Беларускiя народныя казкi

Каток зь Пеўнікам ды Ліска

Жылі-былі каток і пеўнік. Збудавалі яны хатку пры лесе.

Кажа раз каток пеўніку:

— Я пайду ў лес на ўловы, а ты зачыніся й нікога ня пускай у хатку. — І пайшоў.

Ажно прыбягае ліска пад акенца ды просіць:

— Пеўнік, пеўнік, адчыні! Памяла мне пазыч. Прыехалі госьці з Замосьця, няма чым печ вымесьці, пірагі пячы.

А пеўнік на гэта:

— Зводзіш ты мяне, зводзіш, — ты мяне абманеш. — Не адчыню я хаткі й табе нічога ня дам.

— Ах, які-ж ты злосны! — кажа ліска.

— А я не маню, каб я жыла. Ну, калі ня верыш, дык падай мне памяло праз аконца, галубок!

Адчыніў пеўнік акенца і дае ёй памяло, а ліска не за памяло, а за яго ды наўцекі.

Стаў пеўнік галасіць:

Шкада стала коціку пеўніка. Ён, як мага ў пагоню пагнаўся. Лісіцу дагнаў, за валасы надраў, пеўніка адабраў.

— Ну — кажа пеўніку: — глядзі-ж больш нікому не адчыняй хаткі. Бо цяпер пайду далей, за горы.

І ў другі раз прыбягае ліска.

— Пеўнік, пеўнік, адчыні! Пазыч мне лапату, прыехалі госьці з Замосьця, няма чым пірагі ў печ садзіць.

— Не, — кажа пеўнік, — не адчыню, бо ты мяне зрадзіш.

— Не, не, пеўнічку, далібо не абману.

Дык пеўнік, як добры дурань, адчыніў дзьверы і дае лапату, а ліска за пеўнічка і ў ногі.

Яшчэ мацней стаў крычаць пеўнік:

Чуць толькі пачуў коцік пеўнікаў крык. Бегчы ды бегчы, бегчы ды бегчы — насілу дагнаў ліску зь пеўнікам. Калі-ж узлаваўся каток, як стаў лісіцу за патыліцу драць! Пусьціла лісіца пеўніка ды ходу.

Прывёў коцік пеўніка дахаты.

Назаўтра йзноў кажа яму:

— Сяньня я пайду яшчэ далей. А ты-ж глядзі, не ашукайся. Бо калі йзноў паслухаеш ліскі, дык яна цябе зьесьць.

Ліска пад акном пільнавала. Як толькі каток адыйшоўся, яна йзноў пад аконца прыбегла.

— Пеўнік, пеўнік, адчыні! Ехалі баяры, рассыпалі проса, няма каму пазьбіраць! Ідзі памажы.

— Хлусіш. Ты йзноў хочаш мяне ашукаць, — кажа пеўнік.

А ліска хітра сьмяецца ды кажа:

— А які-ж ты недаверлівы! Ды глянь-жа сам, калі ня верыш! А я пабягу хутчэй зьбіраць проса. — І сьхілілася за сьцяну.

Выхінуўся пеўнік праз аконца, а ліска — хоп — за яго ды ў лес.

Крычэў, крычэў пеўнік, але коцік яго ўжо не пачуў.

Прыходзіць коцік дамоў, а ў хатцы нікога няма, і аконца адчынена. Здагадаўся коцік, што ліска такі схапіла пеўніка.

Горка стала коціку. І пачаў ён у дарогу зьбірацца, пеўніка ратаваць. Надзеў боты-скараходы, да боку шаблю прычапіў, узяў з сабою скрыпачку й пайшоў.

Ішоў ды ішоў, ішоў ды ішоў, сустракае зайчыка.

— Зайчык, зайчык! Ці ня бачыў ты ліскі бягучы, пеўніка нясучы?

— Бачыў, — кажа зайчык вось у тую нару пабегла.

А тым часам у лісчынай хатцы ўжо ў печы паліцца, ў сагане вада грэецца, нож ляжыць навостраны пеўніка рэзаць.

Сеў каток каля нары, на скрыпцы зайграў ды й запяяў:

Ліска перапыніла работу на кухні. Пасылае старэйшую дачку Чучалку:

— Паглядзі, Чучалка, што там за паніч пад варотамі пяе?

Выйшла Чучалка, а коцік яе — хапець за карак, — ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:

Пасылае ліска сярэднюю дачку Пачучалку.

— Схадзі, паглядзі, Пачучалка, чаму гэта Чучалка так забавілася, мабыць, дужа важныя панічы прыехалі?

Выбегла Пачучалка, падскокваючы, за вароты. А коцік яе — хапець за карак, — ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:

Ліска аж аблізнулася, так спадабалася ёй каткова песьня.

— Ідзі й ты, — кажа да меншай дачкі. — Пэўна там знатныя панічы прыехалі.

Выбегла й трэйцяя дачка. А коцік — хапець — за яе ды ў торбу.

Тады ў хату лісчыну ўбег ды закрычэў:

— Гэй, ты, старая лісіца! Дзе пеўніка падзела?

— А мой-жа ты, сакалочак! А мой-жа ты каласочак! А я й повідам ня бачыла, а я й почутам ня чула!

Але коцік яшчэ мацней крыкнуў:

— Аддай пеўніка, бо як бач сваіх дачок аглядаць ня будзеш! — І замахнуўся шабляю.

Спалохалася лісіца. Пеўніка аддала, а сабе дачок забрала.

З тэй пары разумнейшы стаў пеўнік. І сталі яны з коцікам дружна жыць.

А ліска й дагэтуль сватоў чакае. Ніхто яе дачок замуж не бярэ, бо дужа-ж яны хітрыя.

Баран бок абадран

Быў раз дзед, а ў таго дзеда баран. І захацеў той дзед зарэзаць свайго барана. Толькі пачаў рэзаць, трошкі бок абадраў, а баран усхапіўся ды ўцёк і схаваўся ў лісіную норку.

Прыйшла ліса ў норку, ажно там нехта сядзіць. Спужалася лісіца і пытаецца:

— Хто там?

А баран ёй адказвае:

— Я баран, бок абадран, чатыры нагі, два рагі, — як дам рагамі, дык ты паляціш уверх нагамі!

Лісіца спужалася і пабегла ваўка прасіць.

— А воўчанька ты мой, а кумочак мой, — хадзі, памажы маёй бядзе, паглядзі, хто гэта ў мяне ў норцы сядзіць.

Паслухаў воўк лісу, пайшоў зь ёю ў нару выганяць барана. Прыйшоў, ды сап, сап — носам нюхае.

— Хто там?

— Я баран, бок абадран, чатыры нагі, два рагі, — як дам рагамі, дык ты паляціш уверх нагамі!

Воўк спужаўся ды ўцёк. Пайшлі яны зь лісіцай ды к медзьвядзю, пачалі медзьвядзя прасіць:

— Мядзьведзінка, бацінка, — хадзі, памажы нашай бядзе, паглядзі, хто гэта ў лісінай норцы сядзіць.

Паслухаў мядзьведзь, пайшоў зь імі да норкі, прыйшоў, ды пытаецца:

— А хто там? А баран яму:

— Я баран, бок абадран, чатыры нагі, два рагі, — як дам рагамі, дык ты паляціш уверх нагамі!

Мядзьведзь спужаўся, ды ўцёк.

Ідуць яны, ідуць каля саду, ды бачаць — ляціць пчолка. Давай яны гэтую пчолку прасіць.

— Пчолка, душачка, — хадзі, паглядзі, хто гэта ў лісінай норцы сядзіць.

Паляцела пчолка зь імі, прыляцела і пытаецца:

— А хто там?

— Я баран, бок абадран, чатыры нагі, два рагі, — як дам рагамі, дык ты паляціш уверх нагамі!

А пчолка ня спужалася, — у норку, ды давай кусаць барана за абарваны бок.

Баран спалохаўся, выскачыў з норкі, ды давай уцякаць.

Вол

Быў сабе вол, баран, гусак і пеўнік. Надыходзіла зіма, дык вол кажа:

— Ведаеце што? — зіма надыходзіць, холад будзе, — пастаўма хатку.

Дык тыя на яго як напалі:

— Выдумаў ліха знае што! Дык стаў сам, калі такі майстра. У нас ёсьць пер'е, у барана — воўна, то й не памерзьнем.

— Ну, як сабе хочаце, а я сваё зраблю.

Як тыя пайшлі, вол паставіў хатку, нанасіў сена, саломы й ляжыць сабе, як пан.

Вось надыйшла зіма з марозам. Прыбягаюць да яго пеўнік, баран і гусак.

— Пусьці нас, дзядзька, у хатку, бойся Бога, такі мароз, мы памерзьнем!

А гусак падняў ножку й кажа:

— Бач, дзядзька, якія ў мяне ножкі чырвоныя! — зараз паадпадаюць.

— А вы, — кажа вол, — гультаі! Ня пушчу! Як хаткі, дык няма каму паставіць, а як пагрэцца, то ёсьць каму!

Але тыя як пачалі лемантаваць, прасіцца: «А мой дзядзечка, а мой ты такі, а мой сякі, а мой гэтакі!» — вол пашкадаваў і пусьціў. Дык пеўнік зараз палез на печ грэцца, гусак ходзячы па хаце ўсё тупоча, каб ногі разагрэць, баран лобам у сьцяну лупіць — грэецца, а вол есьці ім варыць.

Ано-ж прыходзіць воўк, адчыняе ад хаткі дзьверы, а баран гэтта як вытне яму раз лобам, як не паправіць; гусак давай шчыпаць, вол рагамі, а певень на печы спалохаўся і ўсё крычыць: «Ка-ка-рэ-ку». Воўк як не панясецца наўцекі да сваіх і кажа:

— А мае-ж вы браткі, мае саколікі, гэта-ж у лесе кавалі хатку паставілі — паўнютка кавалёў! Як увайшоў, дык адзін як даў мне молатам, другі віламі зялезнымі, а трэці давай шчыпцамі ціснуць, а яшчэ адзін нейдзе зь печы ўсё крычыць: «Ды падавайце-ж мне яго сюды! Ды падавайце-ж мне яго сюды!» Мала я не абамлеў. Маю я шчасьце, што гэтак ня было, бо, каб ня дай Божа, дык той, зь печы зьлезшы, чыста зь мяне скуру зьдзёр-бы.

Курачка-рабка

Жыў дзед, жыла бабка. Была ў іх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся.

Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскі ляцяць, сарокі трашчаць, гусі крычаць, сабакі брэшуць.

Ідзе воўк:

— Дзедка, бабка, чаго вы плачаце?

— Як-жа нам ня плакаць? Была ў нас курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся.

І воўк завыў.

Ідзе мядзьведзь:

— Воўк, чаго выеш?

— Як-жа мне ня выць? Жыў дзед, жыла бабка. Была ў іх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкі ў чарапіцу ды паставіла на паліцу. Мышка бегла, хвосьцікам махнула, чарапіца ўпала, яечкі пабіліся. Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскі ляцяць, сарокі трашчаць, гусі крычаць, сабакі брэшуць… А я брахаць ня ўмею, дык і завыў.

Выслухаў мядзьведзь казку і адарваў сабе хвост.

Так з таго часу і жыве з куртатым хвастом.

Лісіца і дрозд

Жылі дзед і баба. Дзед у лес хадзіў дровы сячы, а баба дома была, пірагі пякла.

Аднаго разу злавіў дзед у лесе дзікага парсючка і прынёс яго дахаты. Харошы быў парсючок — стракаценькі ды паласаценькі.

Пачала баба парсючка карміць — і цестам, і мукою, і сьвежаю травою.

Але, вядома, дзік — яму жалудоў давай. Цягне яго ў лес па жалуды.

Нічога ня зробіш, пачала яго баба ў лес пускаць, жалуды зьбіраць. Цэлы дзень ён у лесе гуляе, а нанач дахаты бяжыць. Такі добры парсючок быў!

Аднойчы бяжыць ён у лес, а насустрач яму галодны воўк.

— Парсюк-парсючок, дзік-дзічок, — кажа воўк, — я цябе зьем.

Парсючок хітры быў, падумаў і адказвае:

— Ня еж мяне шэры воўк, лепш ідзі із мною на жалудовую палянку: там чарада гусей ходзіць.

А воўк да гусей вельмі ахвочы. Паверыў ён дзічку-парсючку і пайшоў за ім на жалудовую палянку.

На дарозе была вялікая воўчая яма. Парсючок яе ведаў ды абыйшоў, а воўк — бух у яму! І сядзіць там.

Назаўтра парсюк зноў пайшоў на жалудовую палянку.

Ідзе ды ідзе, сустракае яго лісіца.

— Куды ідзеш, парсючок?

— Па жалуды.

— Вазьмі і мяне з сабою.

— Хадзем.

Ідуць яны, ідуць, падыйшлі да ямы. Парсючок абыйшоў яму, а лісіца — бух! — ваўку на галаву.

На трэйці дзень сустракае парсюка заяц.

— Куды ідзеш, парсючок?

— Па жалуды.

— Вазьмі і мяне з сабою.

— Хадзем.

Дайшлі да ямы — і заяц туды паляцеў. Стала іх цяпер у яме трое: воўк, лісіца і заяц.

Сядзяць яны ў яме, захацелі есьці. Лісіца кажа:

— Давайце крычаць: хто слабей крыкне, таго зьядзём.

Крыкнуў воўк — моцна.

Крыкнула лісіца — таксама ня надта слаба.

Крыкнуў заяц — зусім слаба: толькі піскнуў.

Ну, яго і зьелі. Воўк усе косьці паеў, а лісіца кішкі сабе ўзяла і ў пясок закапала.

Назаўтра ўзноў прагаладаліся. Лісіца дастала кішкі ды есьць патроху.

— Што гэта ты, кумка, ясі? — пытаецца воўк.

— Кішкі.

— Дзе ты іх узяла?

— Лапаю сабе жывот распарола і дастала.

Воўк паверыў, распароў сабе кіпцюрамі жывот ды сканаў.

Лісіца і яго зьела.

Прыляцеў да ямы дрозд. Лісіца просіцца ў яго:

— Дрозьдзік-драздок, вызвалі мяне зь ямы!

— Як-жа я цябе вызвалю?

— Накідай у яму гальля, і я вылезу.

Дрозд накідаў гальля, лісіца вылезла зь ямы і кажа:

— Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?

— Вызваліў.

— Накармі-ж цяпер мяне.

— Як-жа я цябе накармлю?

— Вунь баба на поле ідзе, міску бліноў кясе. Ты заляці ёй наперад ды сядзь на дарозе.

— І ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд і сеў пасярод дарогі. Баба ўбачыла дразда, паставіла міску з блінамі і кінулася яго лавіць. А лісіца схапіла бліны ды за кусты.

Наелася лісіца бліноў, прыйшла к дразду:

— Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?

— Вызваліў.

— Накарміў?

— Накарміў.

— Цяпер напаі.

— Як-жа я цябе напаю?

— А вунь, бачыш, чалавек бочку зь півам вязе. Ты ўзьляці на бочку ды дзяўбі затычку.

— І ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд, сеў на бочку ды давай дзяўбсьці затычку.

Убачыў гэта фурман, схапіў кол ды па дразду. Дрозд узьляцеў угару, а фурман з усяе сілы — па бочцы! Бочка разьбілася, піва вылілася. Цэлая лужына налілася.

Паехаў чалавек, бядуючы, далей, а лісіца напілася піва з лужыны, колькі ёй хацелася, ды пабегла да дразда:

— Дрозьдзік-драздок, вызваліў ты мяне?

— Вызваліў.

— Накарміў?

— Накарміў.

— Напаіў?

— Напаіў.

— Цяпер пацеш ты мяне.

— Як-жа я цябе пацешу?

— А вунь на таку дзед з бабаю гарох малоцяць. Ляці туды і садзіся на лоб то бабе, то дзеду.

— І ўсё?

— Усё.

Паляцеў дрозд на ток, сеў бабе на лоб. Убачыў дзед дразда ды — трах! — цэпам. Але не па дразду, а па бабіным лобе. Дрозд фыркнуў і перасеў на дзедаў лоб. Тады баба з крыкам: «А кыш!» — бах цэпам дзеду ў лоб!..

Лісіца аж качаецца ад сьмеху, пазіраючы, як дзед малоціць бабін лоб, а баба — дзедаў.

Набілі яны сабе гузакоў, кінулі малацьбу ды пайшлі дахаты прымочкі на лобе ставіць.

А дразду хоць-бы што — паляцеў сабе ў лес, пасьвістваючы.

Дзяцел, Лісіца і Варона

Выдзеўб дзяцел у васіне дуплё, збудаваў гняздо і вывеў дзетак — траіх дзятлянятак.

Растуць малыя, а дзяцел цешыцца: «Выгадую, думае, дзяцей — на старасьць падмога будзе…»

Ды недарэмна кажуць: «Хто-б дзятла ведаў, каб не яго доўгі нос?» Ня ўмеў ён радавацца сам сабе, а раструбіў на ўвесь лес пра сваіх дзяцей. Каго ні спаткае — усім хваліцца: «Якія ў мяне слаўныя дзеткі! І разумныя, і прыгожыя. Другіх такіх няма ні ў кога…»

Дачулася пра гэта лісіца. Захацелася ёй маладых дзятлянятак пакаштаваць. Але як-жа іх з гнязда дастаць? На дрэвы лазіць лісіца спрыту ня мае.

Дзяцел дзяцей гадуе, — корміць, поіць, а лісіца каля асіны пахаджвае, зубы выскаляе і ўсё думае, як дзятлянятак ізь сьвету зьвесьці.

І надумалася-такі. Падыходзіць аднойчы да асіны ды давай хвастом па камлі стукаць.

Высунуў дзяцел галаву з дупля:

— Што ты, лісічка, робіш? Навошта маіх дзяцей пужаеш?

— Вось як, — кажа лісіца, — дык у цябе і дзеці ёсьць?

— Ёсьць, — адказвае дзяцел. — І такія-ж слаўныя дзеткі!

— Ну дык выганяй іх вон, ды сам выбірайся, бо я зараз буду дрэва секчы…

— Навошта табе гэта дрэва? — пытаецца дзяцел.

— Як гэта навошта? На дровы папілую, у печы паліць буду!

— Ой, лісанька, ой, матанька! — пачаў прасіцца дзяцел. — Дай хоць дзяцей пагадаваць, тады і сячы сабе дрэва. Куды-ж я цяпер з малымі падзенуся?

А лісіца яшчэ мацней стукае хвастом па дрэву:

— Не магу я чакаць, пакуль ты дзяцей пагадуеш! Хто-ж вінаваты, што ты якраз на гэтай асіне гняздо зрабіў! Мала лесу было, ці што?

— Яно то праўда, — кажа дзяцел, — лесу нямала. Ды хто мог ведаць, што табе гэтая старая трухлявая асіна на дровы спатрэбіцца…

— Трэба было запытацца, раней чым гняздо рабіць, — злуецца лісіца. — Сам вінаваты.

Пачухаў дзяцел сваю стракатую галаву:

— Што-ж мне рабіць, лісанька? Дай раду.

Аблізалася хітрая лісіца, пакруціла хвастом ды кажа:

— Ськінь мне адно дзіця, тады ня буду секчы дрэва.

Падумаў дзяцел — шкада дзіцяці.

— Пачакай, лісічка, хоць да заўтра, — просіцца ён. — Дай хоць трохі зь дзяцей пацешыцца.

— Добра, — згадзілася лісіца. — Прыйду заўтра.

Сядзіць дзяцел у дуплі, бядуе і ўсё думае, як яму ад лісіцы ўратавацца. Ды нічога прыдумаць ня можа. Нічога ня зробіш, прыдзецца аддаць адно дзятлянятка, хоць двое яму застануцца.

Тым часам прылятае да яго ў госьці кума — шэрая варона.

— Так і так, — кажа ёй дзяцел, апусьціўшы нос. — Не да гасьцей мне кумка: маё роднае дзіця лісіца адбірае…

Варона была птушка старая і разумная, не такая, як іншыя.

— Дурань ты, — кажа яна, — не аддавай!

— Дык-жа лісіца дрэва сьсячэ і ўсё роўна загубіць нас.

— Гэта яна толькі страшыць цябе. Як прыйдзе заўтра, ты скажы ёй: «Сячы сабе, я цябе не баюся!».

Зарадаваўся дзяцел, падзякаваў вароне-куме за разумную параду і навет добра пачаставаў яе за гэта жукамі-караедамі.

Прыбягае назаўтра лісіца.

— Ну, дзяцел, — кажа, — ськідай дзіця, а то зараз дрэва сьсяку.

А дзяцел высунуў свой доўгі нос з дупля і кажа:

— Сячы сабе, я цябе не баюся!

Зьдзівілася лісіца — адкуль толькі дзяцел розуму набраўся?

— Хто цябе навучыў так гаварыць? — пытаецца яна.

— Сваячка мая — варона-кума, — сьмела адказаў дзяцел.

Узлавалася лісіца на дзятлаву куму — шэрую варону. «Пачакай-жа, — думае, — я ёй не дарую гэтага». І пайшла прэч, глытаючы сьліну.

Думала яна, думала, як вароне адпомсьціць, і надумалася-такі. Выбегла на палянку, лягла і прыкінулася мёртвай.

Убачыла гэта варона з дрэва. «Эгэ, — зарадавалася яна, — нядрэнная спажыва валяецца».

Тут яна крыльлямі — мах, мах! І, як бачыш, каля лісіцы апынулася. Дзяўбанула спачатку ў хвост, каб праверыць, ці сапраўды лісіца мёртвая. А тая — навет не зварухнулася. Ляжыць, як дохлая.

Варона пасьмялела, падскочыла да галавы і ўжо намерылася дзяўбануць у вока… А лісіца як усхопіцца ды цап варону за нагу!

— Ага! — зарагатала лісіца, выскаліўшы зубы. — Папалася мне на абед замест дзятляняці. Будзеш ведаць, як дзятла вучыць.

— Ну што-ж, — кажа варона, — перахітрыла ты мяне. Цяпер я толькі аднаго баюся: каб ты ня мучыла мяне так, як твая маці мучыла маю маці.

— А як-жа яна мучыла? Нешта я ня памятаю.

— Бо ты малая тады была…

— Дык раскажы хоць, — зацікавілася лісіца.

— Добра, раскажу, — згадзілася варона. — Было яно так. Твая маці злавіла маю маці. Вось як ты мяне цяпер.

— Ну, вядома, — перапыніла яе лісіца. — Мая маці была не такая дурная, як твая.

— Так, так, — адказала варона. — Яна, і праўда, была разумная, твая маці, бо не захацела есьці маю маці зь пер'ем: пер'е-ж нясмачнае!

— Вядома, нясмачнае, — падтакнула лісіца.

— Дык твая маці зрабіла вось як: узяла два рэшаты, усадзіла туды маю маці, потым склала рэшаты адно да аднаго ды як пусьціла з крутой гары, дык на маёй маці ні пярынкі не засталося — усё чыста асыпалася. Брр! — скаланулася варона. — Гэта самая страшная пакута для нас, варон…

«Добра-ж, — падумала лісіца. — Ня буду я дурнейшай за сваю маці».

Дастала яна два рэшаты, усадзіла туды дзятлаву куму ды і пусьціла рэшаты з крутой гары. Рэшаты разьехаліся ў бакі, а варона ўзьнялася і паляцела на дрэва.

Хвасты

Быў такі час на зямлі, калі зьвяры ня мелі хвастоў. Заязь страшэнна дакучала ім: абараніцца зьвяры ня мелі чым. І вось аднойчы ад ляснога цара выйшаў загад, каб зьвяры йшлі хвасты атрымліваць. Пайшлі ганцы ўва ўсе канцы з пушчаў, лясоў і палёў склікаць зьвяроў. Паведамілі ваўка, лісіцу, куніцу, пабудзілі й мядзьведзя ў яго бярлозе.

— Добра, — кажа Мішка: — я зараз прыйду, адно загляну да старое ліпы, ці не знайду там чаго пасьнедаць.

Запраўды, у дуплё старое ліпы дзікія пчолы нанасілі шмат мёду. Стаў Мішка ламаць дуплё ды выграбаць мёд. Пчолы жалілі яго, але ён не зважаў на гэта, заграбаў мёд і пчол і парахню, што прыстала да мёду, еў усё ды толькі мармытаў ад асалоды. Наеўшыся, ён ужо хацеў ісьці на сходку, аж глянуў, што шэрсьць уся выпацкана ў мёд ды парахню.

— Не, — падумаў Мішка, — у такім гарнітуры йсьці на сходку нельга. — Сеў ён і пачаў вылізваць сабе бруха. А сонейка так добра грэла, што Мішка разамлеў і не заўважыў, як моцна заснуў.

Тымчасам на сходку ўжо сталі зьбірацца зьвяры. Першай прыбегла лісіца й выбрала сабе самы прыгожы пушысты хвост. Потым — куніца, вавёрка. Бык выбраў сабе хвост зь мяцёлкай на канцы, конь — з даўгімі валасамі, каб лепш было змагацца з мухамі ды аваднямі. Падбег і зайчык, але, пачуўшы страшэнны гармідар, спалохаўся ды схаваўся ў кусты; сядзеў там, пакуль усе зьвяры разыйшліся і ў лесе стала ціха. Вылез зайчык з кустоў і нясьмела падыйшоў да ляснога цара.

— Дзе-ж ты быў — кажа цар, — то-ж усе хвасты ўжо разабралі, астаўся толькі адзін маленькі.

— То-ж такі мне й трэба — узрадаваўся зайчык. — даўгі хвост толькі перашкаджаў-бы мне ад ваўкоў ды сабак уцякаць, а гэты будзе якраз.

Фарсіста прычапіў зайчык свой хвост і весела паскакаў.

А тымчасам прачнуўся й мядзьведзь і раптам успомніў, што ён мусіў ісьці на сход. Глянуў, а сонца ўжо зусім над лесам павісла. З усіх ног кінуўся Мішка бегчы. Бег, бег, аж засопся. Але ў тым месцы, дзе была сходка, ужо нікога ня было.

— Што-ж мне цяпер рабіць, — думае мядзьведзь — усе будуць мець хвасты, адзін я застануся без хваста. — Гэтак ідзе ён злосны, аж бачыць на пяньку барсук пакручваецца і ўсё на свой прыгожы хвост глядзіць.

— Паслухай, барсуча, — кажа мядзьведзь, — нашто табе такі вялікі хвост? Аддай мне хоць палавіну.

— Што ты? — кажа барсук — як-жа можна? То-ж увесь фасон прападзе.

— Не дасі, — сказаў мядзьведзь ды палажыў лапу барсуку на голаву, — не дасі па дабру, дык сілай вазьму.

— Ня дам — крыкнуў барсук, ды як рвануўся, дык і вырваўся. Але ў мядзьведзя ў лапе засталася доўгая паласа барсуковае скуры. Адарваў мядзьведзь кавалак гэтае скуры, прычапіў сабе, дзе павінен быць хвост, ды пайшоў даядаць мёд. А барсук бег, бег, дзе ні схаваецца, усё яму здаецца, што мядзьведзь усьлед тупае. Урэшце выкапаў ён глыбокую нару, залез у яе й сядзеў там цэлыя дні. Толькі калі месяц узыйходзіў над лесам, вылазіў ён пашукаць чаго-колечы зьесьці. Там у нары ў барсука дзеці нарадзіліся. І вось аднойчы недалёка ад гэтае нары бегла лісіца. Чуе яна, што нешта пішчыць. Глянула яна на дрэвы, агледзела ўсе кусты — нічога няма. Прыслухалася лісіца і здалося ёй, што нешта пішчыць пад зямлёй. Глядзіць, аж нара. Палезла лісіца ў нару, аж там барсук.

— Што гэта табе, барсуча, наверсе цесна стала, што ты пад зямлю залез?

— А так, цесна. — Ды расказаў лісіцы, як мядзьведзь хацеў забраць у яго хвост. Выслухала лісіца, хітра засьмяялася ды кажа:

— Хлусіш ты, барсук. Ня веру я твайму ніводнаму слову.

— Ня верыш, дык я цябе пераканаю. — І вылез з нары. Праўда, лісіца пабачыла, што ў барсука ад галавы праз усю сьпіну белая паласа. Паверыла лісіца й не на жарт спалохалася.

— Што-ж, — падумала яна — калі ён хацеў забраць барсукоў хвост, дык мой-жа прыгажэйшы. — І пабегла шукаць сабе сховішча. Але дзе яна ні хавалася, усё ёй здавалася, што мядзьведзь яе знойдзе. Гэтак прабегала яна ўсю ноч і не магла супакоіцца. А пад раніцу, як і барсук, выкапала сабе глыбокую нару, залезла ў яе, накрылася сваім прыгожым пушыстым цёплым хвастом і спакойна заснула.

Ракаў гнеў

Загневаўся рак на Бога.

— Дрэнны лёс прызначыў мне Бог, — кажа ён — цэлы век на цёмным дне поўзаць мне суджана; ні сьвету, ні цяпла, ні радасьці, ні вясёласьці.

Запоўз рак у цёмную нару і сказаў:

— Лепш памру я тут, а назад ня вылезу.

І сказаў Бог Сонцу, каб яно ўгаварыла рака.

Бліснула сонейка сваімі коскамі сьвету й прамовіла:

— Рача, рача, ня гневайся! Усім Бог прызначыў жыцьцёвую дарогу. Вось бачыш, рача: мільёны гадоў хаджу я тэй самай дарогай і кажны год пасылаю на зямлю аднолькавую колькасьць цяпла й сьвятла. Кажны год бывае сьцюдзёная зіма, а па зіме прыходзіць радасная вясна й лецейка. Кажнаму суджана цярпець Бяду й Нядолю, але кажнага суцяшае Радасьць і Ўцеха. Адпусьціся-ж рача, ня гневайся!

— Тваё сьвятло да мяне амаль не даходзіць, — сказаў рак і ня вылез з нары.

Паслаў Бог ластаўку прасіць рака.

— Рача, рача, ня гневайся! — прашчабятала ластаўка. — Кажнага ў жыцьці спатыкаюць Бяда й Нядоля. Вось хоць-бы ўзяць і маё жыцьцё. Маленькая й безбаронная я птушачка. І кот і навет мыш-кажан мяне загрызьці могуць, і ястраб і варона заклююць, і навет верабей зь мяне назьдзекуецца. А як дзетак сваіх гадую! Зьлепіш гэта гнязьдзечка дзесь пад страхою. Добра, калі добрыя дзеці будуць у гаспадара, тады я вывяду сваіх дзетак. Але часта бываюць і распусьнікі і споруць палкамі маё гнязьдзечка, і дзетак маіх зьнішчаць. Вось і плач усё жыцьцё па дзетках сваіх. А колькі нас гіне, калі мы пералятаем на зіму ў цёплыя краіны! Богу аднаму ведама.

— Ты маеш волю і ведаеш сьвет, — сказаў рак і яшчэ далей паціснуўся ў нару.

Паслаў Бог дрэва.

— Рача, рача. Ня гневайся! — сказала пахілая вярбіна. — Няма больш бяздольнага жыцьця, як маё жыцьцё. Сам ты бачыш, які лёс мне Бог прызначыў. Вось стаю я на беразе рэчкі цэлае жыцьцё. Вада агольвае карэньні мае, вецер зрывае лісты мае. Пастушкі абразаюць мае галінкі. Узімку ўся я ледзянею ад холаду. А рэчка ня мае літасьці і вось падмые яна мае карэньні, і халодная вада пахавае маё цела.

— Але ты можаш аглядаць Божы сьвет, — сказаў рак і з нары ня вылез.

Сказаў Бог каню, каб ён перапрасіў рака.

Падыйшоў худы конь да рэчкі, страсянуў грываю ды сумна апусьціў галаву:

— Рача, рача, — прамовіў ён: — што ты ўздумаў? Паміраць хочаш? Ты думаеш, што маё жыцьцё лепшае за тваё? Паглядзі на маё цела! Ты бачыш раны і гузы. Гэта ад хамута ды ад пабояў. Увесь век цягаю цяжары. А калі сілы мне не хапае, дык яшчэ й палкамі падганяюць. Адзіная ўцеха, калі выдарыцца добры гаспадар, дык часам па шыі палопае, пахваліць мяне за шчырую працу. І ўсё-ж такі я не хачу паміраць.

Высунуўся рак з вады й сказаў горасным голасам:

— Цябе хоць калі пашкадуюць, а мяне ніхто й ніколі, — і палез узноў у нару, яшчэ далей у яе паціснуўся.

Паслаў Бог жыта.

Скланіла жыцейка свой каласок над рэчкаю ды прыемным галаском прамовіла:

— Рача, рача! Ня гневайся! Паслухай ды паглядзі на маё жыцьцё! Вось калі мае зярняткі кідаюць у сырую зямліцу, я пускаю чырвоненькі парасток. Радасна мне. Неўзабаве пышнаю, густою, зялёнаю руньню пакрываю я зямліцу. Кажуць усе: — Вось харошая рунь, — і цешацца зь мяне. Ды нядоўга трывае мая ўцеха. Прыходзіць халодная восень. Мароз скуе грудзі зямлі. Па мне пачынаюць таптацца і нішчыць: і хатняя жывёла, і дзікія зьвяры, і птушкі. Потым тоўсты пласт сьнегу закрывае мяне, і ўсю доўгую халодную зіму я заміраю.

Але зіма ня вечная. Прыходзіць цёплая вясна. Злазіць сьнег з палёў. Падымаецца сонейка й пасылае цяпло на зямлю. Вось зноў я абуджаюся да жыцьця. Зноў пакрываю зеленьню поле ды цягнуся ўгару да яснага сонейка. Церазь месяцаў два выплывае мой прыгожы каласок. Ён так радасна гайдаецца на сонцы і ўдыхае ў сябе сьвежае паветра. Яшчэ зь месяц, — і каласкі мае закрасуюць брылянцістай красою. Але-ж падумай сабе, рача. Мусіць кажная радасьць зьмяняецца сумам. Наліваюцца мае каласкі поўным зернем. Хораша жаўцее ніва, а людзі з уцехаю глядзяць на мяне. І вось тады пачынаецца пакута мая.

Прыходзяць на поле жнеі. Зразаюць мае сьцеблі вострымі сярпамі, зьвязваюць у цесныя снапы, сушаць мяне на сонцы, а потым, наваліўшы на цяжкі воз, вязуць у гумно. Нядоўга я маю супакой у гумне. Пачынаюць мяне малаціць. Б'юць мяне, мятушаць, аддзяляюць мае косьці ад цела. Потым веялкаю аддзеляць мае зярняткі і ссыпаюць у засек. Ды што-ж ты думаеш, канец маёй пакуце? Яна толькі пачынаецца. Насыпаюць гэта маіх зярнят у мяшкі й вязуць да млына і пераціраюць мяне на муку. Далей ужо каля мяне бярэцца гаспадыня, каб сьпячы з мукі смачны хлеб.

Вось мокну я, мокну ў дзяжы, кісну я, кісну; месяць мяне, перакідаюць; потым, скачаўшы баханку, кідаюць мяне ў напаленую да чырвана печ. Рача, рача! Ці-ж можаш ты сабе ўявіць тую пакуту, якую мне трэба цярпець у печы?

Ой, цяжка, ой, страшна. Ты гэтак ні разу не пакутваў. Тады толькі страшэнная боль усьцішыцца, калі дастануць мяне зь печы і абальюць халоднай вадзіцаю.

І ўсё-ж такі я ня гневаюся на Бога.

Заварушыў рак сваімі доўгімі вусамі і вылез з нары.

Заяц і Вожык

У вадзін ясны сонечны дзень стаяў вожык каля дзьвярэй свайго дому, склаўшы рукі на жываце, і напяваў песеньку. Сьпяваў ён сваю песеньку, сьпяваў і раптам уздумаў: «Пайду я на поле ды на сваю бручку зірну. Пакуль мая жонка дзяцей мые ды апранае, я пасьпею і ў поле схадзіць і вярнуцца дадому».

Пайшоў вожык і сустрэўся падарозе з зайцам, які таксама йшоў у поле на сваю капусту паглядзець.

— Добры дзень, паважаны заяц! Як вы маецеся?

А заяц быў вельмі важны й горды. Замест таго, каб ветліва прывітацца з вожыкам, ён толькі кіўнуў галавою ды сказаў груба:

— Што гэта ты, вожык, так рана па полі лётаеш?

— Я на шпацыр выйшаў, — кажа вожык.

— На шпацыр? — запытаўся заяц насьмешліва. — А па-мойму, на такіх кароценькіх ножках далёка ня зойдзеш.

Пакрыўдзіўся вожык за гэткія словы. Ня любіў ён, калі гаварылі пра ягоныя ногі, якія запраўды былі кароткія ды крывыя.

— Ці ня думаеш ты, — запытаўся ён у зайца, — што твае ногі бегаюць хутчэй і лепш?

— Вядома, — адказаў заяц.

— А ці ня хочаш ты зы мною навыперадкі пабегчы? — пытаецца вожык.

— З табою навыперадкі? — кажа заяц. — Не сьмяшы ты мяне, калі ласка. Няўжо-ж ты на сваіх крывых нагах мяне абгоніш?

— А вось пабачым, — адказвае вожык. — Убачыш, што абганю.

— Ну, давай пабяжым, — кажа заяц.

— Пачакай, — адказвае вожык, — спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзіны вярнуся на гэтае месца. Тады і пабяжым. Добра?

— Добра, — сказаў заяц.

Пайшоў вожык дадому. Ідзе й думае: «Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахітру».

Прышоў вожык дадому і кажа жонцы:

— Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьці.

— А што здарылася? — пытаецца вожычыха.

— Ды вось мы з зайцам паспрачаліся, хто хутчэй бегае — я ці ён. Я павінен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.

— Што ты — звар'яцеў? — зьдзівілася вожычыха. — Ён-жа цябе адразу перагоніць.

— Не твая справа, жонка, — сказаў вожык. — Апранайся хутчэй ды пойдзем. Я ведаю, што раблю.

Апранулася жонка ды пайшла з вожыкам у поле.

Падарозе вожык кажа жонцы:

— Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгім полі. Заяц пабяжыць па аднэй баразьне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля каля маёй баразны. Як толькі падбяжыць пад цябе заяц, ты крыкні: «Я ўжо тут!». Зразумела?

— Зразумела, — адказвае жонка.

Так яны й зрабілі. Завёў вожык жонку на канец свае баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакінуў зайца.

— Ну, што-ж — кажа заяц, — пабяжым?

— Пабяжым, — адказвае вожык.

Сталі яны кажны ў пачатку свае баразны.

— Раз, два, тры! — крыкнуў заяц.

І абодвы яны пабеглі з усіх ног.

Прабег вожык крокаў тры-чатыры, а потым ціхенька вярнуўся на сваё месца і сеў. Сядзіць ды адпачывае. А заяц усё бяжыць ды бяжыць. Дабег да канца свае баразны, а тут вожычыха яму і крычыць:

— Я ўжо тут!

А трэба сказаць, што вожык і вожычыха вельмі падобныя адзін да другога. Зьдзівіўся заяц, што вожык яго перагнаў.

— Пабяжым цяпер назад, — кажа ён вожыку. — Раз, два, тры!

І пусьціўся заяц назад хутчэй. А вожычыха засталася сядзець на сваім месцы.

Дабег заяц да пачатку баразны, а насустрач яму вожык крычыць:

— Я ўжо тут!

Яшчэ больш зьдзівіўся заяц.

— Пабяжым яшчэ раз, — кажа ён вожыку.

— Добра, — адказвае вожык. — Калі хочаш, пабяжым яшчэ раз.

Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды й назад.

А вожык усё яго пераганяў. Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык крычыць: «Я ўжо тут».

На семдзесят чацьверты раз дабег заяц да сярэдзіны поля ды паваліўся на зямлю.

— Умарыўся, — кажа, — не магу больш бегаць.

— Вось бачыш цяпер, у каго ногі лепшыя?

Нічога не адказаў заяц і пайшоў з поля — ледзь ногі пацягнуў.

А вожык з вожычыхай паклікалі сваіх дзяцей і пашлі зь імі на шпацыр.

Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост

Жыў сабе на сьвеце бедны селянін. Яму ў жыцьці не шанцавала. Гаспадарка ня ручыла, скаціна не вялася, дзеці хварэлі, жонка была сварлівая і ў хаце быў заўсёды неспакой і звадка. Адно ў яго было шчасьце, што ён быў добры музыка і меў добрую скрыпку. Гэты чалавек любіў лес, поле, асабліва свой шнюрок збожжа. Як толькі ў яго находзілася вольная хвіліна, ён браў сваю скрыпачку, выходзіў за гумно на ўзгорачак, садзіўся на каменьчыку і іграў на сваей скрыпачцы рознымі галасамі. Гукі яго галасістай скрыпкі разносіліся па полі, лесе і сенажаці, і адбіваліся ад лесу цудоўным рэхам. Ён тады забываўся на сваю беднасьць, гора і на сваю язычлівую жонку.

Аднаго разу, калі ён так іграў, з норкі выскачыла яшчарка. Калі скрьшачка выдавала жаласьлівыя гукі, яшчарка стаяла спусьціўшы галаву і слухала, а калі ён іграў вясёлыя танцы, дык яшчарка танцавала і датуль скакала, пакуль музыка ня пераставаў іграць, а за добрую ігру кажны раз яшчарка выплёўвала чырванца, ветліва кланялася і хавалася ізноў у сваю норку. Час ідзе, а музыка прыходзе на гэта месца іграць. У яго ўжо і грошы завяліся, ён разбагацеў, і дома пачало шанцаваць: скаціна стала вясьціся, дзеці перасталі хварэць і жонка паспакайнела. Цяпер толькі жонка прыставала да музыкі, каб сказаў, адкуль бяруцца ў яго грошы. Сьпярша ён маўчаў, але што раз яна горш прыставала і выпытвала і нарэшце не сьцярпела ды спытала:

— Ці ня красьці ты ходзіш або можа забойствам займаешся?

І тады ён мусіў прызнаццца жонцы і расказаў ёй усю праўду. Жонка даведаўшыся праўду, пачала яго яшчэ горш лаяць і нехтаваць.

— Ды дзе-ж гэта відана, каб яшчарка давала чырванцы? Гэта яшчэ горш як зладзейства ці разбой. Гэта-ж мабыць нячысьцік у выглядзе яшчаркі табе грошы дае. Ты, відаць, сам запрадаўся нячыстай сіле і нас усіх хочаш запрадаць.

А музыка спакойна адказвае:

— Я іграў сабе, каб разьвесяліць сваё гора, а калі яна паскакала і заплаціла мне чырванца, то й дзякуй ёй, я-ж у яе платы не дамагаўся.

Але жонка і слухаць не хацела, толькі крычыць:

— Трэба ратавацца ад нячыстай сілы!

— Як-жа ратавацца? — кажа музыка. Жонка падумала і сказала:

— Вазьмі з сабой сякеру і ідзі іграць на тое самае месца, а калі яшчарка выскача з норкі, то тады вазьмі ды засячы сякерай.

Музыка паслухаў жонкі, узяў сякеру за пояс і скрыпачку ў рукі ды пашоў іграць. Сеў на каменьчыку, а сякеру выняў з-за пояса і паставіў ля ног. Калі пачаў іграць, то яшчарка, як і перш, выбегла і пачала танцаваць. Музыка ўспомніў загад жонкі, але ніяк ня мог падняць сякеру на нявінную вясёленькую яшчарку. Калі музыка скончыў іграць, яшчарка ветліва пакланілася, выплюнула чырванца і зьвярнулася да свае норкі, але ў гэты мамэнт музыка схапіў сякеру і сякануў па яшчарцы, але пасьпеў адсеч толькі хвост. Яшчарка тады як крутнулася назад, ды як падскочыла да твару музыкі і адкусіла яму нос, а сама спакойна зьвярнулася і спаважна палезла ў сваю норку, а музыка ўзяў сваю скрыпачку і пайшоў да хаты.

Пасьля гэтага ён доўга лячыў свой нос, доўга хадзіў па леках, растраціў усё сваё багацьце. А калі абяднеў, то скаціна зноў ня стала вясьціся, дзеці зноў сталі хварэць і жонка больш ранейшага стала грызьціся. Музыка, каб разьвесяліць сваё гаротнае жыцьцё, пайшоў зноў на той самы камень іграць. І калі ён зайграў жаласную песьню, яшчарка зноў вылезла з свае норкі і стала спусьціўшы галаву слухаць дзіўную музыку. А калі музыка ізноў зайграў вясёлыя танцы, дык яшчарка пусьцілася ў скокі. Калі музыка перастаў іграць, яшчарка зноў пакланілася, выплюнула чырванца і павярнулася ў сваю норку. Гэтак ізноў завялося сяброўства ў бязносага музыкі і бясхвостай яшчаркі. Музыка зноў стаў багацець.

Аднаго разу музыка, пасьля свае ігры і танцаў яшчаркі, пачаў перапрашаць яшчарку:

— Выбачай, мілая яшчарка, што я, паслухаўшы сваей старой бабы, спаганіў тваю аздобу, адсекшы твой хвост.

А яшчарка кажа:

— Ат нічога, я ані ня гневаюся на цябе за тваю распусту, а даўно забылася праз гэта: толькі: — Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост.

Лісіца-хітрыца

Жыў дзед ды баба. Нічога ў іх з гаспадаркі ня было, толькі адна курачка Чубатка.

Жылі яны, жылі, дажыліся — няма чаго варыць. Вось дзед і кажа бабе:

— Баба, а баба, звары хіба Чубатку, ці што?

Баба замахала рукамі:

— Што ты, дзед, надумаўся! Лепш мы галодныя будзем, а Чубаткі я ня дам варыць.

Пачула гэта курачка, пабегла на двор, знайшла там бабовае зерне і прынесла бабе.

Дзед кажа:

— Вось і добра. Звары ты, баба, хоць гэтую бобінку.

Паглядзела старая на бобінку:

— Дзеду мой, дзеду, што тут за наедак з аднае бобінкі? Я для яе і гаршка не падбяру. Давай лепш пасадзім яе. Як вырасьце, тады сьпячэм цэлы бабовы пірог.

— Дзе-ж мы яе пасадзім? — пытаецца дзед.

— На полі.

— На полі яе варона выдзяўбе…

— Дык на дварэ.

— На дварэ яе курыца выграбе…

— Тады давай пасадзім хіба ў хаце пад палацямі.

— Добра, — згадзіўся дзед і пасадзіў бобінку ў хаце пад палацямі.

Узыйшла бобінка ды давай расьці. Расла, расла, уперлася ў палаці.

— Што, баба, рабіць будзем? — пытаецца дзед.

— Трэба палаці разьбіраць.

Дзед разабраў палаці, а бобінка як расьці ды расьці — дарасла да столі.

— Што, баба, рабіць будзем? — зноў пытаецца дзед.

— Трэба столь разьбіраць.

Дзед і столь разабраў, а бобінка як расьці ды расьці — дарасла да страхі.

Дзед і страху разабраў. Выглянула бобінка на сьвет і давай расьці яшчэ весялей. Дарасла аж да неба.

Узяў тады дзед торбу, палез па сьцяблу на неба, абабраў сьпелыя струкі і вярнуўся назад.

Зарадавалася баба — цэлую торбу струкоў прынёс дзед!

— Ну, цяпер то мы ўжо наядзімся пірага!

Палузала баба струкі, высушыла боб на печы, змалола і расчыніла ў дзяжы цеста на пірог.

Цеста як расьці ды расьці — зь дзяжы вон лезе. Палажыла яго баба на лапату, загладзіла пірагом, размалявала рознымі ўзорамі, каб прыгожы быў, ды ў печ. А пірог як расьці ды расьці — зь печы на прыпечак лезе. Адсланіла баба заслонку, а ён — скок на хату, з хаты за парог — і ўцёк…

Кінуліся дзед з бабай даганяць пірог. Ды дзе там! Так і не дагналі.

Прыкаціўся пірог у лес. А тут насустрач яму рыжая лісіца-хітрыца. Схапіла яна пірог, выела мякіш, у сярэдзіну шышак насыпала ды пабегла зь пірагом да пастушкоў.

Знайшла пастушкоў у полі і кажа:

— Пастушкі, пастушкі, дайце мне бычка-трацячка, а я вам дам за гэта пірог.

Бачаць пастушкі — добры пірог у лісіцы, жоўценькая скарынка аж блішчыць, так і хочацца яго папрабаваць. Згадзіліся яны на мену і аддалі лісіцы бычка-трацячка.

— Толькі-ж, глядзіце, ня ешце пірага, пакуль я не заеду за горку, — кажа лісіца.

Села яна на бычка верхам і паехала. Як толькі схавалася за горкаю, пастушкі і кажуць: «Сядзем на пясочку, зьядзім па кусочку!» Разламалі пірог, а там — адны шышкі яловыя… Падманула іх хітрая лісіца!

Едзе лісіца на бычку, бачыць — на дарозе пустая павозка стаіць, а недалёка чалавек арэ. Падкралася яна цішком да павозкі, запрэгла ў яе бычка-трацячка, села на мяккай саломе і едзе сабе далей, пугай бычка паганяе.

Прыехала ў лес. Насустрач ёй воўк ідзе. Зьбегаўся, змарыўся, ледзьве ногі валачэ.

— Куды, кума, едзеш? — пытаецца.

— За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства.

— Чаго?

— Там, кажуць, курэй і каршуны не дзяруць…

— А бараны ў тым царстве ёсьцека? — аблізнуўся воўк.

— Ды іх там хоць гаць гаці!

— А лісічка, а сястрычка, вазьмі і мяне з сабою. Падвязі хоць мой хвост.

— Што адзін хвост везьці, садзіся ўвесь ты.

Сеў воўк. Едуць далей. Сустракаюць мядзьведзя.

— Куды, кумы, едзеце?

— За трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства…

— Чаго?

— Там, кажуць, курэй і каршуны не дзяруць, — адказвае лісіца.

— Там, кажуць, бараноў хоць гаць гаці, — падтаквае ёй воўк.

— А мёду там многа?

— Ды там, кажуць, мядовыя рэкі цякуць!

Мядзьведзь зарадаваўся:

— То вазьміце і мяне. Хоць адну лапу падвязіце.

— Што адну лапу везьці, садзіся ўвесь ты.

Уселіся ўтраіх, едуць далей. Аж раптам зламалася аглобля. Лісіца кажа мядзьведзю:

— Схадзі, кум, прынясі аглоблю.

Пайшоў мядзьведзь у гушчар, знайшоў вывярнутую елку і прывалок да возу. Убачыла лісіца, крыку нарабіла:

— Ах ты, мядзьведзішча, ах ты, дурнішча, ці-ж гэта лясіна для аглоблі!

І да ваўка:

— Схадзі, куме, прынясі тонкую аглоблю.

Пайшоў воўк і прынёс крывы яловы сук. Лісіца і на яго накрычала, плюнула ды пайшла сама па аглоблю.

Тым часам мядзьведзь з ваўком зьелі бычка-трацячка, скуру саломай напхалі, на ногі паставілі ды пайшлі сабе пасьміхаючыся.

Вярнулася лісіца, бачыць ні ваўка, ні мядзьведзя, толькі бычок стаіць. Прыладзіла яна аглоблю, села ў павозку, махнула пугаю на бычка, а той — брык! — і паваліўся.

Паглядзела лісіца на бычка і аб усім здагадалася.

— Пачакайце-ж вы ў мяне! Я вам гэтага не дарую! — пагразіла яна ваўку і мядзьведзю ды пайшла сваёю дарогаю.

Шмат часу ішла ці мала, а ў дарозе ўжо і восень яе застала. Сустракае ваўка, таго, што зьеў бычка.

— Добры дзень, кум! Як маешся?

— Дрэнна, — кажа воўк. — Нешта азяб на дажджы, аж увесь калачуся. Зуб на зуб не трапляе.

— То трэба новы кажух пашыць, — раіць лісіца.

— Праўду, кумка, кажаш, — згадзіўся воўк.

Пабег ён на выган, схапіў авечку і прывалок у лес.

— Хопіць на кажух? — пытаецца ў лісіцы.

— Мала, — кажа лісіца.

Прынёс воўк яшчэ адну авечку:

— Цяпер хопіць?

— Не, яшчэ адну трэба.

Воўк і трэйцюю прывалок.

— Ну, а цяпер, — кажа лісіца, — трэба краўца шукаць.

— Дзе-ж мне яго шукаць, кумка?

— Я ведаю добрага краўца. Хадзем да яго.

Прывяла лісіца ваўка на луг. Там, у кустох, на прывязі жарабец пасьвіўся.

— Вунь ён, кравец!

Воўк зарагатаў:

— Гэта не кравец, а жарабец! Не, кумка, як сабе хочаш, а розуму ў цябе мала.

Лісіца пакрыўдзілася:

— Ты пра мой розум ня вельмі языком мялі. Я была разумнай і буду, а ты быў дурань, дурнем і застанешся.

Тут ужо і воўк пакрыўдзіўся, аж узлаваўся:

— Паглядзім яшчэ, хто з нас разумнейшы!

— Не хваліся загадзя, — кажа лісіца, — лепш паглядзіш, як зараз зь цябе скуру зьнімуць.

— Хто зьніме? — ляснуў зубамі воўк.

— Гаспадар гэтага каня.

— Ня можа быць! — ня верыць воўк.

— Пабачыш. На чым жарабец навязаны? — пытаецца лісіца.

— На вяроўцы.

Лісіца засьмяялася:

— Вось і відаць, што дурань!

— Чаму? — падскочыў воўк.

— Жарабец на калу навязаны.

— Ня можа быць! — залыпаў воўк вачыма.

— Хадзем пакажу.

Прывяла лісіца яго да калка, за які быў прывязаны канец вяроўкі, зьняла вяроўку, зрабіла пятлю і закінула ваўку на шьпо. Воўк і азірнуцца не пасьпеў, як у пятлі апынуўся. Тады лісіца падбегла да жарабца, замахала хвастом. Той спужаўся ды як драпнуў дахаты, толькі падковы заблішчэлі.

Так і прыцягнуў у пятлі ваўка да свайго гаспадара. Ну, а там зь яго і скуру зьнялі.

Вярнулася лісіца ў лес, закапала авечак у мох на запас, адны толькі мазгі на абед пакінула. Села пад елкаю і есьць.

Ідзе мядзьведзь — той, што бычка зьеў.

— Што гэта ты, кума, жуеш? — пытаецца.

— Мазгі. Сьляпы ты, ці што?

— А дзе-ж ты іх дастала?

— З галавы. І ты можаш дастаць, калі хочаш.

— Як?

— Вельмі проста: разганіся ды стукніся галавою аб дуб — мазгі і выскачаць.

— Дзякую-ж табе, кума, за добрую параду. Так я і зраблю. А то есьці даўно хочацца.

Знайшоў ён самы тоўсты дуб, разагнаўся з усяе сілы ды і грымнуўся ў яго лобам.

Тут яму і канец.

А хітрая лісіца наелася мазгоў ды пайшла запіваць крынічнаю вадою.

Сабака і Воўк

Быў у ваднаго гаспадара сабака. Шчыра служыў ён гаспадару, ды не агледзеўся, як пастарэў. Горш сталі бачыць яго вочы, і цяжэй яму стала вартаваць гаспадарава дабро. Тады скупая гаспадыня перастала карміць яго, а потым і зусім пачала з двара праганяць.

«Чым так жыць, — думае сабака, — лепш няхай мяне воўк зьесьць».

Надумаўся ён і пайшоў у лес шукаць ваўка. Ідзе ён лесам, а тут насустрач і воўк бяжыць.

— Куды, сабака, ідзеш? — пытаецца воўк.

— Да цябе.

— Чаго?

— Зьеш ты мяне, воўча…

І расказаў ён ваўку пра сваю бяду.

Бачыць воўк, што сабака надта худы — яшчэ зубы паломіць, і кажа:

— Не, цяпер я цябе есьці ня буду. Трэба, каб ты трохі патлусьцеў.

— Як-жа я патлусьцею, — кажа сабака, — калі мяне гаспадыня зусім ня корміць?

— Нічога. Мы зробім так, што яна цябе з ахвотаю будзе карміць.

— Дзе там! — пакруціў хвастом сабака. — Гаспадыня мая вельмі скупая.

— Слухай ты мяне, — кажа воўк. — Ідзі дадому і сядзі там на агародзе. Адвячоркам, як пачне цямнець, я прыбягу і ўхаплю лепшага гаспадаровага падсьвінака. Ты наробіш брэху, пабяжыш за мною, і я табе аддам падсьвінака. Гаспадар убачыць гэта і загадае гаспадыні добра карміць цябе. А празь месяц, як патлусьцееш, — прыходзь да мяне, тады я цябе зьем.

Сабака падумаў і згадзіўся.

Адвячоркам прыбег воўк, ухапіў падсьвінака і павалок цераз агароды.

Тут сабака як наробіць ляманту, як кінецца за ваўком…

Пачуў гэта гаспадар, выскачыў з хаты, бачыць: воўк падсьвінака валачэ цераз агароды, а сабака яго даганяе, адбірае.

— Туйга! Туйга! — закрычаў гаспадар на ўсю сілу. — Кусі яго, Лыска!

Воўк тым часам кінуў падсьвінака, а сам ходу ў лес.

— Малайчына, Лыска! — пахваліў гаспадар сабаку, прывёў на кухню і загадаў жонцы карміць яго.

Жыве Лыска прыпяваючы. А празь месяц зрабіўся такі тлусты, аж шэрсьць блішчыць. І пра дагавор з ваўком забыўся.

Вось аднойчы сабраліся ў гаспадара госьці. П'юць, гуляюць, песьні сьпяваюць. Нямала тут і Лыску перапала — цэлую кучу касьцей пад стол яму накідалі.

Наеўся Лыска ды выйшаў на двор — у сваю будку. Глядзіць — аж у будцы воўк чакае яго.

— Чаго ты тут? — зьдзівіўся сабака.

— Па цябе прыйшоў, — адказвае воўк. — Памятаеш наш дагавор з табою?

Спалохаўся сабака — ня хочацца яму на воўчыя зубы трапляць. Вось ён і кажа:

— Ня еш ты мяне, воўк. Я цябе за гэта добра пачастую самаю смачнаю ядою.

— Адкуль-жа ты возьмеш?

— У майго гаспадара госьці. Там пад сталом поўна касьцей — навет зь мясам. Хадзем!

— Баюся. Яшчэ заб'юць мяне там.

— Ня бойся, не заб'юць, — угаворвае сабака. — Я цябе правяду так, што ніхто і ня ўбачыць.

Згадзіўся воўк і пайшоў за сабакам.

Лыска пакінуў яго ў сенцах, сам убег у хату, махнуў хвастом і патушыў лучыну.

— Цяпер бяжы пад стол, — паклікаў ён ваўка. Воўк так і зрабіў.

Сабака накарміў ваўка, навет віном напаіў. Сядзяць яны сабе пад сталом ды зюкаюць паціху.

А тым часам госьці засьпявалі вясёлыя песьні.

Воўк слухаў, слухаў, ды кажа сабаку:

— Мне таксама сьпяваць хочацца.

— Маўчы лепш, — адказвае сабака.

Воўк памаўчаў крыху ды зноў за сваё:

— Ня вытрымаю, — кажа, — аж язык сьвярбіць, гэтак сьпяваць захацелася.

І зацягнуў на ўсю хату басам:

— Ау-ау!

А сабака таксама ня вытрымаў ды давай падпяваць яму:

— Гаў, гаў! Цяў, цяў!..

Пачулі гэта госьці, ухапілі хто качаргу, хто чапялу, набілі ваўка і выкінулі яго з хаты разам з сабакам.

Ачухаўся воўк і кажа сабаку:

— Ну і накарміў-жа ты мяне! Я табе не дарую гэтага.

— Сам вінаваты, — кажа сабака. — Трэба было маўчаць.

— Не, — не згаджаецца воўк, — гэта ты вінаваты. Навошта ты завёў мяне ў хату?

Спрачаліся яны, спрачаліся, нарэшце воўк кажа:

— Калі так, давай будзем ваяваць: хто каго зваюе, той таго і зьесьць. Зьбірай сваё войска і прыходзь да мяне ў лес.

— Што-ж, — кажа сабака, — няхай будзе так.

Назаўтра ўзяў ён барана, ката і пеўня сабе ў памочнікі ды пайшоў на вайну з ваўком.

А воўк запрасіў да сябе ў ваякі мядзьведзя, дзіка і зайца. Сабраў ён сваё войска, выйшаў на ўскраек лесу і чакае.

— Палезь ты, Міхайла, — кажа ён да мядзьведзя, — на елку ды паглядзі, ці ня ідзе сабака із сваім войскам.

Мядзьведзь узьлез на елку, прыгледзеўся і кажа:

— Ідзе!

— Ну, дык злазь! — кліча воўк. — Будзем ваяваць.

— Не, ня зьлезу, — адказвае мядзьведзь.

— Чаму?

— Страшна.

— Што-ж там за войска такое, што ты гэтак спужаўся? — пытаецца воўк.

— Такое войска, што я ніколі і ня бачыў, — адказвае мядзьведзь калоцячыся. — Адзін ваяка тоўсты і калматы, зь віламі ідзе; другі — грозны, вусаты, ззаду піку нясе; трэйці — у шапачцы чырвонай, із шпорамі на нагах, шабляю махае… Першы ідзе, галавою трасе ды ўсё крычыць: «Бэ! Я ўсіх пакалю, на вілы пасаджу!» Другі сярдзіта чмыша, па бакох азіраецца і ўсё мармыча: «Мне, мне іх давай!» А трэйці, ганарысты такі, крычыць: «Куды, куды ісьці! Я адзін усіх паб'ю!».

Дзік пачуў гэта ды хутчэй у мох па самыя вушы зашыўся. А воўк бачыць, што не пасьпее схавацца, — стаў на заднія лапы і стаіць. «Хавайся за мяне, — кажа ён пералалоханаму зайцу. — Яны падумаюць, што я — пень, і абмінуць нас».

Прыходзіць сабака із сваім войскам, бачыць — нідзе нікога няма.

Тут якраз барану рогі засьвярбелі. Глядзіць ён — побач нейкі пень стаіць. Разагнаўся баран ды — трах! — рагамі ў пень. У ваўка ад гэтага і галава раскалолася. Паваліўся ён дагары ды ногі выцягнуў. Заяц выскачыў з-пад ваўка, але сабака згледзеў яго і адразу злавіў.

Дзіку ў гэты час, як на бяду, села муха на вуха. Паварушыў ён вухам, каб сагнаць яе, а кот падумаў, што там мыш. Кінуўся туды ды давай мох разграбаць. Так і дзярэ дзіка вострымі кіпцюрамі! Цярпеў, цярпеў, дзік, а потым усхапіўся ды наўцёкі…

Певень напужаўся дзіка, залопаў крыльлямі, узьляцеў на елку і нарабіў крыку:

— Куды, куды?

Мядзьведзь падумаў, што гэты самы грозны ваяка да яго дабіраецца, і залез із страху аж на верхні сук. Сук ня вытрымаў, зламаўся, мядзьведзь грукнуўся вобземлю і забіўся.

З таго часу больш і не сябруюць сабака з ваўком.

Кот Максім

Жылі дзед і баба. Мелі яны сына і ката. Сына звалі Марцінам, а ката — Максімам.

Памерлі дзед і баба. Застаўся Марцін з катом Максімам.

Марцін гультай быў вялікі, усё на печы ляжаў, а кот яду яму насіў: то птушку дзе зловіць, то каўбасу ці сала ў суседзяў украдзе…

Вось так жылі яны, жылі — згарэла хата, адна гліняная печ засталася.

— Што рабіць будзем? — пытаецца кот у гаспадара. — Трэба хату будаваць.

— Ат, — кажа Марцін, — навошта нам хата? Хопіць і печы.

Пажылі яны з год на печы, а тут і печ развалілася.

— Што рабіць будзем? — зноў пытаецца кот у гаспадара.

— Ты, — кажа Марцін, — як сабе хочаш, а я надумаўся жаніцца: вазьму багатую жонку, яна мне пабудуе хату.

— Хто за такога гультая пойдзе замуж? — сьмяецца кот. — Ты-ж толькі любіш ляжаць на печы, у цябе і выгляд нечалавечы.

— Пойдзе! — кажа Марцін. — Няма чаго сьмяяцца! Сама царэўна пойдзе. Ідзі, Марцін, да цара. Скажы яму — так і так: пан Марцін, па прозьвішчу Глінскі-Папялінскі, сватаецца да тваёй дачкі. Ну і зрабі ўсё, як трэба: нагавары яму, што багацейшага за мяне пана ўва ўсім царстве не знайсьці…

— Цяжкую ты загадаў мне службу, пан Марцін Глінскі-Папялінскі, — кажа кот.

— Нічога, ідзі, а то папругі дастанеш! — пагразіў яму гаспадар.

— Ну што-ж, паспрабую шчасьця.

Нанасіў кот гультаю Марціну яды ў запас, каб той з голаду не памёр, а сам выправіўся ў далёкую дарогу.

Ідзе ён, ідзе, прыходзіць у лес. Бяжыць насустрач заяц.

— Куды, кот, ідзеш? — пытаецца ён.

— Да цара.

— Чаго?

Кот падумаў і кажа:

— На суд…

— На які суд?

— Праўды хачу дайсьці.

— Якой праўды?

— А вось якой. Дзе што котка ўкрадзе або нашкодзіць — усё на ката звальваюць. Кот, кажуць, сьмятану зьлізаў, кот сала ўкраў… А ката там і блізка ня было. Не магу я пярпець такога паклёпу на сябе.

— Пайду хіба і я з табою! — кажа заяц.

— Чаго?

— Таксама на суд. Дзе што зайчыха зробіць — усё на зайца кажуць. Хто ў садзе прышчэпы папсаваў? Заяц! Каго сабакі ганяюць? Зайца! А там зусім і ня заяц быў, а зайчыха. Не магу я такой няславы цярпець. Пайду да цара на суд.

— Дык што-ж ты — адзін пойдзеш? — кажа кот. — Хто табе аднаму на судзе паверыць. Там трэба сьветкі мець.

— А ты чаму адзін ідзеш?

— Ну, у мяне іншая справа. Там у мяне дзядзькі, бацькі, дзяды, браты жывуць. Усе па слову скажуць, мне і павераць. Вось каб ты набраў сотні тры сьветак, тады можна сьмела ісьці.

Як пакоціцца заяц, як наробіць крыку на ўвесь лес:

— Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!

Тут, як бачыш, з усіх бакоў пасыпаліся зайцы.

Назьбягалася іх цэлая чарада.

Прывёў кот Максім зайцоў да царскіх палацаў. Бачыць — на дварэ вялікі хлеў стаіць. Ён і кажа зайцам:

— Пачакайце вы ў гэтым хляве. Скончыцца мой суд, тады я вашу скаргу падам цару.

Зайцы паскакалі ў хлеў, а кот — бразь! — ды і зачыніў іх там на засаўку.

Ідзе ён да царскіх палацаў, падскокваючы, у лапкі плешчучы.

Узыходзіць на ганак, стукае ў дзьверы:

— Адчыніце!

Адчыніў яму салдат-вартавы.

— Чаго трэба? — пытаецца.

— Пакажы, дзе цар жыве.

Салдат паказаў.

Увайшоў кот Максім у вялікі пакой, а там цар сядзіць.

— Добры дзень, ваша вялічаства-вымператарства!

— Добры дзень, каток! — адказвае цар. — Што скажаш?

— Ды вось прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі гасьцінчыка.

— Дзе-ж той гасьцінчык?

— У хляве.

Прыйшоў цар у хлеў, паглядзеў, а там поўна зайцоў, як зачыніць.

— Мусіць, дужа багаты твой гаспадар, калі гэтулькі зайцоў прыслаў? — дзівіцца цар. — Мусіць, у яго яшчэ больш ёсьць.

— Ён, панок-царок, такі багаты, што дай ты рады. Усяго ў яго многа, няма толькі гаспадыні ў пакоях. Прыслаў мяне тваю дачку сватаць.

Павёў цар ката ў палацы, накарміў, напаіў, ды яшчэ і на дарогу ў торбу даў. А пра дачку змаўчаў.

Вярнуўся кот Максім дахаты. А яго гаспадар ледзьве дыхае: усе катовы запасы даўно паеў.

Разьвязаў кот торбу, дастаў адтуль усё, што з дарогі засталося, і пачаў карміць гаспадара.

Акрыяў сяк-так пан Глінскі-Папялінскі ды пытаецца ў ката:

— Ну, што табе цар сказаў?

— Нічога цікавага, — кажа кот.

— Дык ідзі яшчэ раз да цара. Толькі нанасі мне больш яды ў запас.

Нанасіў кот яму яды, а сам зноў пайшоў да цара.

Прыходзіць у лес, а тут насустрач яму воўк:

— Куды ідзеш, кот?

— Да цара.

— Чаго?

— На суд.

І расказаў ваўку, на які суд ён ідзе. Воўк кажа:

— Дык і я пайду з табою! Мяне таксама часта дарэмна лаяць.

— Аднаму табе суд не паверыць, — кажа кот.

— А ты чаму адзін ідзеш?

— Што ты параўняўся зы мною. Мяне ўся царская радня ведае, а ад цябе навет сабакі ўцякаюць, калі дзе ўбачаць. У мяне там дзядзькі, бацькі, дзяды, браты…

— Дык што-ж мне рабіць?

Зьбяры сотні тры сьветак, тады павераць.

Падскочыў воўк, аб зямлю стукнуў ды завыў на ўвесь лес:

— Дзядзькі, бацькі, дзяды, браты, бяжыце сюды!

Назьбіралася ваўкоў з усяго лесу.

Павёў іх кот Максім да цара.

Прыходзяць на царскі двор. Нецярплівыя ваўкі кажуць:

— Мы першыя пойдзем на суд.

— Не, — кажа кот, — мая скарга там даўно ляжыць. Як скончыцца мой суд, тады я падам вашу скаргу і вас паклічу. А пакуль што пачакайце ў гэтым хляве.

Ваўкі падагнулі хвасты ды пацягнуліся ў хлеў. Як толькі зайшлі ўсе, кот — бразь! — і зачыніў іх там. А сам падаўся ў палацы, у лапкі плешчучы.

Узыходзіць на ганак: стук, стук! Знаёмы салдат адчыніў яму. Кот проста да царскіх пакояў шыбае. Увайшоў да цара, добры дзень даў.

— Што скажаш, каток? — пытаецца цар.

— Так і так, — кажа кот Максім, — прыслаў табе мой гаспадар пан Марцін Глінскі-Папялінскі новы гасьцінчык.

— Добра, — кажа цар.

Прыйшоў у хлеў, глядзіць, а там ваўкоў лікам-нялічана: і ў загарадках поўна набіта і яшчэ пад страхою, на вышках, процьма.

Загадаў цар ваўкоў пабіць, усім слугам футры пашыць, а кату кажа:

— Перадай пану Глінскаму-Папялінскаму: няхай сам да мяне ў госьці прыедзе.

Прыбег кот дахаты ўночы, задыхаўшыся. Пачаў тармасіць гаспадара. Ледзьве дабудзіўся.

— Уставай, — кажа, — я ад цара прыйшоў.

Раскатурхаўся сяк-так Глінскі-Папялінскі, пытаецца:

— Што цар сказаў?

— Сказаў, каб ты сам да яго ў госьці ехаў.

Пачухаў Глінскі-Папялінскі патыліцу:

— У чым-жа я паеду? Я-ж голы, як бізун.

— Нічога, — кажа кот, — што-небудзь прыдумаем.

Сабраліся яны і бягом пабеглі да цара.

Бягуць, бачаць — недалёка ля гасьцінца цэлае войска салдат сьпіць. Кот спыніў гаспадара.

— Пачакай, — кажа, — тут.

А сам крадкам пайшоў да войска. Назьнімаў у сонных салдат шапак і напакаваў імі два мяхі. Адзін мех на плечы ўськінуў, другі гаспадару даў. І пайшлі сабе далей.

Падыходзяць да рэчкі. Кату піць захацелася. Паставіў ён мех ля мосту, гаспадара за каравульнага пакінуў, а сам палез у рэчку ваду піць. Напіўся вады, бачыць — паўзе рак у нару. Кот схапіў яго за вус і выкінуў на бераг.

Рак пачаў прасіцца:

— Пусьці мяне ў ваду. Можа, я табе таксама якую-небудзь службу саслужу.

Кот падумаў і кажа:

— Якую-ж ты мне можаш саслужыць службу?

— У вадзе, — кажа рак, — любую. Загадай, што хочаш, усё зраблю.

— Падкапай да раніцы маставыя слупы, — загадаў кот.

— Добра, — кажа рак. — Гэта я магу.

Пусьціў кот рака, і той адразу-ж ухапіўся за работу.

— А ты, — кажа кот Марціну, — як толькі абваліцца мост, раськідай шапкі па вадзе і чакай мяне тут.

Сказаў кот гэтак, пераскочыў цераз мост ды пабег да цара ў палацы.

Прыбягае, дакладвае цару:

— Так і так, ваша вялічаства-вымператарства… Ехаў да цябе ў госьці мой гаспадар, пан Глінскі-Папялінскі, ды бяда здарылася: мост зламаўся, уся яго пяхота і коньніца патапілася, адзін ён застаўся голы, бо абмундзіраваньне з вадою сплыло…

Тут цар сеў у карэту, ката з сабою пасадзіў, прыехаў да маста. Глядзіць, і праўда: толькі шапкі ад войска па вадзе плаваюць.

Паспачуваў цар пану Глінскаму-Папялінскаму ды загадаў лепшым сваім краўцом і шаўцом пашыць яму новае абмундзіраваньне.

Як бачыш пашылі краўцы і шаўцы новае абмундзіраваньне. Адзеўся Глінскі-Папялінскі, прыхарашыўся і паехаў з царом у палацы.

Пагаманіў зь ім цар, пачаставаў, а потым і кажа:

— А цяпер хацеў-бы я паглядзець твой маёнтак: калі ты і праўда такі багаты, дык аддам за цябе дачку.

Спужаўся Глінскі-Папялінскі: якое-ж ён багацьце пакажа цару? Увесь яго маёнтак — адна гліняная печ, ды і тая развалілася.

Пачуў пра гэта кот Максім. Паклікаў ён свайго гаспадара ўбок і шэпча яму:

— Ня бойся! Усё добра будзе.

Запраглі царскія канюхі самых лепшых коней у самую лепшую карэту. Сеў цар у карэту і паехаў. А кот наперадзе пабег — дарогу паказваць.

Едзе цар, едзе, пад'яжджае да маёнтку Зьмея Гарынавіча. Кот наперадзе бяжыць. Бачыць: пастухі вялікую чараду кароў пасуць. Падбягае ён да пастухоў.

— Чые вы? — пытаецца.

— Зьмея Гарынавіча.

Кот натапырыў вусы, грозны стаў:

— Не кажыце нікому, што вы пастухі Зьмея Гарынавіча, а кажыце — Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

Сказаў так кот Максім і пабег далей. Сустракае вялікую чараду коней. Падбег да канюхоў і пытаецца:

— Чые вы, канюхі?

— Зьмея Гарынавіча.

— Не кажыце, што вы Зьмея Гарынавіча, а кажыце — пана Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

Тым часам царская карэта з громам пад'ехала да пастухоў.

— Чые вы? — пытаецца ў іх цар.

— Пана Марціна Глінскага-Папялінскага, — адказваюць пастухі.

— О, — дзівіцца цар, багаты пан Глінскі-Папялінскі!

Гэтак-жа адказалі і канюхі.

Пакуль цар ехаў, кот прыбег у двор Зьмея Гарынавіча. Убачыў самога Зьмея і крычыць.

— Хавайся, Зьмей Гарынавіч! Едзе Гром зь Пяруном — ён цябе заб'е і на муку сатрэ.

Спужаўся Зьмей Гарынавіч:

— Куды-ж мне схавацца?

Кот паглядзеў і ўбачыў вялікае дуплё ў старой ліпе.

— Лезь хутчэй сюды! — кажа Зьмею.

Залез Зьмей у дуплё, а кот забіў дуплё паленам ды яшчэ і глінаю замазаў. Потым пабег да Зьмеевых слуг.

— Чые вы? — пытаецца.

— Зьмея Гарынавіча.

— Не кажыце нікому, што Зьмея Гарынавіча, а кажыце, што пана Марціна Глінскага-Папялінскага. Бо за мною ляціць Гром зь Пяруном — ён заб'е вас.

— Добра, — кажуць напалоханыя слугі.

Прыехаў цар у маёнтак Зьмея Гарынавіча. Слугі кінуліся сустракаць яго.

— Чый гэта маёнтак? — пытаецца цар.

— Пана Марціна Глінскага-Папялінскага! — у вадзін голас адказалі слугі.

— Ну, што-ж, — кажа цар, — сапраўды багаты пан Глінскі-Папялінскі. Аддам за яго дачку.

Тут цар вярнуўся ў свае палацы, паклікаў музыкаў і загадаў іграць вясельле.

Усяго там было: хто хацеў, тое піў і еў. І я там быў, еў і піў, па барадзе цякло, а ў роце ня было.

Аб дурню і залатым птаху

Было ў ваднаго чалавека трох сыноў: двух разумных, а трэйці — дурны. Старэйшы ўмеў на скрыпцы йграць, серадольны — на дудцы, а найменшы — дурны, — усё, седзячы на печы, лучыну стругаў. Вырасла ў таго гаспадара ў садочку яблынка, а на ёй расьлі залатыя яблычкі. Аднаго разу агледзілі яны, што кажнаю ноччу не ставала аднаго яблычка. Выправіў бацька старэйшага сына пілнаваць, а ён прыставіў драбінку да яблыні і йграе сабе ды йграе. Адно-ж на раніцу яму спаць захацелася, ён задрамаў, а тымчасам нешта зашумела. Прачнуўся, аж нідзе нічога няма, толькі яблычка не стае. Пайшоў ён да бацькі змаркоціўшыся, што не дапільнаваў.

На другую ноч серадольны кажа:

— Пайду ўжо я, я дапільную.

Як прыйшла другая ноч, пайшоў ён із сваёй дудкай, сеў на драбінцы ды йграе сабе на ўсякія лады. Грае ён так, грае, ледз узыйшла зарніца, а яму спаць захацелася; ён задрамаў, аж чуе скрозь сон, што нешта зашумела. Пакуль ён прачнуўся, ізноў аднаго яблычка няма. Брыдка й яму ісьці ў хату, што не дапільнаваў яблычка.

А ўжо той дурны кажа:

— На чым стану то стану, а такі мушу дапільнаваць залатых яблычкаў. — Усе толькі ўсьміхнуліся на тую гутарку.

Прышла трэйцяя ноч, дурны, такі ўжо рызыкоўны, выбіраецца ўжо на драбіну, набраў із сабою лучыны ды й пачарапкаўся якраз на яблынку. Стругае ён сабе, стругае ды й падсьпеўвае. Ледзь пачало на сьвет займацца, аж чуе шчэ здалёк, што нешта шуміць. Прытаіўся ён на драбінцы, ажно-ж залаты птах вялікі, большы за жураўля, ляціць проста на залаты яблычак. Птах да яблынкі, а ён яго — цап за хвост. Птах вырваўся і яблычка ня ўкраў, толькі тры пярынкі засталося ў дурнога ў руцэ. Бяжыць ён з радасьцю ў хату:

— А што, ці-ж не казаў, што дапільную. Хоць птушку й упусьціў, але пер'е якое маю і яблычкі ўсе.

Браты, як кроўю пазаліваліся ад сораму, што дурны славы даканаў. І давай тут старшы брат казаць:

— Ну, браткі, паеду я ў сьвет шукаць гэтае птушкі.

Узяў адну пярыну із сабою, набраў грошай на дарогу і ўсяго, што было патрэбна, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Прайшло ўжо шмат часу — ані птушкі, ані брат старэйшы не варочаецца. Тады серадольны й кажа:

— Ну, паеду-ж я ўжо шукаць і брата і птушкі.

Набраў і той усяго ўсялякага, прывязаў мечык, сеў на каня ды й паехаў. Жджэ бацька, жджэ год і другі, а тут ані птушкі, ані сыны не варочаюцца. Ажно-ж аднаго разу, стругаючы лучынкі, аказваецца дурны:

— А што-ж, татку, ані хлапцоў нашых, ані птушкі няма, трэба ўжо мне выбірацца ў дарогу.

Бацька падумаў сабе:

— Ідзі! Няма тых разумных, то няхай і цябе, дурнога, ня будзе.

Дурны нічога із сабою ня браў: ані грошай, ані яды, толькі ўзяў трэйцюю пярынку, кій у руку, ножык прывязаў да пояса, той самы, каторым ён лучынкі стругаў, ды й пайшоў пехатою. Ідзе ён сабе ды йдзе, ужо й ноч надыходзіць, аж бачыць, ляжыць пры дарозе конь здохлы. Нічога ў ім у сярэдзіне ня было, толькі хрыбеты наставіліся. Спыніўся гэта дурны, паўглядаўся на каня і думае сабе:

— Легчы спаць на полі, то холадна будзе на ветры; прасіцца да каго нанач, шчэ ня прымуць, улезу ў гэты тулаб ды й буду ў ім спаць, як на печы ў таткавай хаце. Улез ды й зараз заснуў. Сьпіць ён сабе спакойна, аж чуе, што нехта яго хату торгае. Зірнуў ён праз скабы, аж гэта ваўчыца цягае гэтага каня і каля яе ваўчанятка маленькае: яна грызе, а яно сабе бегае ды нюхае і ўбегла ў сярэдзіну, дзе ляжаў дурны. Як яно ўбегла, дык ён — цап за яго, а ваўчыца давай прасіць ды маліць:

— А мой ты, — кажа, — такі, а мой ты сякі, зраблю табе, што захочаш, адно аддай мне маё дзіця!

Дурны-ж кажа:

— Мне нічога ня трэба, толькі скажы ты мне, дзе жыве залаты птах, што ў майго бацькі яблычкі краў?

— І скажу табе, — кажа, — і завяду, толькі пасядзі ты тут крышачку, пакуль я сваё дзіця да гнязда завяду і сама вярнуся.

— Ну, — кажа дурны, — добра, пачакаю, толькі не марудзь, — і аддаў ёй тое воўчанятка.

Як ваўчыца сказала, так і зрабіла. Прыйшоўшы да яго кажа:

— Ну сядай на мяне, я цябе хутчэй занясу, чымсьці ты туды сам дойдзеш.

Нясла яна яго, нясла, а як ім есьці захочацца, то ваўчыца пабяжыць, зловіць хутчэй дзе што, задушыць, прынясе яму; ён крыху прыпячэ, зьесьць ды далей у дарогу. Прышлі яны да мора. Ваўчыца кажа:

— Я табе пайду гусачку злаўлю, пад'есьці трэба, каб быў дужы, бо цяжкая праца цябе чакае.

Калі-ж пераплылі на другі бок мора, ваўчыца яго зноў навучае:

— Ідзі ты ў гэты двор, што бачыш, толькі паціхусеньку, памалюсеньку, каб нідзе ня шаснуў, бо гэта закляты двор: усё ў ім, што толькі ёсьць, то сьпіць; а як ты, — кажа — шарахнеш, то ўсё папрабуджваецца і ты стуль ужо жывым ня выйдзеш. А як ты, — кажа, — увойдзеш у браму, то там два сабакі стаяць, на зялезных ланцугох укованыя, то йдзі паціхусеньку, не разбудзі іх, бо як яны забрэшуць, то цэлы двор разбудзяць. А глядзі, — кажа, — як ты ўвойдзеш у першы пакой, там вісіць меч бразгучы, — ён залаты, дарагімі каменьнямі саджаны і вельмі харошы й дарагі; але ты яго ня чапай, бо як ён, — кажа, — пачне бражджэць, зьвінець, то ўсе папрачынаюцца, і ты там зьгінеш. Увойдзеш, — кажа, — у другі пакой, вісіць гадзіньнік зьвінячы, не чапай яго, бо зьгінеш. І яшчэ яму кажа:

— Глядзі-ж як увойдзеш у трэйці пакой, там вісіць залатая клетка, а ў тэй клетцы сядзіць залаты птах, што ў вас яблычкі краў; вымі, — кажа, — яго з клеткі памалюсеньку, паціхусеньку і сам цішком ідзі назад, да мяне, бо я на цябе тут чакаць буду.

Так ён і пайшоў туды. Перайшоў ён тыя сабакі, бачыў ён шмат людзей — нейкіх чарнакніжнікаў, а ўсе і ўсё, дзе што хто рабіў, там і заснулі. Перайшоў ён тыя пакоі, пра якія яна яму казала, ды і ўвайшоў у трэйці. Тут, як не рване за тую клетку з птахам (ведама як дурны), дык як ня возьмуць званы біць, а ён як ня выляціць у другі пакой, як не рване за той залаты гадзіньнік — як не пачне той гадзіньнік на ўсялякія лады перацінаць; як ня выляціць ён у першы пакой, ды за той меч — меч зьвініць, бражджыць. Усё тое галасу нарабіла, крыку, гармідару; тыя папрачыналіся, а ён дай Бог ногі; і волас з галавы яму ня спаў — пераляцеў, як муха між імі.

Бачыць ваўчыца здалёк, што ён ляціць на перадзе, а яны яго ўжо даганяюць, падбегла яна да яго, ён сеў на яе з гэтым багацьцем ды й паплылі. Адплылі добры кавалак ад берагу, глядзяць ажно тыя ўсе стаяць над морам ды й рукі ломяць, ды й ломяць…

Пераплылі яны ўжо мора, давай ён прасіць ваўчыцу:

— Скажы ты мне, дзе мае браты, парадзь ты мне, як-бы я мог іх дастаць.

— Ня зьвязвайся ты, — кажа ваўчыца, — з братамі, бо яны цябе ізь сьвету зьвядуць.

Але ён яе просіць, ён яе малястуе.

— Скажы ты мне, скажы! Мяне, — кажа, — бацька за дурнога мае ды й ня любіць так, як іх, няхай ён зь іх хоць пацешыцца.

Не магла ваўчыца ад яго адчапіцца ды й кажа:

— Ідзі на каралеўскі двор, яны ў вастрозе сядзяць, толькі пільнуйся, — кажа, — каб яны цябе ізь сьвету ня збавілі, — ды й разьвіталася зь ім.

Дурны пайшоў да братоў, а яна да свайго дзіцяці.

Дайшоў дурны да караля ды й дастаяў таго, што яго братоў звольнілі. Сабраліся яны ўсе разам ды й паехалі да бацькі. Прыехалі браты ў цёмны лес, узялі таго дурнога забілі, а забіўшы, адцягнулі крыху з дарогі, гальлём прыкрылі, а самі зь яго багацьцем паехалі.

Бегла тудою тая самюсенькая ваўчыца ды зьветрыла цела дурнога. Падбегла, разьвярнула гальлё і пазнала, што гэта ён.

— От, — кажа, — як ён мяне паслухаў. А я яму казала, а я прыказвала, а я навучала — ды так яна ўжо па ім бядуе, і сама ня ведае, што яму даць за радачку.

Прыдумала пасьля сама сабе:

— Пайду, — кажа, — я да таго здохлага каня, мо я там якую радачку знайду.

Прыбегла яна да таго каня, улезла ў той тулаб ды й сядзіць, ажно наляцелі крукі тое сьцерва кляваць. Яна гэта зьнячэўку ўхапіла адно кручанё ды й трымае, а кручыха так яе ўжо просіць, так моліць.

Ваўчыца кажа:

— Як ты мне прынясеш вады жывучае ды гаючае, то я табе аддам тваё дзіця.

— От, як бач, — кажа кручыца, — так і прынясу, — ды й паляцела хутчэй сама. Набрала яна за гарамі, за дунаямі дзьве пляшачкі вады ды й прыносіць. Ваўчыца зараз ёй дзіця аддала, а сама пабегла да дурня, паліла яго аднэю вадою, ён ажыў, паліла другою — устаў.

— А што, — кажа ваўчыца, — ці-ж я табе не казала, што твае браты гэтак зробяць? Пасьпяшай-жа ты цяпер хутчэй да дому, бо ўжо твой бацька бяседу склікае, па табе стол адстаўляцьме ды й з радасьцю, што ягоныя сыны з такім багацьцем жывыя й здаровыя да хаты паварочаліся. Зьяжджаюцца туды і паны, і цыганы, і каралі, і ўсялякія людзі, бо кажнаму гэта вялікае дзіва. А як ты прыйдзеш туды, то цябе ніхто не пазнае; ты прасіся, каб цябе хоць за падкухара прынялі. Бацька, — кажа, — твой не захоча, але кухар прыме, бо яму надта шмат працы. А памятай, — кажа, — калі кухар будзе абед той варыць, то ты ў кажную страву ўпусьці па калельцы гэтае вады, то яна надта смачная будзе.

Як яна яму сказала, так усё сталася. Прыняў яго кухар за падкухара, пасьля панастаўляў яму ўсялякіх страваў, каб варыліся, а дурны яму і кажа:

— Дзядзьку, вы сабе або пайдзеце дзе можа, або ляжце, вы стурбаваліся ўжо, а я адзін дам раду.

А кухар з таго надта рады, зьверыў ужо ўсё на дурня, а сам прыйшоў толькі тады, калі пара была даваць да стала ды й знайшоў усё пароблена, як не спадзяваўся.

Па тэй ужо вячэры ці па абедзе, хто яго ведае, як там называць, кліча гаспадар кухара, дае яму гасьцінца ды й дзякуе за такія смачныя стравы. Толькі той кухар быў нейкі сумленны ды й кажа:

— Гэта той хлапец, што стаў за падкухара, панаварваў такіх смачных страваў.

Гаспадар кажа:

— Клікні мне гэтага падкухара.

Прыходзіць падкухар, а гаспадар:

— Дзе ты, — кажа, — і скуль навучыўся гэтак смачненька варыць?

— У цёмным, — кажа, — лесе, пры дарозе, з-пад братняе рукі, што за дабро ліхам плацяць.

Гаспадар і госьці не зразумелі гэтага, толькі браты, як папера, белыя сталі. Тады дурны кажа:

— Калі не разумееш падкухара дурнога, то глянь і здагадайся на сынох разумных.

— Чаму, — кажа, — так?

— А дзе-ж, — кажа, — пане гаспадару, твой сын трэйці — дурны?

— А Бог яго сьвяты ведае.

Тады дурны бацьку да ног:

— А то-ж я, — кажа, — твой сын найменшы, я славу даказаў, я птаха з-за мора з заклятага двара дастаў. Я, — кажа, — братаў з вастрогу выкупіў — і давай расказваць усю сваю прыгоду, што меў ад тае пары, калі выйшаў з бацькаўскае хаты. Слухаў яго бацька, а пасьля загадаў узяць зялезныя бораны ды й парасьцягваць разумных сынкоў, а з тым дурным мо' і цяпер яшчэ жыве і цешыцца.

Каралевіч, чараўнік і ягоная дачка

У ваднаго караля быў маленькі сын, і хтосьці яму сказаў, што ён зьгіне. Калі хлапец гэты падрос, то адзін раз стаў прасіцца, каб яму дазволілі пайсьці на паляваньне. Кароль доўга яго ня пушчаў, але потым даў яму людзей, войска ды кажа:

— Ну, ідзі, сынку, пазабаўляйся. — А тым людзям загадаў, каб яго пільнавалі.

Хадзілі яны доўгі час па лесе, аж пад вечар убачыў той хлапец вельмі пекную птушку ды й пачаў за ёю ганяцца: ганяўся, ганяўся і заблудзіў. Ходзіць ён, ходзіць, аж узыйшоў на такі мост, што, калі ідзеш у вадзін бок, мост топіцца ў ваду, калі ідзеш у другі, то таксама. Няма яму дзе дзецца. Нарэшце, падыходзіць да яго якійсьці чалавек ды й кажа:

— Я цябе даўно чакаю, хадзі за мною, я цябе вывяду на бераг. — Вывеў яго і кажа:

— Ну, цяпер хадзі за мною, я цябе завяду да хаты.

Завёў яго да свае хаты, загадаў даць піць, есьць і кажа:

— Ляж спаць, а заўтра я табе дам працу: калі ты яе зробіш, то будзе добра, а калі ня зробіш, то будзе табе сьмерць.

Назаўтра яго збудзіў той чалавек, загадаў жонцы даць яму есьці, а затым павёў на працу. Прыйшлі яны да лесу, а там ляжыць агромністы камень, вось той чалавек яму й кажа:

— Як ты зробіш за дзень у гэтым камені дванаццаць пакояў, зусім такіх, як трэба, толькі ключы аддаць, то добра, а калі не, то сьмерць цябе чакае.

І даў яму малаток ды долата, а сам пайшоў да дому.

Той хлапец падзюбаў, падзюбаў, бачыць, што нічога ня зробіць, сеў ды й плача. Аж прыносіць яму таго чараўніка дачка палудзень і кажа:

— Чаго ты плачаш?

— Ай, — кажа — плачу: казаў мне твой татуля зрабіць дванаццаць пакояў у камені, а я — кажа, — ня дам і жаднае рады.

— Ціха, — кажа, — ня плач, сядзь і еш, я табе дапамагу.

А калі хлапец пасілкаваўся, яна яму кажа:

— Ляж цяпер, сваё гора засьні.

Лёг хлапец і зараз-жа заснуў, а яна клікнула нячыстых духаў; як бачыш зрабілі яны дванаццаць пакояў у камені. Тады яна яго будзіць:

— Устань, — кажа — бо я адыходжу; на табе ключ; калі прыдзе мой татка-чараўнік і запытае цябе, ці добра зрабіў, то скажы: усё добра, толькі адно вакенца крывое, бо калі скажаш, што ўсё добра, то будзе з табою кепска. А ключы ня йначай як яму ў рукі дай, бо калі дзе паложыш, то ён папсуе табе працу.

Пад вечар ідзе той чараўнік да каралевіча і пытае:

— А, што, добра зрабіў?

— Добра, — кажа каралевіч, — толькі адно вакенца ў сенцах крыва стаіць.

Тады чараўнік кажа:

— Ну, хлопча, добры зь цябе майстар, ідзі да хаты.

Ён зноў загадаў даць яму піць, есьць і кажа:

— Заўтра я дам табе шчэ працу, калі ты яе зробіш, то будзе добра, калі-ж не, то сьмерць цябе чакае.

Той пайшоў, лёг і спаў аж да самага сьвету. Назаўтра рана збудзіў яго чараўнік, загадаў даць піць, есьці, павёў да лесу, даў яму шкляную сякеру і кажа:

— Ну, калі ты за дзень зрубіш гэты лес, ацярэбіш яго і ў сажні паскладаеш, то будзе добра, а калі не, то сьмерць цябе чакае.

Чараўнік завярнуўся ды пайшоў дадому, а гэты хлапец секануў у дрэва, сякера высыпалася і няма чым рубаць. Сеў ён і плача. Аж у палудзень прыносіць тая самая есьці і кажа:

— Чаго ты зноў плачаш?

— А як-жа мне ня плакаць, калі мяне твой татуля так націрае, што я цябе мо больш і не пабачу.

А яна яму кажа:

— Э, глупства, не бядуй, еш і ляж адпачыць, я табе дапамагу, але глядзі, каб ты аба мне не забыўся.

Тут-жа ён прырок ёй, што ніколі не забудзе. А пад'еўшы, палажыўся спаць. Яна тымчасам клікнула сваіх памоцнікаў, і ўвачавідкі сажні стаяць. Тады яна кажа:

— Уставай ужо, а калі прыдзе чараўнік і запытае, ці добра зрабіў, то скажы: усё добра, толькі адна хвоя зламалася напалову. А не кажы, што я табе дапамагаю, бо ён цябе будзе пытаць.

Прыходзіць чараўнік і пытае:

— А што, добра зрабіў?

— Добра, толькі адна хвоя зламалася напалову.

— О, — кажа — то ты, мусіць, лепшы майстар за мяне. Але ці не дапамагае табе дачка мая?

— Ы-ы, яшчэ, то не дапамагала, толькі прынясе палудзень, я зьем, і зараз яна ідзе назад.

— Ну, то йдзі дадому.

Завёў, напаіў, накарміў дасыта і кажа:

— Ідзі-ж спаць, бо заўтра зноў чакае цябе праца.

Назаўтра даў яму напарстак, завёў яго да возера ды й кажа:

— Вылі з возера за дзень усю ваду, а дно пясочкам жоўценькім высып. Апрача таго, палічы рыбаў, колькі будзе вялікіх, і колькі малых.

Той выліваў, выліваў напарсткам ваду, але й знаку няма. Аж прыносіць тая есьці, а ён плача.

— Чаго ты ўсё плачаш.

— А як-жа мне ня плакаць, то-ж казаў мне бацька твой напарсткам ваду выліць, а я выліваю і знаку няма.

— Э, глупства, я табе дапамагу, але памятай, каб ты мяне не забыўся.

Ён пад'еў і палажыўся спаць. Як бачыш, так вада выліта, і дно жоўценькім пясочкам пасыпана.

— Ну, устань, але памятай, калі прыдзе татуля і запытае, ці зрабіў, кажы — зрабіў. — А рыбу палічыў? — Палічыў: большай трыста шэсьцьдзесят, а меншай ня зьлічыў. Тады ён табе скажа, што гэта не твая праца, а мая, то ты не кажы, што гэта я зрабіла, бо было-б з табою кепска. Ну, а пасьля ён табе скажа, каб ты пазнаў, каторая табе абед насіла, а нас ёсьць сем, то над маёй галавою будзе муха лятаць; а другі раз — ззаду будзе кветачка ў мяне, а трэйці раз — будзе на пазурку зялёная нітачка. — Сказаўшы гэта, пайшла да хаты.

Неўзабаве прыходзіць чараўнік і пытае:

— А што, зрабіў?

— Зрабіў.

— Рыбу аблічыў?

— Аблічыў: большай трыста шэсьцьдзесят, а меншай не аблічыў.

— О, мусіць, то мая дачка зрабіла, а ня ты? — А ён:

— Не, — кажа, — далі-Бог не: яна толькі прынесла есьці і зараз-жа пайшла.

— Ну, ідзі дадому, калі ты пазнаеш, каторая прыносіла табе палудзень, то я цябе ажаню зь ёю, а калі не — то галаву адарву.

Пайшлі. Прыходзіць, аж ён паставіў сем паненак, як адна, ніякае адмены нідзе няма.

— Ну, — кажа — выбірай.

Прыгледзеўся ён над катораю муха лятала і кажа:

— Вось гэта.

— Ну, добра, ідзі спаць.

На другі дзень вывяў зноў сем, як адну, і кажа:

— Выбірай цяпер.

Так абыйшоў ён кругом, угледзіў белую кветачку і кажа:

— Гэта мая.

Чараўнік толькі галавою пакруціў і думае сабе: ну й хітры-ж ты.

Назаўтра выводзіць зноў сем галубіц, як адна, аніякае адмены, і кажа:

— Ну, хлопча, выбірай, каторая табе палудзень насіла.

Хадзіў ён кругом, хадзіў і ўгледзеў на пазурку зялёную нітачку, ды й кажа:

— Калі ня мыляюся, то гэта мая. А чараўнік:

— Ну, — кажа, — ты лепшы штукар за мяне.

Назаўтра іх ажаніў і загадаў, каб матка пільнавала, каб часам яны не паўцякалі. А нявеста ціха кажа каралевічу:

— Мы ўцячом, але паставім дванаццаць зэдлікаў, то гэтыя зэдлікі будуць за мяне адказваць.

Так і зрабілі, а самі наўцекача. Матка пытае:

— Галена, ты ёсьць?

— Ёсьць.

Так яна пытала дванаццаць разоў, а зэдлікі адказвалі; запытала трынаццаты раз — ціха, дык яна як крыкне:

— Мужу, уставай — няма!

Тады чараўнік кажа:

— Бяжы хутчэй, маці, калі ўпусьціла, гані іх.

Маці зрабілася цёмнаю хмараю і гоніцца, а дачка тое пачула й кажа:

— Гоніць нас маці, я стану вялікім лесам, а ты маленькаю птушачкаю, толькі ня дайся ёй ухапіць.

Вырас адразу вялікі лес, а маленькая птушачка лятае ў ім. Пачала баба за птушкаю ганяцца: лятала, лятала, ды не ўхапіла. Вярнулася назад, чараўнік пытае:

— А што ты бачыла?

— Так і так.

— А чаму ты ня брала, то-ж гэта яны, — гані баба ізноў.

Баба зноў зрабілася цёмнаю хмараю і гоніць, а дачка тое пачула й кажа:

— Ну, гоніцца зноў маці, я зраблюся вялікаю гарою, зарослаю церняю, а ты будзеш салавейчыкам, толькі ня дайся ёй ухапіць.

І стала адразу вялікая гара, зарослая церняю, а салавейчык песьню сьпявае. Хмара надыйшла, стала баба за салавейчыкам хадзіць: хадзіла, хадзіла — ня дала рады прадзіраць гэтага церня калючага, завярнулася і паляцела, а яны далей уцякаюць. Прылятае да хаты, а ён:

— А што, бачыла?

— Так і так.

— Чаму ты, дурная баба, ня брала, то-ж гэта яны й былі. Гані трэйці раз, як знойдзеш, забірай.

Узяла баба із сабою тры гарэхі і зноў гоніць іх, а дачка пачула й кажа:

— Я буду возерам, а ты качуром — ня дайся-ж ты ёй ухапіць.

Прыляцела баба, хадзіла кругом возера і не ўхапіла.

— Ну, ты, — кажа, — мяне не шкадуеш, а я цябе шкадую: на табе, дачка, тры гарэхі, яны табе ў няшчасьці дапамогуць.

А потым паляцела назад, а яны з гарэхамі — уцякаюць далей. Калі-ж падыйшлі блізка да дому таго хлапца, яна й кажа:

— Я затрымаюся ў карчме, а ты ідзі дадому, толькі глядзі, каб цябе бацькі не цалавалі, бо ты аба мне зусім забудзеш.

Ён зайшоў у хату, а бацькі з радасьці давай яго цалаваць, дык ён і чыста забыўся. Пабыўшы крыху, гавораць яму, каб жаніўся. Дык ён і жэніцца. Сабралася шмат народу, а чараўніковая дачка раскусіла азін гарэх і вынула зь яго сукню, як месяц, убралася й ідзе. А матка каралевіча, як пабачыла яе, пачала бедаваць, што тую пакіне. Клікнула яна яе да пакою, дала ёй такога віна, што яна выпіла і заснула. Зьнялі яны тады зь яе тую сукню і схавалі. Прачнулася яна — няма сукні. Заплакала з гора і пайшла.

Аж на другі вечар зноў зьяжджаюцца госьці, яна раскусіла другі гарэх, дастала зь яго сукню, як зоркі на небе, убралася і пайшла. Матка яго яе пабачыла, зноў таксама зрабіла. Тая назаўтра прачнулася, але што-ж зробіш? Заплакала зноў і пайшла. Ідзе, аж спатыкае нейкую старую бабу. Тая падыйшла да яе і пытае:

— Чаго ты, доньку, плачаш?

— Так і так; парадзь мне, бабка, што мне рабіць, я яго ад сьмерці ратавала, а ён мяне забыў, хоць мы ўжо пажаніўшыся былі.

Тады бабка кажа:

— Убярыся ты ў кепскае адзеньне, напішы ліст, занясі і палажы пад люстэрка, дзе ён чэшацца, а ўвечары ўбярыся і ідзі. — Яна так і зрабіла.

У вечары раскусіла яна гарэх, дастала сукню, як сонца, апранула на сябе і ідзе. А ён, прачытаўшы ліст, успомніў яе, засмуціўся моцна, выйшаў на вуліцу і стаў пільнаваць. Пастаяў крыху, аж бачыць — ідзе. Пацалаваў яе, перапрасіў і йдуць разам да хаты, а людзі дзівяцца, што гэта за яснасьць такая, аж відна, як удзень. Увайшлі, яна пакланілася бацьком, расказалі, што было і, замест вясельля, зрабілі толькі вялікі баль.

На гэты баль і мяне клікалі, казалі, каб я ім паказаў камэдыю, а я ім сказаў, каб мне далі шкляныя боты, з масла капялюш і папяровы сурдут. Музыка то зайграла, я хацеў пайсьці танцаваць, але шкадаваў, каб не пабіліся боты, ськінуў іх і ўцёк, бо хацеў паказаць дома, што гэта за штука. Ішоў, ішоў, аж ноч занялася, лёг каля каменя начаваць. Дождж як пайшоў, чыста сурдут размок, я схапіўся і далей, а тут сонца як прыгрэла, капялюш растапіўся на галаве. Абуў боты шкляныя і іду, аж спаткнуўся на камень, а яны — дзын-дзын і пабіліся. Тады я давай ужо йсьці босы: ішоў, ішоў, прыйшоў на свой пасеў і тутка сеў. Байку вам сказаў, усё роўна як зьвязаў, а тыя ўсё жывуць, мёд віно п'юць, мне затое, што стуль уцёк — не даюць.

Браты-Паляўнічыя

Жылі-былі ў вадной вёсцы стары із старою. Было ў іх тры сыны.

Слаўныя гэта былі хлопцы й добрыя работнікі. Але найбольш за ўсё любілі яны на паляваньне хадзіць.

Ды вось бяда: не шанцавала ім на паляваньні. Бывала, што цэлы дзень па лесе ходзяць, а на вячэру нічога і ня прынясуць.

«Відаць, зьвяліся зьвяры ў нашых лясох, — думаюць браты, — трэба было-б хіба нам куды-небудзь глыбей у пушчу падацца».

Вось аднаго разу пайшлі яны ўсе трое ў лес. Хадзілі, з купіны на купіну пераскаквалі, па балотах і мхох адзін за адным прабіраліся і не заўважылі, як ад дому далёка адыйшлі і з дарогі зьбіліся.

Глядзяць браты — глухі лес кругом, ні дарожкі нідзе, ні сьцяжынкі.

— Пойдзем, браты, куды вочы глядзяць, — кажа старэйшы брат.

І падаліся браты-паляўнічыя проста цераз пушчу…

Доўга яны шлі, і вось прыходзяць, нарэшце, да вялікага каменя. Ідзе ад таго каменя далей у лес сьцяжынка, а на камені напісана:

«Гэта сьцежка вядзе ў Вахрамеева царства. Шмат у тым царстве і зьвяроў і птушак, ды толькі паляўнічыя туды па адным хадзіць павінны».

— Ну, браты, здаецца, нам пашанцавала, — кажа старэйшы брат. — Пайду я першы ў Вахрамеева царства, паспрабую шчасьця. А вы мяне тут чакайце. Калі праз тры дні не вярнуся, — ідзеце мне на дапамогу.

Малодшыя браты згадзіліся. Селі яны пад елкай, агонь расклалі, а старэйшы брат падаўся па вузкай сьцежцы ў лес.

Ідзе ён, а лес кругом гусьцейшым робіцца, усё цямнейшьм. І раптам выбягае на сьцежку вялізны леў.

Схапіў старэйшы брат свой самастрэл, прыцэліўся, а леў і кажа яму:

— Не забівай мяне, паляўнічы! Я дам табе за гэта сваё маладое дзіцянё. Прыйдзе час — яно табе ў бядзе дапаможа.

І выходзіць на сьцежку маленькае львянё. Зьдзівіўся паляўнічы.

— Добра, — кажа — ня буду цябе біць.

І пайшоў далей, а львянё ўсьлед за ім пабегла. Прайшоў старэйшы брат крыху і бачыць — выходзіць на сьцежку вялікі мядзьведзь.

Прыцэліўся паляўнічы, а мядзьведзь і кажа яму чалавечым голасам:

— Не забівай мяне, чалавеча! Вазьмі лепш з сабою маё дзіцянё. Прыйдзе час — яно табе ў бядзе дапаможа.

І выходзіць з хмызьняку маленькі калматы мядзьведзік.

Згадзіўся паляўнічы й далей пайшоў, а мядзьведзік зь львянём сьледам за ім бягуць.

Прайшоў крыху, а перад ім на сьцежцы вялізны воўк стаіць. Зубы шчэрыць, вочы агеньчыкамі гараць.

«Ну, гэтага то ўжо застрэлю», — думае паляўнічы.

А воўк просіцца ў яго:

— Пашкадуй мяне, паляўнічы! Вазьмі лепш з сабою маё дзіцянё. Яно табе — будзе час — у бядзе дапаможа.

І дае ён паляўнічаму маленькага ваўка.

Ідзе паляўнічы далей, а за ім трое зьверанят бягуць.

Настраляў паляўнічы рознай дзічыны, увечары адпачыць пад хвойкаю сеў. Расклаў агонь, пачаў дзічыну смажыць.

«Павячэраю, — думае, — тады да братоў вярнуся і рэшту дзічыны ім занясу».

Раптам зашумелі дрэвы, захісталі вяршынямі. Сьвіст і грукат па лесе пайшоў.

Глядзіць паляўнічы — ляціць празь лес між дрэў Баба-Яга. Валасы матляюцца, спадніца надзімаецца, сама ў ступе сядзіць, памялом паганяе. Прыляцела й апусьцілася недалёка каля агню.

— Фу! фу! — кажа. — Нешта вельмі-ж тут смажаным мясам пахне.

А паляўнічы адрэзаў кавалак мяса ды й падае ёй.

— На, — кажа, — бабка, зьеш.

— Не, хлопча, — адказвае Баба-Яга. — Я да цябе падыйсьці баюся. Бачыш ты, якія каля цябе страшныя зьвяры сядзяць. Дай ты мне па пяць валаскоў із сваей галавы ды з галоў тваіх зьвяроў, — тады я да цябе бліжэй падыйду.

Засьмяяўся паляўнічы, даў ей пучок валаскоў, а Баба-Яга ўзяла валаскі і дзьмухнула на іх. І ператварыўся раптам старэйшы брат у вялікі асмалены пень, а зьвяры — у пянькі крыху меншыя.

Баба-Яга тымчасам зарагатала, села ў ступу і назад паляцела.

Вось сядзяць малодшыя браты каля агню, чакаюць старэйшага. Тры дні мінаюць — не варочаецца старэйшы брат.

— Трэба да яго на дапамогу йсьці. Відаць, нешта нядобрае зь ім здарылася, — кажуць браты.

І пайшоў сярэдні брат старэйшага шукаць.

І здарылася зь ім усё тое-ж, што і із старэйшым.

Застаўся ля каменя адзін малодшы брат. Тры дні чакаў ён старэйшых. Потым ня вытрымаў — пайшоў іх шукаць.

Ідзе ён па сьцежцы, а дрэвы перад ім гольле апускаюць, дарогу загароджваюць. Шэпча яму лісьце:

— Ня йдзі далей, бяда будзе!

— Не баюся нічога, — адказвае малодшы брат, — відаць, з братамі маімі й запраўды тут бяда здарылася. Хто-ж выратуе іх, калі ня я?

Ідзе малодшы брат па сьцежцы. Адзін за адным яму па дарозе зьвяры трапляюцца, дзяцей сваіх яму аддаюць. А дрэвы шумяць жаласна, галінкі скрыпяць журботна:

— Вярніся, паляўнічы, чакае цябе сьмерць лютая!

Сьмяецца паляўнічы й далей ідзе.

Прыходзіць ён на палянку. Сеў, агонь расклаў. Глядзіць — побач два вогнішчы патушаных, а вакол пні асмаленыя стаяць.

«Ці ня тут толькі мае браты сядзелі?» — думае паляўнічы.

І раптам чуе — шум, сьвіст, дрэвы гнуцца, кусты да зямлі сьхіляюцца, — ляціць Баба-Яга ў ступе, валасы матляюцца, спадніца надзімаецца, сама памялом сьлед замятае.

Прыляцела Баба-Яга, апусьцілася на палянку.

— Добры дзень, хлапчына!

— Добры дзень, бабка, — адказвае паляўнічы.

— Што гэта ў цябе так смачна смажаным пахне?

— Вазьмі, бабка, паеш, — кажа паляўнічы і падае ёй кавалак мяса.

А Баба-Яга адказвае:

— Не, сынок, баюся я тваіх зьвяроў. Дай ты мне пяць валаскоў із сваей галавы ды па пяць валаскоў ізь зьверанят, — тады падыйду.

— О, не, бабка, не на таго натрапіла, — адказвае паляўнічы. — А ну, зьвераняткі мае, дапамажыце мне з бабкай паквітавацца.

Кінуліся зьвераняты на Бабу-Ягу.

Львянё яе за горла хапае, ваўчанё — за ногі, мядзьведзянё лапамі камечыць.

Напужалася Баба-Яга, запішчэла, закрычала, загаласіла. А паляўнічы й кажа:

— Цяпер я ведаю, што з маімі братамі здарылася. Гэта твая работа. Кажы, што ты зь імі зрабіла, а не, дык мае вартаўнікі цябе жывую зьядуць.

Бачыць Баба-Яга, што няма рады ёй. Дзьмухнула яна на пні — ажылі старэйшыя браты, ажылі й іхныя зьвяры.

Накінуліся трое львянят, трое ваўчанят і трое мядзьведзянят на Бабу-Ягу і разарвалі яе на кавалкі.

Пачалі з таго часу браты сьмела ў пушчу на паляваньне хадзіць. Шмат дзічыны ў ёй стралялі, шмат зьвяроў лавілі, і добра жыць сталі.

Стралец і Рыбак

Былі ў бацькі два сыны. Вырасьлі яны, як дубы, а бацьку ўсё няма палёгкі.

Большы, праўда старанны быў хлопец, ды вось бяда: змалку ўсё розныя пасткі майстраваў, а як падрос, дык дастаў сабе стрэльбу і не разлучаўся зь ёю. Людзі на работу ідуць, а ён стрэльбу на плячо ды шмыг у лес ці на балота. Цягаецца там увесь дзень, дахаты-ж з пустымі рукамі ідзе, галодны, як воўк. Топча лапці, а прыбытку ніякага. Калі-ж часам і ўпалюе якое зайчанё, дык хутчэй нясе пану, каб той даў пораху.

Перш сварыўся на яго бацька, потым бачыць — нічога не парадзіш, калі ў сына такая ахвота.

А меншы сын такі гультай удаўся, хоць ты яго з хаты гані. Дзень і ноч сядзіць з вудаю на рэчцы, за гаспадарку-ж ані не бярэцца. Наловіць жменю пяшкуроў ці яршоў, — якая ад іх карысьць? Хіба што кату паласавацца.

Пачаў і на яго бацька сварыцца, што толькі час марна траціць. Але меншы сын ня слухае бацькі, бо вядома, ахвота горш няволі.

А каб апраўдацца перад бацькам, што з пустымі рукамі прыходзяць, выдумляюць сыны розныя прычыны.

Стралец расказвае:

— Сяньня з самага ранку натрапіў я на чараду коз. Была там каза з казьлянятамі ды стары казёл барадаты. Але толькі я злажыўся, каб выстраліць, ажно ў казла, ліха на яго, у ноздрах восы заказыталі. Ён як чмыхнуў, дык цэлы рой восаў выляцеў з ноздраў. Давай тыя восы казу з казьлянятамі кусаць… Ну, яны і пасмалілі, як шалёныя, у гушчар. Я за імі. Выскачыў на палянку, а там стаіць на задніх лапах вялізны, як вол, мядзьведзь. Бурчыць сярдзіта ды абараняецца пярэднімі лапамі ад чмялёў. Ну, думаю, гэта, відаць, толькі што выйшаў зь яго чмяліны рой. У такі час мядзьведзь вельмі злосны. Пабаяўся я страляць у яго, а хутчэй скокнуў на елку. Дык вось і сядзеў там, на елцы, увесь дзень, пакуль мядзьведзь ня сышоў…

Рыбак расказвае:

— Сяджу гэта я на беразе, цікую за паплаўком. Раптам нейкі шчупачышча цоп за кручок — і на дно! Я за вудзільна цягну, ажно жылы ў мяне трашчаць. Давалок да берагу, а шчупак віль хвастом і будзь здароў… Бадай цябе! Закінуў другі раз вуду. Зноў той шчупачышча папаўся. Падцягнуў яго да берагу, хацеў рукамі ўхапіць, ды ня ўстрымаўся і — шабулдых у ваду!.. Насілу жывы выкарабкаўся.

Слухае бацька сыноў ды толькі галавою круціць:

— Праўду бо людзі кажуць, што ў стральца дым густы, ды абед пусты, а рыбак як намочыцца, дык і рыбы яму не захочыцца.

Думаў, думаў бацька, як яму сыноў адвучыць ад благой прывычкі, але нічога ня можа прыдумаць. Аднойчы зайшоў да яго стары жабрак і папрасіўся нанач.

Разгаварыўся бацька з жабраком, на сыноў паскардзіўся.

— Выгадаваў, — кажа, — дзяцей, а падмогі на старасьць ніякай. Бо, вядома, стралец страляе, а гаспадарка гуляе…

Выслухаў жабрак бацькаву скаргу і параіў, што яму зрабіць, каб прывучыць сыноў да гаспадаркі.

Назаўтра бацька кажа сыном:

— Вось што, сынкі, ёсьць у мяне адна далёкая радня. Пайду я да яе. А вы сабе жывіце, як хочаце.

Сабраўся і пайшоў.

Засталіся сыны гаспадарамі.

Доўга яны гаспадарылі ці нядоўга, але хутка дажыліся так, што няма чаго, як кажуць, і ў рот палажыць. Пачалі браты спрачацца, хто вінаваты. Спрачаліся, а праўды так і не знайшлі.

Толькі вось празь некаторы час зноў зайшоў да іх той стары жабрак.

Ну, вядома, трэба пакарміць падарожнага чалавека. А ў братоў ані кавалка хлеба.

Стралец дакарае брата:

— Няхай-бы ты хоць якую людзкую рыбіну злавіў, каб было чым чужога чалавека прыняць.

Рыбак адказвае стральцу:

— Няхай-бы ты хоць якое казьлянё падстрэліў…

Паслухаў іх жабрак і кажа:

— Дзякую вам, хлопчыкі, за клопат. Ёсьць у мяне хлеб, што добрыя людзі далі.

Дастаў ён з торбы хлеб, сала і пачаў частаваць стральца і рыбака. Сорамна ім прымаць пачостку ад жабрака, ды голад ня цётка.

Накінуліся браты на жабракову торбу і як бачыш усю апрасталі.

— Чаму вы такія бедныя? — пытаецца ў іх жабрак. — Хіба ў вас няшчасьце якое ці што?

Браты цяжка ўздыхнулі:

— Зусім прапала наша гаспадарка…

— А як-жа вы раней жылі?

— Бацька гаспадарыў, дык хлеб і вёўся.

— А што ён, ваш бацька: малады ці стары?

— Ды зусім стары ўжо…

— Вось бачыце, — кажа жабрак, — ён стары, ды гаспадаркаю карміўся сам і вас карміў. А вы маладыя, дужыя і бяз хлеба галееце…

Брыдка стала братом, радзей пачалі яны із стрэльбай ды вудай цягацца, а больш гаспадаркай займацца.

Мінуў год, і зажылі яны зноў, як трэба.

Тым часам вярнуўся бацька з гасьцей. Паглядзеў: гаспадарка як мае быць! Узрадаваўся ён і кажа да сыноў:

— Вось цяпер я магу спакойна і паміраць, бо бачу, што вы розуму набраліся: ловіце, страляеце і гаспадарку даглядаеце.

Сіняя сьвіта налева пашыта

Жыў-быў цар-чараўнік. Клікнуў ён кліч па ўсяму царству: «Хто схаваецца ад мяне, таму поўцарства аддаю!». Знайшоўся такі ахвотнік — Сіняя сьвіта налева пашыта. Прыходзіць ён да цара-чараўніка:

— Я, — кажа, — бяруся схавацца так, што ты мяне ня знойдзеш.

— Добра, — кажа цар. — Калі схаваешся — поўцарства табе, а не — галава з плеч. Расьпішыся.

Расьпісаўся Сіняя сьвіта і давай хавацца. Перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам.

Як бегчы, так бегчы — забег у трыдзевятае царства.

А ў тым царстве быў дужа вялікі луг. Прыбег ён на той луг і перакінуўся ў тры кветкі.

На другі дзень цар устаў, паглядзеў у свае чараўнічыя кнігі і кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам. Забег на вялікі луг у трыдзевятае царства і перакінуўся ў тры кветкі розных колераў.

Паклікаў цар слуг і загадаў ім схадзіць у тое царства і прынесьці зь вялікага лугу тры кветкі розных колераў.

Пайшлі слугі. Доўга ішлі ці нядоўга, але дайшлі да вялікага лугу, сарвалі тыя кветкі, загарнулі ў хустачку і прынесьлі цару.

Цар разгарнуў хустачку і сьмяецца:

— А што, Сіняя сьвіта, ці схаваўся ты ад мяне?

Сіняя сьвіта перакінуўся ў чалавека і кажа:

— Дазволь мне, цар, схавацца яшчэ раз.

Цар дазволіў.

Сіняя сьвіта налева пашыта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства. А ў тым царстве быў такі мох, што зьверху балота, а пад нізам возера. Зайшоў ён у мох, перакінуўся рыбай-вокунем, забраўся на самае дно возера і сядзіць там.

Раніцай цар устаў, паглядзеў у свае чараўнічыя кнігі і кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам. Забег за трыдзевяць зямель у трыдзесятае царства і схаваўся ў мохавым балоце, перакінуўся ў рыбу-вокуня!

Загадаў цар сваім слугам ісьці ў трыдзесятае царства ачысьціць мохавае балота і злавіць там вокуня.

Слугі так і зрабілі: ачысьцілі балота, закінулі невады і злавілі вокуня. Загарнулі яго ў хустачку, прынесьлі цару.

— Ну, што, Сіняя сьвіта налева пашыта, ці схаваўся ты ад мяне і другі раз? — сьмяецца цар.

Сіняя сьвіта перакінуўся ў чалавека і кажа:

— Дазволь, цар, схавацца яшчэ раз.

Цар дазволіў.

Сіняя сьвіта перад царом стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам. Як бегчы, так бегчы, забег у трыдзесятае царства, дзе расьце такі дуб, што карэньні ў зямлі, а вяршыня ў небе. Улез ён на дуб, перакінуўся іголкаю, зашыўся пад кару і сядзіць там. Прыляцела на дуб птушка Нагай, пачула нюхам, што пад карою чалавек сядзіць, ды пытаецца:

— Хто тут ёсьць?

— Я, — кажа Сіняя сьвіта.

— А чаго ты сюды залез?

— Дык вось, узяўся ад цара-чараўніка схавацца, а ніяк не ўдаецца.

— Хочаш, я цябе схаваю?

— Схавай, добрая птушка. Век буду табе дзякаваць.

Птушка Нагай перакінула яго пярынкаю, узяла пад крыло, занесла ў царскі палац і палажыла соннаму цару за пазуху.

Раніцай цар устаў, памыўся, паглядзеў у чараўнічую кнігу і кажа:

— Перада мною стаяў добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты лез белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам, забег у трыдзесятае царства. Ёсьць у тым царстве дуб, што карэньні ў зямлі, а вяршыня ў небе. Забраўся ён за яго кару і сядзіць там, перакінуўшыся іголкаю.

Загадаў цар слугам сьпілаваць дуб, пакалоць на дровы і спаліць.

Слугі так і зрабілі, а Сіняй сьвіты не знайшлі. Прыходзяць і кажуць цару:

— Няма там Сіняй сьвіты.

— Як няма? — усхадзіўся цар. — Ня можа гэтага быць!

— Няма і ўсё, — кажуць слугі.

Выйшаў цар на ганак, пачаў клікаць:

— Сіняя сьвіта налева пашыта, пакажыся!

— Зьбяры, — адказвае Сіняя сьвіта, — сваіх генэралаў, тады пакажуся.

Цар чуе голас Сіняй сьвіты, а ня ведае, адкуль ідзе той голас.

Круціўся ён, круціўся, усюды заглядваў, а Сіняя сьвіта, як вадой разьліўся.

Ну, рабіць няма чаго, сабраў цар сваіх генэралаў. Выйшаў на ганак і зноў кліча:

— Сіняя сьвіта, пакажыся!

— Не, — чуе голас Сіняй сьвіты, — сьпярша пры генэралах адпішы мне палавіну царства, тады пакажуся. Бо ты падманіш — я цябе ведаю!

Як не хацелася цару, а прыйшлося адпісаць палавіну царства. Як толькі пры генэралах паставіў ён на ўказе сваю царскую пячатку, — з-за пазухі яго выпырхнула лёгкая пярынка і стала добрым малайцом.

— Вось і я! — кажа Сіняя сьвіта.

Схапіў ён той указ ды ў кішэню. Перастаў тады цар-чараўнік хованкамі займацца.

Алёнка

Жылі дзед і баба. І была ў іх дачка Алёнка. Ды ніхто з суседзяў не называў яе па імені, а ўсе звалі Крапіўніцай.

— Вунь, — кажуць, — Крапіўніца сваю Сіўку павяла пасьвіць.

— Вунь Крапіўніца з Лысуном у грыбы пайшла.

Толькі і чуе Алёнка — Крапіўніца ды Крапіўніца…

Прыйшла яна аднойчы дадому з вуліцы і скардзіцца матцы:

— Чаму гэта, мамка, ніхто мяне па імені не называе?

Маці ўздыхнула і кажа:

— Таму, дачушка, што ты ў нас адна: няма ў цябе ні братоў, ні сясьцёр. Расьцеш, як тая крапіва пры плоце.

— А дзе-ж мае браты і сёстры?

— Сясьцёр у цябе, — кажа маці, — няма, гэта праўда, а братоў было тры.

— Дзе-ж яны, мамка?

— Хто іх ведае. Як я цябе яшчэ ў калысцы калыхала, паехалі яны ў сьвет зь лютымі Зьмеямі-Цмокамі ваяваць, сабе і людзям шчасьце здабываць. З таго часу і не вярнуліся…

— Дык я пайду, мамка, шукаць іх — не хачу, каб мяне Крапіўніцай называлі!

І як бацька і маці ні адгаварвалі яе, — нічога зрабіць не маглі. Тады маці і кажа:

— Адну цябе я ня пушчу: малая ты яшчэ для такой дарогі. Запрагай Сіўку і едзь. Сіўка наша старая, разумная — яна завязе цябе да братоў. Ды глядзі, нікуды нанач не заяжджай: едзь як дзень, так ноч, пакуль братоў ня знойдзеш.

Запрэгла Алёнка Сіўку, узяла хлеба на дарогу і паехала. Выехала за вёску, бачыць — бяжыць за возам і стары іх сабака Лысун. Хацела Алёнка назад яго прагнаць, ды перадумала: няхай бяжыць — весялей будзе ў дарозе.

Ехала яна, ехала — прыехала да перакрыжаваньня дарог. Сіўка спынілася, назад паглядае. Алёнка пытаецца ў яе:

Тут Сіўка галаву ўзьняла, заржала, на левую дарогу паказала.

Алёнка пусьціла яе па левай дарозе.

Едзе яна чыстымі палямі, едзе цёмнымі барамі. Прыехала на сутоньні (зьмярканьні) ў вялікую пушчу. Бачыць — стаіць у пушчы пры дарозе хатка. Толькі Алёнка даехала да хаткі, як выбегла адтуль нейкая гарбатая кабеціна з доўгім носам. Спыніла Алёнку і кажа ёй:

— Куды ты, неразумная, едзеш супраць ночы? Цябе тут ваўкі зьядуць! Заставайся ў мяне — пераначуеш, а заўтра повідну паедзеш.

Пачуў гэта Лысун і зацяўкаў паціху:

Не паслухала Алёнка Лысуна, засталася начаваць у хатцы.

Распытала ведзьма Бабарыха ў Алёнкі, куды яна едзе. Алёнка ўсё расказала. Ведзьма ад радасьці аж падскочыла: браты Алёнчыны, думае яна, напэўна і ёсьць тыя асілкі, якія ўсю радню яе ізь сьвету зьвялі. Цяпер яна зь імі расправіцца…

Назаўтра ведзьма ўстала, прыбралася, як на кірмаш, а ўсё Алёнчына адзеньне схавала і будзіць яе:

— Уставай, паедзем братоў шукаць!

Устала Алёнка, глядзіць — няма адзеньня…

— Як-жа я паеду? — бядуе Алёнка.

Прынесла ёй ведзьма старыя жабрацкія рызманы.

— На, — кажа, — добра табе будзе і такое адзеньне.

Адзелася Алёнка, пайшла Сіўку запрагаць.

Узяла ведзьма нож і таўкач, села ў палукашак, як пані, а Алёнку за хурмана пасадзіла.

Едуць яны, а Лысун бяжыць збоку ды цяўкае:

Пачула гэта ведзьма Бабарыха, схапіла таўкач і шпурнула ў Лысуна. Лысун заенчыў — перабіла яму ведзьма нагу. Алёнка заплакала:

— Бедны, бедны Лысун, як-жа ты цяпер без нагі будзеш бегчы!..

— Сьціхні, — пагразіла ёй ведзьма, — а то і табе так будзе!

Едуць яны далей, а Лысун не адстае, на трох нагах скача. Даехалі да новага перакрыжаваньня. Сіўка спынілася. Алёнка пытаецца ў яе:

Сіўка заржала, на правую дарогу паказала.

Цэлую ноч ехалі яны цёмнаю пушчай па правай дарозе. Раніцай выехалі на луг, бачаць — перад імі шаўковы шацёр стаіць, а каля яго трое жарабкоў пасецца. Сіўка весела заржала і павезла Алёнку зь ведзьмай проста да шатра.

Алёнка зарадавалася:

— Гэта тут напэўна мае браты жывуць!

Ведзьма злосна цыкнула на яе:

— Маўчы лепш. Тут жывуць не твае браты, а мае!

Пад'ехалі да шатра. Выходзяць адтуль тры статныя хлопцы-малайцы — твар у твар, волас у волас, голас у голас.

Ведзьма саскочыла з возу і да іх:

— Як маецеся, браткі? Я ўвесь сьвет звандравала, сваю галоўку стурбавала, усё вас шукала…

— Дык гэта ты наша малодшая сястра? — пытаюцца браты-асілкі.

— Але, — кажа ведзьма, — ваша родная сястра…

Кінуліся браты да яе, давай цалаваць, на руках падкідаць. Так рады, што і сказаць ня можна.

— Бач, — дзівяцца яны, — як доўга мы ваявалі: сястра за гэты час ня толькі вырасла, а і пастарэла… Ну, ды нічога: усіх ворагаў мы пазьнішчалі; засталася толькі адна ведзьма Бабарыха. Як знойдзем яе — спалім і тады дахаты паедзем.

Пачула гэта ведзьма, і аж ухмыльнулася: цяпер паглядзім, хто каго спаліць!..

— А якая гэта, сястрыца, дзяўчынка з табою прыехала? — пытаецца старэйшы брат.

— Гэта мая наймічка, — адказала ведзьма Бабарыха. — Яна ў мяне за хурмана езьдзіць і маю кабылку пасе.

— Добра, — кажуць браты, — яна і нашых коней пасьвіць будзе.

Павярнулася ведзьма, гукнула срогім голасам да Алёнкі:

— Чаго сядзіш? Выпрагай Сіўку ды вядзі пасьвіць!

Заплакала Алёнка, пачала Сіўку выпрагаць. А браты падхапілі ведзьму Бабарыху на рукі, панесьлі ў шацёр, пачалі частаваць-трактаваць.

Есьць ведзьма Бабарыха, п'е, а сама сабе думае: «Як палягуць спаць, дык я іх усіх і парэжу…»

Тым часам Алёнка сядзіць на лузе каля коней і сьпявае, плачучы:

Зямля і сонца адказваюць:

Выйшаў меншы брат з шатра, заслухаўся. Вярнуўся назад і кажа:

— Ведаеш, сястрыца, ведаеце, браткі, ці то птушка на лузе шчабеча, ці то дзяўчына сьпявае. Але так жаласна, што аж за сэрца хапае.

— Гэта мая наймічка, — кажа ведзьма Бабарыха, — яна на ўсе штукі здатная, толькі да работы лянівая.

Выйшаў тады сярэдні брат паслухаць, хоць ведзьма ня пускала яго.

Паслухаў ён жаласную песьню Алёнкі, а потым чуе, як сабака Лысун зацяўкаў:

Вярнуўся сярэдні брат і кажа да старэйшага:

— Пайдзі ты паслухай.

Пайшоў старэйшы брат, а сярэдні вока зь ведзьмы Бабарыхі ня спускае…

Паслухаў старэйшы брат Алёнчыну песьню, паслухаў, што сабака Лысун сказаў пра ведзьму Бабарыху, і аб усім здагадаўся.

Пабег ён тады да Алёнкі, схапіў яе на рукі і прынёс у шацёр.

— Вось, — кажа да братоў, — хто наша сапраўдная сястра! А гэта подманшчыца: ведзьма Бабарыха!

Расклалі браты вялікае вогнішча, спалілі на ім ведзьму Бабарыху, попел па чыстым полі разьвеялі, каб і духу яе ня было. А потым згарнулі шаўковы шацёр ды вясёлыя паехалі з Алёнкай да старых бацькоў.

Разумная дачка

Жыў адзін бедны чалавек з жонкаю. Нарадзілася ў іх дачка. Прышлося спраўляць радзіны. А ў чалавека таго ні хлеба, ні да хлеба. Чым гасьцей частаваць?

Пайшоў бядняк на рэчку па ваду. Аж бачыць — ляжыць у кустох цялушачка. Ды такая слабая, што сама і ня ўстане.

Прынёс ён цялушачку дахаты і кажа жонцы:

— Давай зарэжам яе: будзе чым гасьцей пачаставаць.

Спадабалася жонцы цялушачка — такая рыжанькая ды лысенькая.

— Не, — адказвае яна, — хай лепш гадуецца.

— Дык яна-ж зусім кволенькая. Яе, відаць, нехта знарок выгнаў, каб у хляве ня здохла.

— Нічога, можа як і выгадуем. Падрасьце дачка — будзе ёй малако.

Паслухаў чалавек жонку, і пачалі яны гадаваць цялушачку.

Падужэла тая, расьце, як на дражджах. І дачка таксама расьце, як на дражджах. Ды такая разумніца ўдалася, што і старыя ахвотна слухаюць яе.

Выгадавалася з лысенькай цялушкі слаўная карова.

Падрасла дзяўчынка, стала ёй сем гадоў, пачала сама пасьвіць карову.

Заглядзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.

— Адкуль у цябе такая добрая карова? — пытаецца.

Бядняк і разказаў яму ўсё, як было.

— Эгэ, — кажа багацей, — дык гэта-ж мая цялушка! Гэта я выгнаў яе — ня думаў, што яна на ногі ўстане. Не, тады я забяру сваю карову назад…

Зажурыўся бедны чалавек.

— Я-ж яе гадаваў, — кажа. — І яна цяпер мая.

Не згаджаецца багаты:

— Не аддасі дабром — пойдзем да пана на суд.

Што рабіць? Пайшлі да пана на суд.

Багаты падаў пану руку, прывітаўся: вядома, багаты з багатым свае людзі. Пан кажа яму:

— Садзіся ў мяне.

Багаты сеў у крэсла, а бедны стаіць у парозе, шапку зьняўшы. Пан на яго і не глядзіць.

— Ну, што добрага скажаш? — пытаецца пан у багатага.

— Ды вось, пане, якая справа, — пачаў скардзіцца багаты. — Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку і цяпер не аддае…

Выслухаў пан і бедняка. А потым кажа ім:

— Добра. Суд мой будзе такі. Я загадаю вам тры загадкі: што на сьвеце сыцей за ўсё, што на сьвеце саладзей за ўсё, што на сьвеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму і застанецца карова. А цяпер ідзіце дахаты, падумаўце. Заўтра прыдзеце з адгадкамі.

Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў і плача.

— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.

— Ды так і так, — адказвае бацька. — Хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлі мы зь ім да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкі. Хто з нас адгадае, таму і карова застанецца. Дзе-ж мне адгадаць тыя загадкі!

— А якія, тата, загадкі? — пытаецца дачка. Бацька сказаў.

— Нічога, тата, ня турбуйся, — кажа дачка. — Кладзіся спаць. Раніца за вечар мудрэйшая, заўтра што-небудзь прыдумаем.

А багаты прыйшоў дадому і радуецца.

— Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькі адгадаць тры загадкі: што на сьвеце сыцей, што саладзей, і што шпарчэй?

— Вось, дзіва! — усьміхнулася жонка. — Тут і адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нікога на сьвеце няма. Саладзей за ліпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нічога. А шпарчэй за нашага гнядога жарабца ніхто ня зможа бегчы: ён-жа як памчыцца, дык і вецер не дагоніць!

— Праўда, — згадзіўся мужык, — так я і скажу пану.

Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.

— Ну, што, адгадалі мае загадкі? — пытаецца пан.

Багаты выйшаў наперад:

— Ды тут і адгадваць няма чаго: няма нікога і нічога на сьвеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей — за ліпавы мёд ад маіх пчол і шпарчэй — за майго гнядога жарабца.

— А ты, — пытаецца пан бедняка, — адгадаў?

— Адгадаў, пане: няма нічога сыцей за зямлю, бо яна ўсіх корміць; няма нічога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а засьнеш дык і забудзешся; і няма нічога шпарчэй за людзкія думкі, бо сам ты яшчэ тут, а думкі ўжо далёка-далёка…

Правільна адгадаў бядняк! Прышлося пану прысудзіць яму карову.

— Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкі? — пытаецца пан у бедняка.

— Мая дачка-сямігодка.

Зьдзівіўся пан: ня можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкі! І захацелася яму паглядзець на разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полі быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямігодка.

— Дзяўчына, — пытаецца пан, — да чаго мне коней прывязаць?

Паглядзела дзяўчынка на сані і калёсы, што стаялі на дварэ, і кажа:

— Можаш да зімы прывязаць, а можаш і да лета.

Пан і вочы вылупіў: як гэта можна коней прывязаць да зімы або да лета? Сьмяеццца, відаць, зь яго гэтае дзяўчо?

— Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс, — растлумачыла дзяўчынка.

Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. Ня гонар гэта пану. Дачуюцца людзі, што яна разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтку ўцякай.

Пагаварыў пан зь дзяўчынкай і паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў.

Прыйшоў увечары бядняк да пана.

— Нічога, — кажа пан, — разумная твая дачка. Але я ўсё-ж разумнейшы.

Даў пан бедняку рэшата яек.

— На, — кажа, — занясі дачцы і скажы, каб яна пасадзіла на іх квактуху і вывела мне да заўтра куранят на сьнеданьне. А ня зробіць гэтага — загадаю бізуноў даць.

Прыйшоў бацька дахаты засмучаны. Сеў на лаве і плача.

— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.

— Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.

— Якую?

Бацька паказаў дачцы рэшата зь яйкамі.

— Сказаў, каб ты на гэтыя яйкі квактуху пасадзіла і вывела куранят да заўтра яму на сьнеданьне. Хіба-ж гэта можна зрабіць?

Дачка падумала і кажа:

— Нічога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкі, пячы яечню на вячэру.

Раніцай дачка кажа бацьку:

— На табе, тата, гаршчок, ідзі да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў і ўзараў, проса пасеяў, зжаў і змалаціў ды ў гэты гаршчок насыпаў куранят карміць.

Пайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок і сказаў усё, як дачка загадала.

Пан паскуб вусы, паморшчыўся і кажа:

— Разумная твая дачка, ды я ўсё-ж разумнейшы!

Узяў ён тры сьцяблінкі лёну, падаў бедняку:

— Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сьцерла, спрала і выткала і пашыла мне зь яго кашулю.

Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:

— Што сказаў табе пан?

Падаў бацька ёй тры сьцяблінкі лёну і разказаў, што пан загадаў.

— Нічога, — адказвае дачка, — кладзіся, тата, спаць, заўтра што-небудзь прыдумаем.

Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкі і кажа:

— Занясі пану і папрасі — няхай ён іх пасадзіць, за адну ноч вырасьціць і зробіць снасьць для кроснаў, каб было на чым палатно яму для кашулі выткаць.

Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкі і сказаў, як дачка навучыла.

Пачырванеў пан і кажа:

— Разумная твая дачка — нічога ня скажаш. Ды я ўсё-ж разумнейшы! Перадай-жа ты ёй, каб яна да мяне ні пехатою прыйшла, ні на кані прыехала, ня голая і не адзетая і каб падарунак мне прынесла, а я каб ня мог яго прыняць. Калі зробіць усё гэта, то вазьму яе за дачку — вырасьце, пані будзе! А ня зробіць — дрэнна ёй будзе…

Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны.

— Ну, што табе, тата, пан сказаў? — пытаецца дачка.

— Ды вось, дачушка, нарабіла ты сваімі адгадкамі бяды і нам і сабе…

Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.

— Нічога, тата. Як-небудзь абдурыш пана і на гэты раз. Злаві ты мне толькі жывога зайца.

Пайшоў бацька ў лес, паставіў сіло і злавіў зайца.

Дачка закруцілася ў рыбацкую сетку замест сукенкі, села на кіёк і паехала з зайцам да пана.

Пан стаіць на ганку і дзівіцца: зноў перахітрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён і нацкаваў на яе сабак — думаў, тыя разарвуць разумніцу. Дзяўчынка выпусьціла з рук зайца — сабакі і памчаліся за ім.

Падышла яна да пана.

— Лаві, — кажа, — свой падарунак: вунь ён у лес пабег.

Прышлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.

Паехаў неўзабаве пан за мяжу, а дзяўчынцы сказаў:

— Глядзі-ж, каб ты тут безь мяне ня судзіла маіх людзей, бо дрэнна табе будзе.

Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлі два дзядзькі на кірмаш. Адзін купіў калёсы, другі — кабылу. Запрэглі кабылу ў калёсы і паехалі дамоў. Па дарозе спыніліся адпачыць. Ляглі і паснулі. А як прачнуліся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькі заспрачаліся. Той, чые калёсы былі, кажа: «Жарабя маё, гэта мае калёсы ажарабіліся!» А той, чыя кабыла, сваё даводзіць: «Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарабілася!»

Спрачаліся, спрачаліся ды вырашылі ехаць да пана на суд.

Прыехалі, а пана няма дома.

— Рассудзі хоць ты нас, — просяць дзядзькі прыёмную дачку.

Даведалася дзяўчынка, што ў іх за справа, і кажа:

— Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс, ды вядзе ў руках, а той чые калёсы, кяхай цягне іх на сабе ў другі бок. За кім жарабя пабяжыць, той яго і гаспадар.

Дзядзькі так і зрабілі. Жарабя пабегла за кабылаю, на гэтым і спрэчка ў іх скончылася.

Вярнуўся пан з-за мяжы і дачуўся, што разумная дзяўчынка безь яго суды судзіла. Узлаваўся ён, нарабіў крыку:

— Што-ж ты не паслухала мяне? Цяпер ты не мая дачка. Бяры сабе з маёнтку, што пажадаеш, ды ідзі дахаты, каб я цябе больш ня бачыў!

— Добра, — кажа дзяўчынка, — але мне хочацца на адход цябе віном пачаставаць.

— Частуй, — буркнў пан. — толькі хутчэй.

Напаіла яго дзяўчынка віном, пан і заснуў бяз памяці. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту і павезла дахаты. Дома з бацькам зьняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.

— Вось табе, — кажа, — пасьцель замест пярын. Ачухвайся тут.

Прачнуўся назаўтра пан, аглядаецца — дзе-ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, і пытаецца:

— Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?

— Ты сам так захацеў, — сьмяецца дзяўчынка. — Ты сказаў мне: «Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды ідзі дахаты». Я і ўзяла цябе. Уставай ды ідзі замест бацькі паншчыну адбываць. Ты мужык дужы, роботнік зь цябе будзе нядрэнны.

Пачуўшы гэта, пан усхапіўся на ногі і так драпануў назад у свой маёнтак, што толькі яго і бачылі. Навет ад коней з карэтаю адрокся.

Залатая яблынька

Жыў дзед і баба. І былі ў іх дочкі — дзедава дачка і бабіна дачка. Дзедаву дачку звалі Галя, а бабіну — Юля.

Баба сваю родную дачку песьціла, даглядала, а дзедаву ў чорным целе трымала і ўсё шукала прычэпкі, каб ізь сьвету зьвесьці.

Пайшоў аднойчы дзед на кірмаш, купіў бычка-трацячка. Прывёў дахаты і кажа дочкам:

— Будзеце пасьвіць яго па чарзе — адна дзень і другая дзень.

Пагнала ў першы дзень бычка на пашу дзедава дачка. Злая мачыха дала ёй верацяно і мех кудзелі.

— Глядзі, — кажа, — каб за дзень усю кудзелю спрала, кросны выткала, палатно выбяліла і ўвечары дамоў прынесла. А калі ня зробіш — ня жыць табе.

Вывела Галя бычка з хлява, пагладзіла па шыі і пагнала на пашу. Гоніць, а сама горкімі сьлязьмі заліваецца.

Бычок пытаецца:

— Дзеўка-дзявіца, русая касіца, чаго плачаш?

— Як-жа мне ня плакаць, бычок? Загадала мне мачыха гэты мех кудзелі спрасьці, кросны выткаць, палатно выбяліць і ўвечары дамоў прынесьці… Ці-ж зраблю я за дзень такую работу?

— Ня плач, — адказвае бычок, — гані мяне на шаўковую травіцу, на сьвежую расіцу, там мы што-небудзь прыдумаем.

Прыгнала Галя бычка на шаўковую травіцу, на сьвежую расіцу. Наеўся бычок, напасьвіўся, а потым і кажа:

— Цяпер кладзі мне ў правае вуха кудзелю і верацяно. А сама хукні ў левае вуха і глядзі, што будзе.

Палажыла Галя бычку ў правае вуха кудзелю і верацяно, хукнула ў левае вуха і глядзіць. Аж там — кудзеля прадзецца, кросны ткуцца, палатно беліцца і ў сувой скочваецца…

Як усё было зроблена, выняла Галя гатовы сувой палатна і вясёлая пагнала бычка дахаты.

Злая мачыха сустрэла яе на дварэ:

— Ну, што: спрала кудзелю?

— Спрала, — кажа Галя, і падала ёй гатовы сувой палатна.

Мачыха аж за галаву хашлася: такую работу зрабіла яе падчарка! А тут і суседкі прыйшлі — дзівяцца, якое тонкае палатно выткала Галя. Усе хваляць яе, не нахваляцца.

Прыйшла чарга гнаць бычка бабінай дачцэ Юлі. Дала ёй маці верацяно і поўмяха кудзелі.

— Спрадзі, — кажа, — дачушка, гэтую кудзелю і вытчы палатно яшчэ лепшае, чым выткала твая няродная сястра. Хачу, каб цябе людзі хвалілі, а не яе.

Узяла Юля тоўсты дубец і пагнала бычка. Гоніць ды ўсё хвошча яго дубцом. Бычок давай кідацца туды-сюды, а Юля бегае за ім, кляне на чым сьвет стаіць. Бегала, бегала і верацяно згубіла.

Прыгнала яна сяк-так бычка на пусты выган, палажыла кудзелю, а сама спаць уклалася. Бычок узяў кудзелю, пабэрсаў нагамі і ўтаптаў у балота.

Прачнулася пад вечар Юля, глядзіць — кудзеля ў балоце ўтоптана… Схапіла яна дубец ды давай бычка біць. Бычок пабег дахаты, і яна за ім з крыкам.

Дома маці пытаецца ў яе:

— Ну, як, дачушка: зрабіла работу?

— Ды не, — кажа дачка.

— Чаму?

— Бычок вінаваты. Празь яго я верацяно згубіла, а потым яшчэ ён і кудзелю маю ў балота ўтаптаў…

Узлавалася мачыха на бычка. Пайшла да дзеда і кажа:

— Зарэж, дзед, бычка!

— Ці ня здурэла ты, баба? — падзівіўся дзед. — Навошта нам яго рэзаць?

Тут баба як затупае нагамі, як накінецца на дзеда з кулакамі:

— Калі не зарэжаш, дык я цябе вон выганю разам з тваёй дачкою!

Нічога не парадзіш — згадзіўся дзед зарэзаць бычка.

Пачула гэта Галя, пабегла ў хлеў да бычка, абкяла яго за шыю і залілася сьлязьмі.

— Дзеўка-дзявіца, русая касіца, чаго ты плачаш? — пытаецца бычок.

Расказала яму Галя, што надумалася зрабіць злая мачыха.

— Ня плач, дзеўча, — кажа бычок. — Лепш паслухай, што я табе параю. Як зарэжуць мяне, вазьмі маю печань, і там знойдзеш залатое зярнятка. Пасадзі тое зярнятка ў садку каля хаты. Вось і ўсё.

Галя так і зрабіла, як сказаў бычок.

Вырасла зь зярняткі яблынька з залатымі яблыкамі.

Хто ні ідзе ці ня едзе каля садка — усе дзівяцца з залатой яблынькі.

Ехаў аднойчы з вайны прыгожы малады гусар. Убачыў яблыньку і спыніўся. Працягнуў руку да яе, каб сарваць залаты яблык. А яблынька — дзын, дзын, дзын! — і паднялася ўгору. Апусьціў гусар руку — яблынька зноў стала на сваё месца.

Убачыла гэта праз акно Галя і кажа да мачыхі:

— Пайду я сарву гэтаму прыгожаму гусару адзін яблычак.

А мачыха як затупае на яе, як закрычыць:

— Я табе галаву сарву!

Схапіла яна Галю ды засадзіла пад карыта, а ў садок паслала Юлю: няхай, думае, лепш родная дачка сарве гэтаму гусару яблык, можа, ён закахаецца ў яе…

Падышла Юля да яблынькі, а тая — дзын, дзын, дзын! — і паднялася ўгору.

Узлавалася Юля на яблыньку, пачала яе лаяць апошнімі словамі.

А тут якраз па дварэ хадзіў пеўнік. Ускочыў ён на плот і кукарэкае:

— Ку-ка-рэ-ку! Дзедава дачка пад карытам схавана, а бабіна хоча яблыкі яе сарваць ды выйсьці замуж за пана…

Пачуў гэта гусар, зьлез з каня і пайшоў у хату. Знайшоў там пад карытам дзедаву дачку. Як зірнуў на яе, дык вачэй ня можа адарваць: так яна яму спадабалася.

— Дзеўка-дзявіца, — пакланіўся ёй гусар. — Сарві мне на памяць залаты яблык з сваёй яблынькі.

Падышла Галя да яблынькі — і ўсе яблыкі ўпалі да яе ног.

Сабрала яна іх у прыпол, прынесла гусару. Гусар падхапіў яе, пасадзіў на каня побач з сабою і павёз да сваіх бацькоў.

Дома яны згулялі вясельле і сталі жыць-пажываць у згодзе ды ў ладзе. Нарадзіўся ў іх сын, ды такі прыгожы, што бацькі не наглядзяцца на яго.

Тым часам злая мачыха не магла спаць ад зайздрасьці, чаму гусар не яе дачку, а дзедаву замуж узяў. І ўсё думала, як яе ізь сьвету зьвесьці.

Аднаго разу кажа яна сваёй дачцэ:

— Схадзі ты, дачушка, да сястры ў госьці. Пакліч яе з сабою купацца ды ўтапі…

Паслухала Юля маткі, пайшла ў госьці да сястры. Падгаварыла яе купацца. На рэчцы кажа ёй:

— Сядзь ты, сястрыца, на кладцы, я табе плечы памыю.

Села Галя на кладцы, а Юля ськінула яе ў ваду і пабегла дахаты.

Чакаюць дома Галю — няма. Малы сын плача, ніхто суцешыць ня можа. Узяла яго нянька на рукі, пайшла ўздоўж рэчкі гукаючы:

— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьці хоча. Куры сьпяць, гусі сьпяць, адзін ён ня ўсыпаецца, маткі не дачакаецца…

І чуе яна голас з вады:

— Ой, цяжка мне выйсьці да сына: камень ногі падбівае, вада вочы залівае…

Пачуў малы сынок матчын голас і яшчэ мацней заплакаў.

— Ой іду, сынок, ой бягу, — адгукаецца маці. — Слухаць плач твой, сынок, не магу.

Выйшла маці з вады, накарміла сына, ён і заснуў. А сама назад пайшла.

Вярнулася нянька дадому, расказала, што было каля рэчкі.

Назаўтра сам бацька ўзяў залаты яблык і сына ды пайшоў да рэчкі. Прыйшоў на бераг і гукае:

— Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьці хоча…

Пачула маці плач сына і адказвае:

— Ой, іду, сынок, ой бягу: слухаць плач твой, сынок, не магу.

Выйшла яна на бераг, пакарміла сына, — ён і заснуў. Тады муж дастаў зь кішэні залаты яблык і даў жонцы. І як толькі ўкусіла яна залаты яблык — адразу апрытомнела.

Зарадаваўся муж, прывёў яе дадому. Сталі яны зноў жыць добра і шчасьліва.

А злую мачыху і яе дачку больш да сябе і на парог ня пускалі.

Паляшукі й Палявікі

Было ў бацькі дванаццаць сыноў, усе рослыя ды ўдалыя хлопцы.

Жылі яны на вялікай палянцы, між цёмнага лесу. Вялі там сваю гаспадарку, палявалі на дзікіх зьвяроў і птушак.

Стары бацька, сівы, як голуб, сядзеў сабе ў кажушку зімой і ўлетку ды толькі камандаваў. І былі ў той сям'і лад ды згода.

Суседзі жылі ад іх далёка і не рабілі ім шкоды, бо баяліся дружнай сям'і.

Пажаніліся сыны, пайшлі ў іх свае дзеці. Вялікая вырасла сям'я. Ды ўсе слухалі старога бацьку, і кажны рабіў сваю работу.

Але вось па некаторым часе памёр бацька, і пачаліся ў сям'і нялады. Жонкі братоў сварацца, адна адну заядаюць, — рады няма. Такая пайшла між імі калатня, пгго й мужыкі нічога зрабіць ня могуць. Крычаць жонкі, хочуць дзяліцца.

«Ну, што-ж, — думаюць браты, — трэба дзяліцца».

Пачалі дзяліцца. Ды справа гэта не такая й лёгкая, як ім здавалася. Сяк-так з крыкам ды зыкам падзялілі дабро й жывёлу. А як дайшло да зямлі, дык тут ледзь адзін аднаго не пазабівалі: ніяк ня могуць падзяліць сваю палянку, каб нікому крыўды ня было. Перасварыліся браты з-за зямлі і сталі адзін аднаму ворагамі.

Толькі два малодшыя браты жылі між сабою ў вялікай згодзе: куды адзін, туды й другі. Не захацелі яны калаціцца з братамі за зямлю, пакінулі бацькаву хату ды падаліся ў сьвет шукаць іншага прытулку.

Зрабілі браты з двух дубоў вялікія сані, запрэглі ў іх шэсьць пар валоў, наклалі дабро, пасадзілі жонак зь дзяцьмі ды паехалі на санях па пяску. А каровы і дробная жывёла ззаду за імі пайшлі.

Працягнулі крыху валы дубовыя сані па пяску ды сталі, як укопаныя. Калёс тыя браты ня мелі і нічога пра іх ня ведалі, бо нікуды яны з свайго лесу ня толькі ўлетку, але і зімою ня езьдзілі.

Пачалі браты адпілоўваць круглыя калодкі ды падкладваць пад палазы. Коцяцца калодкі, і сані паўзуць уперад.

Надакучыла меншаму брату падкладваць калодкі пад палазы, вось ён і кажа большаму:

— Давай зробім такую прыладу, каб калодкі самі круціліся пад палазамі.

І зрабілі яны першыя ў тым краі калёсы. Лёгка пайшлі цяпер валы, так што браты і самі паселі на воз. Едуць і дзівяцца, як яны да гэтага часу абыходзіліся без калёс.

Ехалі яны, ехалі, даехалі да вялікай ракі. Агледзелі раку — усюды глыбока, нідзе няма зручнага месца, каб пераехаць уброд. А тут такая навальніца ўсхадзілася, што лес, як зьвер, раве. Ломіць навальніца дрэвы, як саломінкі, ды шпурляе ў раку. Плывуць яны па вадзе цэлымі сьціртамі.

Паглядзеў на іх малодшы брат, падумаў і здагадаўся, як перабрацца цераз раку.

Налавілі яны з братам дрэў, ачысьцілі гальлё, калоды зьвязалі адну з аднэй і зрабілі моцны плыт. А як сьціхла навальніца, узьвезьлі свой воз на плыт. Самі стаяць на плыце ды кіруюць доўгімі жэрдкамібусакамі, а плыт плыве, як параход.

Убачылі каровы, што валы паплылі на другі бераг, кінуліся ў раку ды за імі наўздагон. Толькі свіньні і авечкі не адважыліся скакаць у ваду. Стаяць на беразе, рохкаюць, мэкаюць. Вярнуліся потым браты з плытам назад і забралі іх.

Гэтак усе і пераправіліся праз шырокую і глыбокую раку.

Паехалі яны далей і забраліся ў такую пушчу, што й канца ёй няма.

Пачалі браты церабіць прасекі ў пушчы ды масьціць грэблі. Але дзе там! Чым далей, тым лес гусьцей, а ў ім такія нетры, што й выбрацца нельга.

Большы брат змарыўся, аслабеў.

— Застануся, — кажа ён меншаму брату, — я тут, бо ня хопіць у мяне сілы з гэтага лесу выцерабіцца.

І застаўся з сваёю сям'ёю жыць у лесе.

З таго часу і яго самога і ўвесь яго род пачалі зваць паляшукамі.

А малодшы брат не захацеў заставацца ў лесе. Быў ён дужы, як тур, і спадзяваўся на сваю сілу. Ён адзін церабіў прасекі, масьціў грэблі і ехаў далей.

І да гэтых часоў засталіся яшчэ на Палесьсі тыя прасекі ды грэблі, што нарабіў малодшы брат.

Ці доўга ён так выбіраўся зь цёмнага лесу, ці не, але вось нарэшце пачалі трапляцца прагаліны ды палянкі зь пяскамі. Асеў малодшы брат на гэтых палянках, пачаў іх араць і сеяць збожжа.

І з таго часу празвалі яго самога і ўвесь яго род палявікамі.

А потым размножыліся паляшукі й палявікі, занялі новыя лясы і палі ды сталі добрымі суседзямі.

Так і цяпер жывуць.

Ох і залатая табакерка

Жыў сабе сіраціна Янка, лясьнікоў сын. Бацькі яго памерлі, а радні ніякай ня было. Так і жыў ён адзін у лесе, у бацькавай хатцы. А каб весялей было, гадаваў пярэстага катка.

Прывык да яго каток. Бывала, куды гаспадар ідзе, туды і ён.

Пайшоў аднойчы Янка дровы зьбіраць. Ну, вядома, і каток за ім.

Набраў Янка вязку, нясе дадому, а каток адну сухую галінку ўсьлед цягне.

Стаміўся Янка, прысеў на пні, успомніў як цяжка яму жыць на сьвеце, і застагнаў моцна сам сабе:

— Ох, ох!

І толькі ён сказаў, — выскачыў з-пад пня маленькі дзядок з доўгаю барадою.

— Чаго ты мяне клікаў, дзяцюк?

Паглядзеў Янка спалохана на дзіўнага дзядка і кажа:

— Не, дзедка, ня клікаў я цябе.

— Як ня клікаў? — заспрачаўся дзядок. — Я-ж ня глухі! Ты два разы назваў маё імя: Ох, Ох… Мусіш мне цяпер сказаць, чаго ты ад мяне патрабуеш.

Падумаў Янка і кажа:

— Нічога, дзедка, мне ня трэба. Але я вельмі галодны. Калі маеш кавалак хлеба, то дай.

Ох нырнуў назад пад пень, і праз хвіліну вынес адтуль міску тлустай капусты і кавалак хлеба.

— На, — кажа, — еш.

Наеўся сіраціна, катка накарміў і нізка пакланіўся дзядку:

— Дзякую за абед: даўно такой смачнай стравы ня еў.

Узваліў ён на плечы свае дровы і весялейшым пайшоў дадому.

Мінуў дзень-другі, зноў голад дакучае. Успомніў Янка пра дзядка. «Пайду, — думае, — ці не накорміць ён мяне яшчэ раз?»

Прыйшоў, на той пень сеў і ўздыхнуў:

— Ох!

Выскачыў дзядок:

— Што скажаш, дзяцюк?

Пакланіўся яму Янка:

— Галодны я, дзедка. Ці ня даў-бы ты мне хоць кавалак хлеба.

Дзядок, як бачыш, вынес яму кавалак хлеба і міску капусты. Так з таго часу і пайшло: захочацца Янку есьці, — ідзе да дзядка.

Аднойчы дзядок вынес яму замест абеду залатую табакерку.

— Вось што, хлопча, — кажа, — ня турбуй ты мяне болей: я ўжо стары і мне цяжка абед выносіць. Вазьмі гэтую табакерку. Калі табе што патрэбна будзе, адчыні яе, і мой слуга адразу стане перад табою. Ён ня горш за мяне зробіць усё, што ты яму загадаеш.

Узяў Янка залатую табакерку, шчыра падзякаваў і пайшоў, надскокваючы, дахаты. Адчыніў дома залатую табакерку — выскачыў зь яе маленькі чалавечак, але не такі, як дзядок Ох, а малады, шустры.

— Што загадаеш? — прагаварыў да Янкі тоненькім галаском.

— Дай мне, братка, чаго-небудзь паесьці.

Тут чалавечак, як бачыш, паставіў на стол міску капусты, палажыў добры кавалак жытняга хлеба, а сам ускочыў у залатую табакерку і зачыніўся.

Пажыў так Янка нейкі час, і захацелася яму пайсьці ў сьвет, людзей паглядзець, сябе паказаць, бо ніколі-ж ён нідзе, апроч свайго лесу, і ня быў.

Узяў ён залатую табакерку, клікнуў катка і пайшоў.

Шмат абыйшоў ён вёсак, гарадоў, шмат чаго пабачыў, нарэшце прыйшоў да сіняга мора. Бачыць — ляжыць на беразе маленькая серабрыстая рыбка. Відаць, хваля выкінула яе ў час прыбою. Трапечацца рыбка, б'ецца аб каменьне, пячэцца на сонцы, а ніяк назад у мора ня трапіць.

Шкада стала Янку беднай рыбкі. Узяў ён яе асьцярожна і ўкінуў у мора. Вільнула рыбка хвосьцікам, глынула вады, ачуняла, а потым высунула галоўку наверх і кажа чалавечым голасам:

— Дзякуй табе, малойча, што ты мяне ад сьмерці збавіў. Можа будзе час, што і я табе ў чым дапамагу.

Сказала так — і назад у ваду. Янка засьмяяўся:

— Навошта мне, рыбка, твая дапамога, калі ў мяне ў кішэні не такі памочнік!

Але рыбка яго не пачула.

Пайшоў ён далей. Выбегла з норкі шэрая мышка. Каток цап яе за сьпіну і хацеў зьесьці.

Шкада стала Янку мышкі. Быў ён такі чалавек, што ўсіх шкадаваў, бо заўсёды помніў, як яму самому раней цяжка жылося. Узяў ён мышку пагладзіў і пасадзіў у кішэню, а потым дастаў з торбы скарыначку хлеба і кінуў ёй туды.

— Еш, — кажа, — ты-ж, мусіць, галодная.

Мышка супакоілася, пачала грызьці скарынку.

Ішоў ён так, ішоў берагам мора, тым часам і вечар настаў — трэба начлег шукаць. Бачыць — высіцца на гары вялікі палац. «Не, думае Янка, туды мяне ня пусьцяць». Пайшоў ён далей. Глядзіць — стаіць пры моры маленькая рыбацкая хатка. Зайшоў Янка ў хатку і папрасіўся пераначаваць.

— Добра, — кажа гаспадар, — начуй сабе. Нам весялей будзе.

Разгаварыўся Янка з гаспадаром.

— Што гэта за палац мінуў я па дарозе? — пытаецца ён у яго.

— Гэта каралеўскі палац, — адказаў гаспадар. — У ім сам кароль жыве. Але нядаўна здарылася ў караля бяда: прыляцеў у поўнач марскі Зьмей, схапіў яго дачку і занёс на сваю заклятую марскую выспу, куды ні дайсьці, ні даплысьці, нельга. Кароль цяпер аж валасы на галаве рве. Абвясьціў на ўсё каралеўства: хто верне яму дачку, за таго аддасьць яе замуж і ўсё каралеўства пасьля сваёй сьмерці апіша. Шмат прыязджала сюды розных князевічаў і каралевічаў, ды ніхто да выспы дабрацца ня можа: марскі Зьмей такія хвалі ўзьнімае, што рады няма…

Успомніў Янка пра свайго цудоўнага памочніка з залатой табакеркі і кажа рыбаку:

— Накажы, калі ласка, каралю, што заўтра, пакуль сонца ўзыйдзе, ён сваю дачку ўбачыць.

Рыбак пайшоў і расказаў пра гэта каралю. Паклікаў кароль да сябе Янку. Паглядзеў на яго, скрывіўся: няўжо, думае, гэты просты мужык зробіць тое, чаго князевічы ды каралевічы не зрабілі? Ня можа таго быць! Але каралю так захацелася ўбачыць сваю дачку, што ён не пасьмеў адмовіцца лішні раз паспрабаваць шчасьця. Вось ён і пытаецца ў Янкі:

— Ці праўда, што ты бярэшся маю дачку зь няволі выбавіць?

Пакланіўся Янка каралю і адказвае:

— Праўда, пане кароль. Ілгаць я ня ўмею.

— Ну, то глядзі, — кажа кароль, — каб заўтра да ўсходу сонца мая дачка была ў мяне, а не — дык загадаю разарваць цябе зялезнымі баронамі.

— Добра, — кажа Янка. — Няхай будзе так.

Выйшаў ён з палацу, адчыніў залатую табакерку. Выскачыў адтуль шустры чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Зрабі, браток, ласку: вылажы за ноч зялезны мост ад каралеўскага палацу да заклятай Зьмеявай выспы і пастаў на ім залатую карэту з шасьцю коньмі. Заўтра чуць сьвет я паеду на выспу.

— Добра, — адказаў чалавечак, — усё будзе зроблена, як ты просіш.

Пайшоў Янка да рыбака і лёг спаць. Назаўтра ўстаў чуць сьвет, глядзіць — ляжыць зялезны мост ад каралеўскага палацу да Зьмеявай выспы, а на мосьце стаіць залатая карэта, шасьцю коньмі запрэжаная, і каля іх памочнік з пугаю стаіць.

Падыйшоў Янка да свайго памочніка, выняў табакерку і кажа:

— Дзякуй, браток. А цяпер ідзі адпачывай, бо ты-ж, відаць, дужа змарыўся.

Чалавечак аддаў Янку пугу, а сам, як бачыш, зьнік у залатой табакерцы.

Сеў Янка ў карэту і паехаў па каралеўну. Прыяжджае на выспу, бачыць — стаіць на ёй вялікі цёмны замак, і з акна глядзіць на яго зьдзіўленая каралеўна. Даўно ня бачыла яна людзей і так зарадавалася Янку, як роднаму бацьку.

— Хто ты такі? — пытаецца ў яго. — І чаго ты прыехаў сюды?

— Ня пытайся, паненка, — адказвае Янка, — а садзіся хутчэй у карэту. Паедзем да твайго бацькі.

— Але-ж я не магу праз дзьверы выйсьці, — кажа каралеўна, — там пракляты Зьмей сьпіць. Ён ноччу па здабычу лятае, а ўдзень каля дзьвярэй адпачывае.

— То лезь праз вакно.

— Баюся, — кажа каралеўна.

Выставіў Янка рукі:

— Скакай!

Скокнула каралеўна з вакна і якраз трапіла яму на рукі. Схапіў Янка каралеўну, пасадзіў у карэту ды паімчаўся проста да каралеўскага палацу.

Пачуў Зьмей грукат, усхапіўся, бачыць — няма каралеўны… Ён — наўздагон. Ляціць, аж мост дрыжыць, агонь зь зяпы шугае.

Азірнуўся Янка — смаліць за ім Зьмей. Вось-вось дагоніць. Ён давай пугаю коней хвастаць. Тыя рвуцца наперад, — траха ня із скуры лужацца.

Прыімчаўся Янка на бераг, зьняў каралеўну з карэты, потым адчыніў цішком залатую табакерку і загадаў свайму памочніку зьнесьці мост. Чалавечак умомант зьнёс мост, а змораны Зьмей упаў у глыбокае мора і захлынуўся.

Тым часам прачнуўся кароль, глянуў праз вакно — вачам ня верыць: вядзе да палацу Янка ягоную дачку!

Выбег кароль насустрач, давай дачку абнімаць, цалаваць. Такі шчасьлівы, што і сказаць ня можна.

— Ну, хлопча, — кажа кароль да Янкі, — парадаваў ты мяне. Аддам табе за гэта сваю дачку замуж і апішу вам пасьля сваёй сьмерці ўсё каралеўства.

Справілі вясельле, і стаў Янка мужам каралеўны. Усе яго любілі, адна толькі каралеўна коса паглядала: не падабалася ёй, што стала жонкай простага мужыка. Прыстала яна аднойчы да Янкі:

— Скажы, хто табе той мост зрабіў, па якім ты мяне прывёз?

Аднекваўся Янка, аднекваўся — рады няма.

— Памру, — кажа жонка, — калі ня прызнаешся.

Што было рабіць — прызнаўся Янка і паказаў жонцы залатую табакерку.

— Толькі, кажа, — прысягні, што ты сама безь мяне ніколі яе ў рукі ня возьмеш.

Прысягнула жонка, а потым зноў прыстала да яго:

— Хачу жыць у замку на высьпе! Загадай свайму памочніку, каб зрабіў мост.

Янка не пасьмеў пярэчыць: адчыніў пры жонцы табакерку, загадаў памочніку — і стаў мост.

Пераехалі яны ў Зьмеяў замак. Жонка кажа:

— Ня зьнімай маста: мы будзем па ім на бераг езьдзіць — у госьці да бацькі і куды захочам.

Пажылі яны колькі дзён у замку. Захацелася Янку на паляваньне паехаць. Узяў ён лук, катка і мышку, каб весялей было ў дарозе, і паехаў па мосьце на бераг.

Толькі сышоў ён на бераг, як бачыць — ня стала за ім маста! «Што за дзіва?» — думае Янка. Мац у кішэню — аж няма табакеркі! Катка ўзяў, мышку ўзяў, а табакерку забыўся…

Тут ён аб усім здагадаўся.

«Вось табе і прысяга каралеўны! — падумаў сам сабе засмучаны Янка. — Я яе зь бяды выбавіў, а яна мне за дабро злом заплаціла. Цяпер зноў давядзецца ісьці ў сваю хатку і галадаць, як раней».

Сеў ён на беразе мора і аж заплакаў ад крыўды. Раптам чуе — мышка скрабецца ў кішэні. Высунула адтуль галоўку і пытаецца:

— Чаго плачаш, добры чалавек?

Расказаў ёй Янка пра сваю бяду.

— Нічога, — суцяшае яго мышка, — гэтай бядзе мы дамо рады.

Пашапталася яна аб нечым з катком, потым села яму на сьпіну, і паплылі яны цераз мора. Даплылі да замку. Тут каток схаваўся ў садзе, а мышка прабралася праз шчыліну ў пакой да каралеўны. Доўга сядзела яна там, цікуючы, дзе каралеўна хавае табакерку. І дагледзела-такі — у драўляным куфэрку!

Уночы, як лягла каралеўна спаць, прагрызла мышка куфэрак, схапіла табакерку ды пабегла ў сад да катка.

— Ёсьць, — кажа, — залатая табакерка!

— То садзіся зараз-жа мне на сьпіну! — загадаў каток. — Паплывем назад.

Села мышка яму на сьпіну, каток і паплыў, фыркаючы па хвалях.

Даплылі ўжо траха не да берагу. Каток пытаецца ў мышкі:

— Ці ня згубіла ты табакеркі?

— Не, — кажа мышка, — вось яна!

Падняла табакерку, каб паказаць катку, ды ня ўтрымала: табакерка плюх у мора!

— Ах ты, недарэка! — узлаваўся каток. — Што-ж ты нарабіла?

Выплыў ён на бераг і схапіў мышку зубамі:

— Я цябе задушу!

Убачыў гэта Янка, адабраў мышку. А як даведаўся, што здарылася, дык зноў сеў каля мора і моцна заплакаў — так шкада было яму табакеркі!

Раптам з мора паказалася галава серабрыстай рыбкі:

— Чаго ты плачаш, добры чалавек? Раскажы мне: можа я табе ў чым дапамагу за тое, што ты калісь збавіў мяне ад сьмерці?

Прыгледзеўся Янка — пазнаў тую рыбку.

— Эх, — цяжка ўздыхнуў ён, — вялікая, рыбка, у мяне ўтрата…

І расказаў рыбцы пра сваю бяду. Выслухала яго рыбка і кажа:

— Гэта бяда — не бяда! У мяне тут у моры табакерак колькі хочаш. Я буду выкідаць, а ты пазнавай, якая твая. Сваю забярэш, а мае мне назад кінеш.

Вільнула рыбка хвастом і нырнула на дно мора.

Неўзабаве пачала яна шпурляць на бераг табакеркі — залатыя, сярэбраныя, дыямэнтавыя, маленькія і вялікія. У Янкі аж уваччу мітусіцца ад табакерак. Давай ён пільна прыглядацца да іх, і нарэшце-такі ўбачыў сваю.

Зарадаваўся Янка, павыкідаў у мора лішнія табакеркі і крыкнуў да рыбкі:

— Дзякую, даражэнькая! Збавіла ты мяне ад бяды.

Адчыніў ён сваю залатую табакерку. Выскачыў зь яе чалавечак:

— Што загадаеш, гаспадар?

— Апошняя мая просьба да цябе, добры мой памочнік, — кажа Янка: — аблажы ў поўнач саломаю Зьмеяў замак на высьпе і спалі яго.

— Добра, гаспадар! Будзе зроблена.

Дачакаўся Янка поўначы і, як зашугаў Зьмеяў замак, пайшоў адсюль з катком і мышкаю шукаць лепшых людзей.