога ніколі не чулі.