Мікола Шкялёнак

БЕЛАРУСЬ І СУСЕДЗІ

Гістарычныя нарысы

Слова пра Міколу Шкялёнка — гісторыка й палітыка

Беларускі юрыст, гісторык, публіцыст, культурны й палітычны дзеяч Мікола Шкялёнак нарадзіўся ў 1899 годзе ў вёсцы Пякоціна (цяпер Міёрскі раён Віцебскай вобласьці). Бацька яго Восіп і маці Аляксандра мелі каля трыццаці гектараў зямлі.

У іх сям’і, апрача Міколы, было яшчэ двое сыноў — Пётр (1902-1977) і Павал (1903-1928?). Але добрую адукацыю Восіп і Аляксандра Шкялёнкі змаглі даць толькі старэйшаму сыну Міколу.

У 1932 годзе ён скончыў юрыдычны факультэт Віленскага Унівэрсытэту па спэцыяльнасьці адвакат. У час вучобы прымаў актыўны ўдзел у беларускім маладзёвым руху. Ён зьяўляўся сябрам Беларускага Студэнцкага Саюзу (БСС), які існаваў пры Віленскім Унівэрсытэце. 26 кастрычніка 1926 г. на агульным сходзе БСС яго выбіраюць старшынёю, а таксама прызначаюць рэдактарам „Студэнцкай думкі” — перыядычнага органу беларускага студэнцкага руху.

На пачатку 1930-ых гадоў Мікола Шкялёнак працуе адвакатам у Вільні, зьяўляецца сябрам Беларускага Навуковага Таварыства (БНТ). А 12 лютага 1939 г. яго выбіраюць сакратаром таварыства. Актыўна выступае з рэфэратамі, прысьвечанымі мінуўшчыне Беларусі. Чытае лекцыі сярод актывістаў беларускага студэнцкага „Таварыства Прыяцеляў Беларусаведы”, зьяўляецца сябрам рэдакцыйнай калегіі часопісу „Калосьсе”. Друкуе свае гістарычныя артыкулы ў „Запісах Беларускага Навуковага Таварыства”, заходнебеларускіх часопісах. У гэты час з-пад пяра таленавітага гісторыка выходзяць яго выдатныя працы: „У трохсотыя ўгодкі сьмерці Вялікага канцлера Льва Сапегі”(1933), „Копныя суды”(1932), „Падзел гісторыі Беларусі на пэрыёды”(1938), „Культурнае рабства”(1939) і іншыя. Тагачасныя беларускія крытыкі даволі станоўча ацэньвалі яго гістарычныя артыкулы й выступленьні. Так, напрыклад, Сяргей Паўловіч у другім нумары часопісу „Беларускі летапіс” за 1938 год пісаў: „Асаблівую ўвагу заслугоўвае артыкул гр. М. Шкялёнка: „Падзел гісторыі Беларусі на пэрыёды”. Дасюль у гісторыі Беларусі адзначалі такіе пэрыёды: полацкі, літоўска-беларускі, польскі й расейскі, ня лічучы апошняга 20-годзьдзя. Гр. Шкялёнак паддае крытыцы гэты падзел і, выходзячы з пагляду, што падставай для падзелу на пэрыёды павінны быць ня вонкавыя „пераломныя” моманты ў палітычнай сувязі ці прыналежнасьці да таго ці іншага гаспадарства, а глыбейшыя перамены ў суцэльнасці палітычнага, соцыяльнага й культурнага жыцьця народу, прапануе падзяліць гісторыю Беларусі на наступныя тры пэрыёды: 1) Пэрыёд асобных гаспадарстваў ад IX да паловы ХIII ст., 2) Пэрыёд суцэльнае гаспадарсьцьвеннасьці ад паловы ХIII да канца ХVII ст. і да апошняга часу. З гэтых, першыя два пэрыёды абыймаюць Беларусь незалежную, з тэй розьніцай, што ў першым пэрыёдзе незалежнасьць беларускага народу існавала пры нястачы суцэльнага гаспадарства.

Такая трактоўка пытаньня зьяўляецца новай і арыгінальнай у беларускай гістарычнай навуцы, і работа гр. Шкялёнка павінна легчы ў выснову далейшых студыяў нашых гісторыкаў...”.

Апрача культурна-асветніцкай дзейнасці, Мікола Шкялёнак актыўна займаўся і палітыкай. Дзесьці ў 30-ых гадах ён служыць у Польскім Войску. Праўда, пра гэта нідзе не згадваецца, хіба што ва ўспамінах Юліяны Вітан-Дубейкаўскай: „У нашай хаце на Падгорнай (маецца на ўвазе ў Вільні — С.Ч.) знайшлі прыпынак і мая сям’я (братавая з дачкой і ўнучкай), і добрыя прыяцелі. Мілым госьцем быў прафесар Вацлаў Іваноўскі, як і праўнік Мікола Шкялёнак, які вярнуўся з польскага войска ў Вільню, але ня мог жыць у сваёй жонкі, бо там яго ўжо шукалі, гэтак ён хаваўся ў нас. Ягоная жонка, зь якой я была ў вялікай прыязьні, яго наведвала. Потым ён уцёк у Нямеччыну”[¹].

Але перш чым уцячы ў Нямеччыну, Мікола Шкялёнак у 1936 годзе далучаецца ў Вільні да ксяндза Вінцэся Гадлеўскага й становіцца адным з заснавальнікаў групы „Беларускі Нацыянальны Фронт”. Ён уваходзіць у штат рэдакцыі „Беларускі фронт” (з мая 1936 г. газэта выходзіла адзін раз у месяц, а з 1939 года — два разы ў месяц).

Сябры групы „Беларускі Нацыянальны Фронт” (БНФ) стаялі на аснове незалежнасьці Беларусі, выступалі супраць антыбеларускай дзейнасьці камуністаў, зьяўляліся ініцыятарамі стварэньня шырокага незалежніцкага фронту. Але адчуваючы, што хутка бальшавікі забяруць Вільню, ксёндз Вінцэсь Гадлеўскі прапануе сябрам незалежніцкай групы плян адыходу ў Варшаву, каб там стварыць новы незалежніцкі цэнтр. 15 чэрвеня 1940 году Вінцэсь Гадлеўскі й Мікола Шкялёнак нелегальна пераходзяць мяжу ў розных месцах. Праз пэўны час яны сустракаюца ў Варшаве. Праўда, некаторыя прадстаўнікі БНФ засталіся ў Заходняй Беларусі, каб ва ўмовах савецкай акупацыі арганізоўваць і пашыраць вызваленча-незалежны рух.

У Варшаве сябры групы „БНФ” адразу ўзяліся за працу, за арганізацыю новага цэнтра, каб ахапіць сваёй дзейнасьцю некаторыя краіны Эўропы. Мікола Шкялёнак накіроўваецца ў Бэрлін. Прыехаўшы ў гэты горад, ён пачынае актыўную палітычную дзейнасьць. Найперш працуе ў беларускай газэце „Раніца”, а з сакавіка 1942 году яго выбіраюць галоўным рэдактарам гэтай газэты. У „Раніцы” Мікола Шкялёнак друкуе свае гістарычныя артыкулы „Да метадалогіі гісторыі Беларусі”, „Тэрыторыя і дагістарычныя насельнікі Беларусі”, „Перыядызацыя гісторыі Беларусі”, „Беларусь — Літва — Крыўя” і іншыя. Дарэчы, у “Раніцы” ён надрукаваў і першыя вершы Ларысы Геніюш.

Жывучы ў Бэрліне Мікола Шкялёнак арганізоўвае Беларускі Камітэт Самапомачы ў Нямеччыне, становіцца яго першым старшынёй.

У лютым 1943 году Мікола Шкялёнак прыязджае ў Менск, дзе рэдагуе бюлетэнь „Беларуская карэспандэнцыя”. А пасьля забойства галоўнага рэдактара „Беларускай газэты” Уладыслава Казлоўскага, становіцца яе рэдактарам. Аб гэтым добра ўспамінае Натальля Арсеньнева ў сваім „Аўтабіяграфічным нарысе”: „Прыйшоўшы дахаты, я сказала аб гэтым (аб забойстве Уладыслава Казлоўскага — С.Ч.) Шкялёнку (ён пэўны час тады жыў у сям’і Натальлі Арсеньневай і Францішка Кушаля — С.Ч.), які таксама ў гэты дзень раней вярнуўся з працы, і папрасіла яго дапамагчы мне выдаць наступны нумар, тым болей, што шмат матэрыялаў я мела ў сябе, а пераклады можна было заўсёды зрабіць зь нямецкіх газэтаў, якія таксама былі ў хаце. Шкялёнак, вылаяўшыся па адрасам некаторых нашых мужчынаў з рэдакцыі, прызнаў мне рацыю, і, павячэраўшы, мы селі за працу. Працавалі мы да трэцяй гадзіны ночы, але газэту зрабілі.

Назаўтра ўвесь матар’ял быў перабіты на машынцы, і сын мой, які таксама працаваў у нашай рэдакцыі, завёз яго ў друкарню на Камароўку. У сераду газэта выйшла, як заўсёды. Трэці паверх нашае рэдакцыі быў замкнёны. Працавала толькі адміністрацыя і экспедыцыя ўнізе. Я й Шкялёнак перанесьліся ў Камісарыят, дзе было бясьпечна й можна было спакойна працаваць. І так неяк само склалася ад гэтага часу, што рэдактарам газэты стаўся Шкялёнак, а „падрэдактарам” — я”.

Але Мікола Шкялёнак больш за ўсё быў заняты не рэдагаваньнем „Беларускай газэты”, а палітычнымі справамі. У створанай у Менску Беларускай Цэнтральнай Рады (БЦР), ён займеў пасаду першага віцэ-прэзыдэнта. “Як толькі была аформлена БЦР, — успамінае Яўхім Кіпель у сваёй кнізе „Эпізоды” (Нью-Ёрк, 1998), — прыкладна ў студзені 1944 году, я, памятаю, гутарыў са Шкялёнкам.

— Мікола, што ж будзем рабіць далей? Рада назначаная, але нашае становішча невыразнае, нешта трэба рыхтаваць далей.

На гэта Шкялёнак адказаў прыблізна так:

— Трэба склікаць Народны Сход, трэба выстаўляць прынцып незалежнасьці.

Праз пару тыдняў мы зноў сабраліся, гэтым разам да нас далучыліся Ю. Сабалеўскі ды Ф. Кушаль. Сабалеўскі сказаў, што і Астроўскі думае пра сход, а Кушаль проста гаварыў: мы павінны мець зусім незалежнае ад немцаў камандаваньне, бо яны стрымліваюць нашу працу. Прыблізна да канца студзеня 1944 году ідэя Другога Ўсебеларускага Кангрэсу (менавіта так мы вырашылі назваць сход), абнародаваньня БЦР у вузкім коле беларускіх актывістаў Менску была сфармуляваная. Праўда, Астроўскі мне й Шкялёнку неяк зазначыў: трэба быць асьцярожнымі, бо немцам на нас паступілі даносы, што мы ў змове. Ясна, гэта былі правакацыі, але ў тым часе немцы, церпячы паразы на фронце, былі вельмі насьцярожаныя і пастраляць змоўцаў ім нічога ня значыла. Дзеля гэтага мы пачалі весьці абмеркаванне нашых планаў толькі ў прыватных памяшканьнях”[²]. .

Другі Ўсебеларускі Кангрэс адбыўся ў Менску 27 чэрвеня 1944 году. З асноўным дакладам, які называўся „Аб прызнаньні за няважныя пастановы ўраду СССР і былой Польшчы, якія датычацца Беларусі, яе тэрыторыі і народу” выступіў Мікола Шкялёнак. Ён, у прыватнасьці, сказаў, што „усе пастановы й трактаты ўрадаў СССР і былой Польскай дзяржавы адносна Беларусі й ейнага народу рабіліся бяз удзелу прадстаўнікоў беларускага народу й былі накіданыя Беларусі гвалтам чужынцаў. Беларускі народ ніколі не ўважаў іх за акты права, але за акты чужацкага паняволеньня. У сучаснасьці вайна зьмяла з Беларусі ранейшыя польскія і бальшавіцкія дзяржаўныя парадкі і дала магчымасьць стварэньня новага ладу, пры якім беларускі народ хоча быць суб’ектам права. Аднак як урад СССР, так і польскі эміграцыйны ўрад у Лёндане імкнуцца зьвярнуць сваё ранейшае панаваньне на Беларусі, паклікаючыся на свае ранейшыя дагаворы. Таму Другі Ўсебеларускі Кангрэс павінен на ўвесь сьвет заявіць аб сапраўдных жаданьнях і волі беларускага народу.

Крыніцамі расейска-польскіх прэтэнзіяў да Беларусі ёсьць звычайнае захопніцтва і гвалты. А вынікам іхняга панаваньня на Беларусі зьяўляюцца нязьлічоныя шкоды для беларускага народу ў палітычнай, культурнай і гаспадарчай галінах. Разгром Беларускай Народнай Рэспублікі, падзел Беларусі паміж Савецкай Расеяй і Польшчай трактатам у Рызе 1921 годзе былі актамі супольнага гвалту расейскіх пралетараў й польскіх паноў. Такім самым гвалтам была акупацыя Заходняй Беларусі савецкімі арміямі ў 1939 годзе. Цынічнае санкцыянаваньне гэтага гвалту праз галасаваньне бязвольнага Народнага Сабраньня ў Беластоку ня можа зьмяніць сутнасці насільля. Мы адкідаем назаўсёды усе ланцугі чужацкай няволі і адмаўляем ім у праве дзеіць ад імя беларускага народу…”[³]. Скасаваньне савецкіх і польскіх трактатаў адносна Беларусі — такая была галоўная думка выступленьня Міколы Шкялёнка на Кангрэсе.

Праз некалкі дзён пасьля Кангрэсу беларускі палітык пакідае Менск і вяртаецца ў Бэрлін. Ён па-ранейшаму ўваходзіць у палітычнае кіраўніцтва БЦР, ажыцьцяўляе сувязі з прадстаўнікамі Беларускай Незалежніцкай Партыі, найперш з маладым Усеваладам Родзькам і яго сябрамі.

У Бэрліне Мікола Шкялёнак плянуе перайсьці на бок англя-амэрыканскіх войск, але перадумаўшы, вясною 1945 году, ён зь невялікаю групаю перабіраецца на тэрыторыю Польшчы, каб адтуль пасьля вярнуцца ў Беларусь. Але плянам яго збыцца, на вялікі жаль, не ўдалося. Па ўказцы аднаго з правакатараў, Міколу Шкялёнка высачылі органы НКВД і арыштавалі. Пасьля арышту яго прывезьлі ў Менск, дзе ў 1946 годзе прыгаварылі да вышэйшай меры пакараньня...

Гэта няпоўны жыцьцяпіс славутага беларускага гісторыка ды палітыка Міколы Шкялёнка. Многія факты з яго біяграфіі і творы знаходзяцца яшчэ за „сямю пячацямі”. Тым не менш, сабраная па крупінцы першая згадка пра яго і вязанка лепшых гістарычных артыкулаў і выступленьняў, няхай будзе данінай светлай памяці гэтаму чалавеку, якога ніхто і ніколі не зможа выкрасьліць зь гісторыі нашай Бацькаўшчыны, якую ён адкрываў дзеля сваіх нашчадкаў, ды за волю якой змагаўся і аддаў сваё жыцьцё.

Сяргей Чыгрын

Тэрыторыя Беларусі i яе дагістарычнае насельніцтва

Пад тэрыторыяй Беларусі мы разумеем абшар заселены беларускай этнографічнай масай. Граніцы гэтай масы азначыў ужо праф. Карскі[⁴], кіруючыся, як асновай, распаўсюджаньнем чыстай беларускай мовы, без яе пераходных да маскоўшчыны і ўкраіншчыны дыялектаў. Граніцы прынятыя Карскім на захадзе (з латышамі, літоўцамі i палякамі) ня выклікалі засьцярог з боку пазьнейшых дасьледчыкаў. Дыскусыя ўзьнялася толькі над маскоўскай i ўкраінскай межамі. У рэзультаце новых i навейшых досьледаў, маскоўская i ўкраінская межы папраўлены на карысьць беларускай этнографічнай масы[⁵]. Далейшыя досьледы могуць прынесьці нязначныя зьмены гэтых межаў у той ці іншы бок, але спадзявацца паважных перамен ня прыходзіцца. Хочучы азначыць у галоўных нарысах этнографічныя межы Беларусі, мы паклічымся тут на А. Смоліча, беларускага географа, вывады якога ня толькі ня ёсьць супярэчнымі з апошнімі досьледамі ў гэтай галіне, але цалком з імі згаджаюцца. А. Смоліч азначае этнографічныя межы Беларусі наступнымі пунктамі. Мяжа беларускага i польскага, прастораў ідзе ад м. Мельніка па рацэ Буг, Нурцу, Нарве i Бабру на Аўгустоў; мяжа з літоўцамі ідзе каля мястэчкаў Друзгенікі, Рудзішкі, Еўе, Янішкі, Сьвянцяны, Езяросы (б. Нова-Александраўск). Ад Езяросаў пачынаецца мяжа з латышамі, якая ідзе каля м. Ілукшты, Вышкаў, Люцына да ст. Корсаўкі. Ад Корсаўкі пачынаецца мяжа з Расеяй. Яна ідзе каля м. Апочкі, Вялікіх Лукаў, вярхоў Дзьвіны на Ржэў i Зубцоў, скуль зьвяртае на паўдзён i na верхнім Дняпры ідзе аж да Дарагабужу. Каля яго мяжа паварачвае крыху на ўсход, a пасьля ідзець ізноў у паўдзённым кірунку на Бранск, скуль р. Дзясной да м. Грамяча. Каля Грамяча пачынаецца беларуска-украінская мяжа, якая дзелячы Чарнігаўшчыну больш менш папалам кіруецца на Любеч. Ад Любеча граніца ідзе ўніз па Дняпры да ўтокаў Прыпяці i там трапляе на старую беларуска-украінскую гістарычную мяжу, якая лясамі i балотамі на паўдзён ад Прыпяці ідзе больш менш па даўнейшай граніцы Менскае i Горадзенскае губэрніяў з Кіеўскай i Валынскай прыблізна да Уладавы, пасьля па рацэ Бугу да Мельніка[⁶].

Гэты прастор займае 300.000 кв. вёрст i цягнецца з усходу на захад каля 700 вёрст і з поўначы на паўдзён каля 550 вёрст[⁷].

Цяперашнія этнографічныя граніцы Беларусі не пагаджаюцца з тымі, якія займаў беларускі народ у працягу гісторыі, паіменна цяперашнія межы ёсьць значна меншымі ад гістырычных. Звужэньне межаў наступіла дзякуючы стратам на ўсходзе, паўдз.-усходзе i поўначы ў землях, занятых даўней беларускімі плямёнамі Вяцічаў, Северанаў i часткава Крывічоў (Пскоўшчына). Страчаныя землі гэта тыя, якія цяпер лінгвісты азначаюць як занятыя пераходнымі беларускімі гаворкамі. Сяньня трэба лічыць ужо даказаным, што гэтыя пераходныя гаворкі паўсталі на беларускай аснове, хоць яшчэ нядаўна некаторыя расейскія філёлёгі (Шахматаў i інш.) бачылі тут расейскую аснову[⁸].

Калі на поўначы, усходзе i паўдні абшар заняты беларускай этнографічнай масай зьменшыўся, на захадзе мяжа з літоўцамі і нават латышамі перасунулася на карысьць беларусаў. Шляхам калянізацыі пушчы, аддзяляўшай балтыцкія плямёны ад беларусаў, або нават асыміляцыі суседніх балтаў, граніцы беларускае мовы пасунуліся тут крыху далей на захад[⁹]. Бясспрэчнай хіба ёсьць рэчай, што гісторыя Беларусі не павінна абмяжавацца толькі да сучаснае яе тэрыторыі, але павінна наўперад прыймаць пад увагу г. зв. гістарычныя межы беларускага народу i выясьніць той гістарычны працэс, шляхам каторага беларусы апынуліся у цяперашніх этнографічных межах. З гэтага гледзішча гісторыка павінны цікавіць аднолькава побач з бясспрэчнай беларускай тэрыторыяй так-жа тэрыторыі даўнейшае Севершчыны, зямлі Вяцічаў, Пскоўшчыны, бо землі гэтыя былі населены беларускімі плямёнамі, трапіўшымі ў сілу асаблівых умоваў у сфэру палітычнага жыцьця небеларускіх цэнтраў i адыйшоўшымі праз гэта ад агульна-беларускае цэласьці.

Лішнім было-б даказваць, якое вялізарнае значэньне ў жыцьці народу маюць фізыёграфічныя ўмовы краіны, дзе ён жыве. Гэта ёсьць праўда агульна-ведамая i ня мыляючыся можна сказаць, што ня толькі культура матарыяльная, але псыхіка i aгyлам культура духовая народу ў значнай ступені залежыць ад прыродных умоваў, у якіх ён жыў i жыве. Характэрызуючы коратка фізыёграфічныя ўмовы Беларусі на працягу гісторыі, трэба сказаць. што яны зводзіліся галоўна да трох дзейнікаў, каторымі былі: лес, вада i балоты. Ад найдаўнейшых часоў тэрыторыя Беларусі была пакрыта вялізарнымі лясамі-пушчамі, даваўшымі добрую здобыч зьвярыны каляністу i спрыяўшымі разьвіцьцю бортніцтва. Апрача таго лясы ды балоты хавалі насельніцтва ад нападаў ворагаў i перашкаджалі апошнім свабодна рухацца па Беларусі, як гэта было ў краёх бязлесных (прыкладам Украіна). Аднак, побач з гэтым, пры надта прымітыўнай тэхніцы, лес быў вялікай перашкодай для шыбкага разьвіцьця земляробства. Калі для першабытнага асадніцтва лес прадстаўляў хутчэй няпрыязны дзейнік, дык вада для яго, была бязумоўна дадатным элемэнтам. Вада мела значэньне камунікацыйнае, была багата рыбай i na яе берагох былі натуральныя лугі, дзе затрымліваліся першыя асаднікі. Гэтыя лугі згулялі ў Беларусі тую-ж ролю, як абшары лесу ў Сярэдняй Эўропе, паіменна прынялі найстарэйшае асадніцтва, якое пасоўвалася найахватней вадзянымі шляхамі i стабілізавалася ў вадкрытых мясцох, старонячыся няпрыязных гушчаў. Асядаючы над берагамі рэк, на краях спрадвечных лясоў, першыя каляністы паступова ўглыбляліся ў пушчу, цярэбячы дарогі для земляробаў, каторыя пачалі яе карчаваць. Аднак i земляроб асядаў пачаткава над ракой, дзе меў прыродныя лугі i без вялікага труду мог араць зямлю i павялічваць яе коштам лесу.

Прыродныя ўмовы Беларусі будуць больш зразумелымі, калі мы ўспомнім рэзультаты гэолёгічных досьледаў ейнае тэрыторыі[¹⁰].

З гледзішча гэолёгічнага тэрыторыя Беларусі мае сваю цікавую гісторыю. Характэрным ёсьць факт, што ад найдаўнейшай эпохі — архэйскай — на тэрыторыі Беларусі ня было значнейшых горатворчых працэсаў, a наглядаліся толькі дужа памальныя падняцьці i апусканьні асобных частак — г. зв. эпірогэнэтычныя рухі. Дзякуючы апошнім прастор Беларусі некалькі разоў да пасьляледавіковае пары заліваўся морам i аслабаняўся ад яго. Досьледы сьцьвярджаюць, што ужо у кэмбрыйскую пару блізу ўсю Беларусь заліло мора, прыйшоўшае з захаду. Гэта мора трывала праз усю сылюрскую эпоху, у канцы якой паверхня Беларусі пачала падымацца з усходу i памалу ўся Беларусь выйшла з пад вады. У другой палавіне чарговай дэвонскай эпоxi мора ізноў находзе на Беларусь, але гэтым разам з паўночнага ўсходу (г. зв. Ціманскае мора), залівае паўночна-усходнюю частку Беларусі i трывае там амаль да канца вуглявой пары. Толькі ў канцы гэтай пары ўся Беларусь робіцца сухаземлем. Сухасьць клімату не дала магчымасьці вытварыцца ў Беларусі значнейшым пластам каменнага вугальля. Праз цэлы шэраг наступных гэолёгічных пораў (пэрмскую, трыяс, юра), Беларусь астаецца сухаземлем. У крэйдавую пару мора ізноў залівае Беларусь з захаду i займае паўдзённа-заходнюю частку прыблізна да р. Бярэзіны i Вяльлі i трывае да канца гэтае пары. У гэтым часе асядаюць пласты пішучае крэйды. Паўночна ўсходняя частка Беларусі астаецца ў гэтую пару сухаземлем. У наступную нумулітычную пару (олігоцэн) ўся Беларусь ізноў заліваецца морам, прышоўшым гэтым разам з паўночнага ўсходу, але ўжо ў канцы гэтай пары мора аканчальна аслабаняе тэрыторыю Беларусі. У навейшыя (чацьвёртарадныя) часы ў Беларусі таксама адбываюцца эпіро-гэнэтычныя рухі, але даволі слабыя i ня змогшыя зьмяніць прастораў, занятых сухаземлем і вадой. У рэзультаце гэтых рухаў паўночная Беларусь крыху паднялася, а паўдзённая зьніжылася. Трэба аднак зацеміць, што да падыймаўшыхся прастораў належыць i паўднёвы пояс узгор'яў, што цягнуцца ад Ваўкавыска праз Наваградак за Слуцк.

Сучасную сваю паверхню i яе структуру Беларусь заўдзячвае ледавіку. Шмат тысячаў гадоў назад уся тэрыторыя Беларусі пакрываецца ледавіком, прыпоўзшым сюды з поўначы і прынёсшым з сабой многа каменьняў, пяску і гліны (морэна). Калі ледавік растаяў, усю паўдзённую Беларусь пакрыла вялізарнае возера, г. зв. Гэродотавае мора, з якога лішкі вады сьцякалі праз Польшчу i Нямеччыну ў Нямецкае мора. Гэта возера паступова высыхала i сяньня маем толькі малыя яго астачы (возера Князь, Выганоўскае на Палесьсі і інш.). Ледавік пакінуў за сабой пласты, пад якімі ў глыбіні ляжаць іншыя, што сфармаваліся ў ранейшыя поры[¹¹].

Паводле формаў паверхні тэрыторыя Беларусі прадстаўляе фактычна нізіну, пакрытую, асабліва на захадзе i паўночным усходзе, шырокімі грамадамі узвышшаў. Тыповымі нізінамі зьяўляюцца полацкая i палеская. З узвышшаў на захадзе трэба адцеміць наступныя іхнія грамады: Вялейскую Падкову Узгор'яў (у вадазборніку Вяльлі), Паўднёвы Ланцуг Узгор'яў (на паўдзён ад Нёмана), Паўночныя Марэны (між якімі плыве Дзьвіна) i Дняпроўскае Узгор'е (на паўдзён ад верхняга Дняпра i далей на захад). Уздоўж усходняй мяжы Беларусі цягнецца плоскае узвышша — Вокаўскі Лес)[¹²].

Усе важнейшыя рэкі Беларусі стварыліся не раней, як у ледавіковую пару[¹³]. Беларусь абыймае верхнія часткі вадазборнікаў Дняпра, Нёмана i Дзьвіны. Найвялікшай ракой Беларусі ёсьць Дняпро. Гэта надта важная гістарычная артэрыя Беларусі. Галоўныя яго прытокі на тэрыторыі Беларусі: з правай стараны — Воп, Хмосьць, Друць, Бярэзіна і Прыпяць, з левае — Сож і Дзясна. Другой ня менш важнай артэрыяй была Дзьвіна. Найважнейшымі яе прытокамі ёсць з правага боку: Таропа, Усьвят, Вобаль, Палата і Дрыса, з левага — Мяжа, Каспля, Вула, Дзісенка.

Урэшце Нёман ёсьць трэцяй ракой Беларусі вялікага значэньня. Найважнейшыя яго прытокі: з левага боку — Шчара, Зельва, Чорная Ганча, з правага—Бярэзіна. Мараланка, Вяльля.

На поўнач ад вадазборніка Дзьвіны праз тэрыторыю Беларусі цякуць верхнімі сваімі часткамі рэкі Лаваць i Вялікая. У мінуўшчыне гэтыя рэкі мелі вялізарнае значэньне. Яны належалі да г. зв. вялікага воднага шляху «із Bapar y Грэкі», праходзіўшага далей Дзьвіной i Дняпром праз тэрыторыю Беларусі. Па р. Лаваці ішоў гандаль з Ноўгарадам, а па Вялікай з Псковам, а далей па аднэй i другой — з замор'ем.

Беларускія рэкі ў гісторыі згулялі вялізарнае значэньне. Апрача падчыркненае вышэй іхняй камунікацыйнай ролі пры пашырэньні колёнізацыі, рэкі Беларусі былі вялікімі гандлёвымі шляхамі. Беларусь ляжала на скрыжаваньні двух вялікіх водных шляхоў. Першым з ix быў ужо ўспомнены, «із Bapaг y Грэкі», які лучыў поўнач з паўднём i ішоў Дняпром, Касплей, Дзьвіной, Лавацьцю або Вялікай. Другі лучыў усход з захадам i праходзіў Дзьвіной, Волгай або Дняпром. На тэрыторыі Беларусі знаходзіліся г. зв. “волакі" — сухаземныя дарогі, па якіх перавозілі тавары ад аднае ракі ў другую, быўшыя істотнай часткай вялікіх шляхоў. Над рэкамі Беларусі ад зараньня гісторыі народу бачым вялікія i сільныя гарады: Полацак. Смаленск, Віцебск. Пінск, Тураў i інш. — быўшыя гандлёвымі цэнтрамі Беларусі. Аб вялічыне тагачаснага беларускага гандлю сьведчаць раскопкі, асабліва апошніх часоў. Як даказаў праф. Шчакаціхін, Беларусь нават да пачатку сваей эры была ў надта ажыўленых гандлёвых зносінах з гэткімі краямі, як Пэрсыя, Сырыя, Грэцыя, Скандынавія, Нямеччына, Вугрыя[¹⁴]. Ня трэба падчырківаць, што гэты гандаль ішоў успомненымі шляхамі.

Найвялікшым балотам на тэрыторыі Беларусі ёсьць Палесьсе. Побач з іншымі, яно ледавіковага паходжаньня. Часткава балоты могуць паходзіць ад высыхаючых вазёраў. У мінуўшчыне Палесьсе, было натуральнай граніцай на паўдні, труднай да пераходу.

Пазнаёміўшыся з абшарам Беларусі, яе гэолёгічнымі i фізыё-географічнымі ўмовамі, паўстае пытаньне, ці тэрыторыю Беларусі можна разглядаць у гісторыі, як нейкую фізычна-гэографічную суцэльнасьць, розную ад суседніх. А.Смоліч з гледзішча будовы паверхні Беларусі, яе расьліннасьці, натуральных межаў, клімату, сеткі рэкаў рашуча выказваецца, што i цяпер Беларусь гэткую суцэльнасьць творыць[¹⁵]. З тым большым правам можна цьвердзіць, што гэткай суцэльнасьцю Беларусь была ў мінуўшчыне, калі ня было чыгункі, параходаў, тэлеграфаў, а ўвесь прастор яе ў значне вялікшай ступені быў пакрыты непраходнымі пушчамі й балотамі. Гэта суцэльнасьць рабіла з Беларусі трудны да здабыцьця край, хоць ён i ня меў выразных натуральных граніц у форме напр. высокіх гораў. Тым ня менш якраз іменна з гледзішча цэласьці гэтых фізыёгеографічных умоў, тэрыторыю Беларусі асабліва ў гісторыі можна лічыць, як маючую натуральныя граніцы. Ужо праф. Карскі зьвярнуў увагу, што межы Беларусі, аддзяляючыя яе з захаду i ўсходу ідуць вялікімі вададзеламі пакрытымі лясамі і маюць характар натуральных межаў[¹⁶]. У мінуўшчыне гэтыя лясы былі куды большымі i тварылі большую перашкоду для непрыяцеляў. Апрача таго яны былі больш балотнымі, як цяпер. Дык можна лічыць гэтыя лясістыя вададзелы натуральнымі граніцамі.

Аб Палесьсі, як натуральнай граніцы на паўдні, мы сказалі вышэй.

Труднасъць здабыцьця Беларусі, дзякуючы яе асаблівым фізыё-географічным варункам, была важкім дзейнікам, абясьпячаўшым арганізацыі асобных беларускіх гаспадарстваў, з якіх найвялікшымі былі Полаччына, Смаленшчына i Турава-Піншчына.

Яшчэ нядаўна спорным было пытаньне, калі зьявіўся чалавек на тэрыторыі Беларусі. Лічылася агульна прынятай думка, што сьляды чалавека ў Беларусі даходзяць толькі да пазьнейшае пары каменнага пэрыяду — нэоліту[¹⁷]. І хоць раскопкі на тэрыторыі Беларусі выкрылі шмат месцаў з астачамі жывёлы ледавіковае пары (косьці маманта, паўночнага аленя i інш.), што наводзіла на думку існаваньня i чалавека ў гэтую пару, a ўжо Сементкоўскі казаў, што ў зьбіральнікаў i аматараў старыны Віцебшчыны ён бачыў прылады «бяз ніякіх азнак шліхоўкі»[¹⁸], праф. А. Сьпіцын на першым зьезьдзе дасьледчыкаў беларускае архэолёгіі i архэографіі ў Менску (17—18. I. 1926 г.) усё-ж заявіў, што існаваньне чалавека на тэрыторыі Беларусі ў пару палеоліту астаецца загадкай[¹⁹].

Але посьле гэтай аўторытатыўнае заявы яшчэ ўлетку таго-ж 1926 г. пытаньне гэтае атрымала неспадзеўкі новае асьвятленьне. Сябра гістарычна-архэолёгічнае камісіі б. Інстытуту Беларускае Культуры ў Менску К. Палікарповіч натрапіў каля вёскі Бердыж, Чачэрскага раёну, Гомельскае акругі, на стаянку палеолітычнага чалавека. К. Палікарповіч знайшоў у ваколіцы гэтае вёскі сярод касьцей маманта некалькі зробленых чалавекам адшчэпкаў крамня i дзьве ножападобныя прылады. на якіх былі сьляды дробнай штучнай адбіўкі (г. зв. «рэтуш»). «Гэтая апрацоўка крэмняў, сувязь ix з пэўным гэолёгічным пластом (марэнны суглінак), сьляды вагню, прысутнасьць костак розных выкапальных жывёлаў, непарушанасьць усіх пластоў, не выклікае—кажа Палікарповіч— ніякага сумліву, што тут маем астачы палеолітычнае культуры часу вялікага зьледзяненьня»[²⁰]. Хутка, бо ў 1929г.. была знойдзена другая палеолітычная стаянка ў в. Юравічы на Прыпяці каля Мозыра, a потым новабабовіцкая. Трэба лічыць, што i стаянка ў в. Гамкаве, Смаленскае акругі, ёсьць палеолітычнай[²¹].

Гэтыя стаянкі маюць вялікую навуковую вартасьць. У сэнсе тэрыторыяльным (прынамся ў гістарычных межах) беларускімі трэба лічыць дзьве раней ад вышменаваных знойдзеныя палеолітычныя стаянкі, паіменна супонеўскую каля Бранску i мезінскую на Дзясьне, на паўдзён ад г. Ноўгарад-Северскага. Аднак з факту, што на межах Беларусі былі палеолітычныя стаянкі, яшчэ ня можна было рабіць выснаваў аб існаваньні ледавіковага чалавека на тэрыторыі Беларусі. Апісаныя знаходкі выясьняюць гэтае пытаньне i дазваляюць з усей пэўнасьцю адсунуць пачатак каменнай культуры насельнікаў Беларусі даледавіковай пары.

Палеоліт зьмяніла наступная пара — нэолітычная, або шліхаванага камяня. Факт існаваньня чалавека ў Беларусі ў гэтую пару выплывае з папярэдняга i сьцьвярджаецца ўжо шматлікімі знаходкамі гэтай пары. Каменных прыладаў нэоліту знойдзена шмат на тэрыторыі ўсяе Беларусі. Параўнальна дагэтуль найбольш ix аказалася ў Віцебшчыне, Віленшчыне, Меншчыне, Магілёўшчыне i Полаччыне, найменш — у Горадзеншчыне, Слонімшчыне, Ваўкавышчыне, Беласточчыне, Смаленшчыне[²²]. Апрача маладых беларускіх архэолёгаў, нэолітычныя стаянкі ў Беларусі знайшлі, або ix студыявалі, галоўна да вайны, расейскія i польскія архэолёгі, як А. Сементкоўскі, графы Уваравы, графы Тышкевічы, Ф. Дабранскі, Татур, Н. Авэнаріус. М. Кусьцінскі, Е. Раманаў, В. Шукевіч, А. Сьпіцын, i іншыя[²³]. Былі гэта пераважна архэолёгі-аматары, каторыя займаліся галоўна раскопкамі курганоў i ў гэтых працах траплялі на астачы нэолітычных стаянак у Беларусі. З боку адпаведных архэолёгічных расейскіх ці польскіх устаноў ня было наладжана сыстэматычных i плановых досьледаў. Архэолёгі-аматары абшар досьледаў выбіралі прыпадкова. Дзе гэтых аматараў ня было, там агулам i ніякае архэолёгічнае працы не вялося, хіба якімсь адумыслова прыехаўшым з „цэнтру" архэолёгам i зь якойсь спэцыяльнай мэтай[²⁴].

Нешматлікія знаходкі не даюць яшчэ магчымасьці пазнаньня жыцьця палеолітычнага чалавека ў Беларусі. Затое адносна нэолітычнае пары вучоныя робяць на аснове ўжо дасюлешніх знаходкаў выснавы аб жыцьці чалавека ў гэтую пару, прычым некаторыя з ix можна лічыць цьвёрда ўстаноўленымі навукова. Дасьледчыкі кажуць, што нэолітычны чалавек у Беларусі жыў пераважна на берагох рэк i надта рэдка на берагох вазёр[²⁵]. Жыльлём для гэтага чалавека былі зямлянкі, але ня выключана, што ён будаваў адумысныя для гэтага шалашы.

Гэта асабліва пацьвяржаецца знаходкамі беларускіх архэолёгаў за апошняе дзесяцігодзьдзе. Сьцены гэткага шалаша рабіліся з гальля, абмазанага глінай, a магчыма i ca скуры зьвяроў. Падлога рабілася з бітай гліны, а пасярод яе знаходзілася вогнішча наўперад дзеля прыгатаваньня ежы. Астачы глінянае пасуды паказваюць, што чалавек ёю карыстаўся i ўмеў вырабляць. Пасуда ляпілася з гліны чырвонае, або шэрай, дрэнна апаленай, з дамешкаю пяску або жарствы. Форма пасуды была розная, орнамэнт просты i даволі аднастайны[²⁶]. Асядаючы па берагох рэк i вазёр нэолітычны чалавек здабываў у ix для сябе яду — рыбу i асобную ракавіну, г. зв. unio pictorum. Па берагох-жа рэк ён знаходзіў для сябе ў вялікай колькасьці крэмень, служыўшы для вырабу каменных прыладаў[²⁷]. У лясох чалавек паляваў на зьвярыну. Рыбалоўства і паляваньне былі найгалаўнейшымі заняткамі нэолітычнага чалавека ў Беларусі. Хоць насельніцтва каменнага пэрыяду ў Беларусі групавалася па берагох рэк i вазёр, аднак, паводле некаторых дасьледчыкаў, яно не вяло аднолькавага спосабу жыцьця. Гэтыя дасьледчыкі, апіраючыся на тым, што каменныя прылады на поўначы Беларусі спатыкаюцца малымі групамі, а на поўдні вялікімі, робяць выснаў, што насельнікі паўночнай Беларусі вялі вандроўнае жыцьцё, тады, як на поўдні (ад Дзьвіны) жыло аселае насельніцтва[²⁸]. Сементкоўскі дапушчае нават, што ўжо ў гэтую пару насельнікі Беларусі вялі гандаль з суседзямі, бо часам трапляюцца прылады з гэткіх пародаў камяня, каторыя не спатыкаюцца ў дадзенай мясцовасьці[²⁹]. Нешматлікія знаходкі паказваюць, што каменны чалавек сваіх нябошчыкаў хаваў розна, часам ix паліў, часам закапываў у зямлю, пры гэтым разам з рэчамі нябошчыка[³⁰].

Праф. М. Шчакаціхін кажа, што ўжо ў гэтую пару назіраецца хоць i прымітыўнае, але ўсё-ж імкненьне да мастацкага апрацаваньня каменных сякераў i вырабаў керамікі. Орнамэнтыка сякераў азначаецца вельмі простымі лінейнымі ўзорамі i ёсьць больш рознастайнай у кераміцы. Тут найпрасьцейшым рысункам ёсьць дзьве раўналежныя лініі па берагу пасудзіны. У далейшым разьвіцьцю гэтыя лініі ламаюцца на кавалкі ды зварочваюцца да сябе наўскос або стоць, творачы вуглы, крыжыкі i г. п. Надта характэрна, што ўжо ў гэтым часе спатыкаецца рысунак «капыцікаў», якія захаваліся яшчэ i цяпер на сучасных вясковых беларускіх паясох. З часам орнамэнтыка робіцца ўсё больш складанай: зьяўляюцца просталінейныя геомэтрычныя фігуры (трыкутнікі, ромбы, прастакутнікі) i рысункі крывалінейныя (хвалявыя лініі, колцы, сярпы, паўмесяцы i г. д[³¹].

Нэолітычную пару зьмяніла пара мэталяў, калі жыхар Беларусі навучыўся ўжываць прылады з мэталяў. Населенасьць Беларусі i ў гэтую пару выплывае ня толькі як выснаў з папярэдняга, але пацьвярджаецца i іншымі дадзенымі. Карскі гаворыць, што ў гэтую пару ішоў ажыўлены гандаль па Нёмну i Дняпру янтаром («жывой смалой»), прычым, паводле сьвядоцтва Плінія, гандаль адбываўся гэткім спосабам, што плямёны жыўшыя на берагох Балтыцкага мора перадавалі тавар суседзям, а тыя далей аж да паўдзённых мароў. Народы, што займаліся гэтым гандлям, ужо зналі мэталы. Пацьвярджаецца гэта шматлікімі знаходкамі па Дзьвіне даўнарымскіх, сыракускіх, афінскіх, македонскіх, фазоскіх i др. грошаў. Прадметаў бронзавага веку знойдзена, аднак, у Беларусі мала (медныя сярпы, кліны, тапары знойдзены, прыкладам, у Меншчыне)[³²].

Першыя пісьменныя сьвядоцтвы, каторыя гісторыкі адносяць да жыхароў Беларусі, паходзяць ад бацькі гісторыі—Гэродота, жыўшага ў V стаг. да нашай эры. Гэродот, апісваючы насельнікаў Скіфіі, на якой падарожнічаў, кажа, што на поўнач у лясох, дзе ляжыць вялікае возера, жыве вандроўнае племя Будзінаў. Ведамыя чэскія гісторыкі Шафарык i Нідэрле лічаць, што Будзіны Гэродота жылі па Прыпяці i верхнім Дняпры. Думку гэтую падтрымліваў i праф. Карскі, які бачыць у Будзінах аўтахтонаў мясцовасьці па Прыпяці, верхнім Дняпры i Бярэзіне[³³]. Гэткае зьлёкалізаваньне Будзінаў выдаецца правільным, бо возера, каля якога зьмяшчае ix Гэродот, гэта, бязумоўна, цяперашняе палескае-балота, быўшае возерам у часы Гэродота.

Гаворачы аб Будзінах, Гэродот кажа, што за адно пакаленьне перад наступам Дарыя Нэўры, народ жыўшы на паўн. захад ад вытокаў Бугу i Днестру за скіфскай мяжой, з прычыны размнажэньня зьмеяў у іхняй зямлі, пакінулі свае сялібы i перайшлі ў зямлю Будзінаў. Браун уважае, што гэтыя нэўры пасяліліся над Прыпяцьцю i Нёманам[³⁴]. Карскі думае, што Нэўры спачатку жылі на захад ад цяперашняй тэрыторыі Беларусі, скуль ix выціснулі праўдападобна германскія плямёны (іхнім сымболям была зьмяя). Нэўры падаліся на ўсход i занялі заходнія абшары па верхнему Нёману i часткава пa Прыпяці[³⁵].

Трэба зацеміць, што Будзінаў Гэророта ведаюць i іншыя клясычныя пісьменьнікі, як Юры Ганоры, Марцэлін, Этык, Пліні, Мэля. Карскі гавора, што i гэтыя пісьменьнікі зьмяшчаюць Будзінаў над Прыпяцьцю i Дняпром (верхнім). Думку Лаппо Данілеўскага, што з прычыны супярэчных дадзеных клясычных пісьменьнікаў аб Будзінах немагчыма сказаць аб ix штось канкрэтнае, Карскі лічыць лішне рашучай i неабаснаванай[³⁶]. Апрача Гэродота, крыху сьвятла на першае насельніцтва Беларусі кінуў Пталамэй у сваёй Географіі. Ён успамінае аб славанах, жыўшых у вярхох Бярэзіны (Borystenes'a), каторыя мелі свае гарады, што дае асновы дапушчаць аселасьць гэтага племені.

Вось i ўсе весткі клясычных пісьменьнікаў, што з большай ці меншай праўдападобнасьцю можна аднесьці да жыхвроў Беларусі. Наагул трэба зацеміць, што да Гэродота тэрыторыя Беларусі была няведамай грэцкім i рымскім пісьменьнікам, як i ўсе абшары паўночныя (ад Чорнага мора); аб гэтых абшарах існавалі толькі фантастычныя апавяданьні, ня маючыя ніякага навуковага значэньня[³⁷]. Толькі Гэродот i Пталамэй пралілі крыху сьвятла на беларускую краіну.

Кім былі гэтыя першабытныя насельнікі Беларусі да зьяўленьня сюды беларускіх плямёнаў i ці магчымай навукова была-б гіпотэза, што беларускія плямёны — гэта аўтохтоны свайго краю? Гісторыкі, каторыя разважалі гэта пытаньне, даюць розныя супярэчныя адказы. Ix можна падзяліць на дзьве групы. Большасьць гісторыкаў выказвае думку, што беларускія плямёны ня былі аўтохтонамі тэй тэрыторыі, на якой засьпеў ix кіеўскі летапісец, што яны прыйшлі ў Беларусь із агульнай славянскай прарадзімы i знайшлі тут чужыя сабе народы. Ізноў-жа частка гісторыкаў скланяецца да думкі, што тэрыторыю Беларусі і сучаснай Літвы ад пачатку займалі нейкія супольныя продкі славянаў i балтаў, з якіх пасьля выдзяліліся славяне — продкі беларускіх плямёнаў — i балты — продкі цяперашніх літоўцаў, латышоў, прусаў. Разгледзім гэтыя пагляды.

Гісторыкі першае групы, адказваючы на пытаньне, кім былі насельнікі Беларусі да прыходу сюды беларускіх плямёнаў, не пагаджаюцца з сабой. Погляды ix дзеляцца на дзьве аснаўныя тэорыі (маючыя ў некаторых гісторыкаў свае нязначныя адхілы): фінскую і балтыцкую.

Прадстаўнікі фінскае тэорыі кажуць, што да прыходу беларусхіх плямёнаў тэрыторыю Беларусі займалі фінскія народы мангольскага паходжаньня. Гэтыя фіны жылі ня толькі ў Беларусі (даходзячы да балтыцкага ўзьбярэжжа), але займалі вялізарныя абшары Эўрапэйскай i Азіяцкай Расеі. Будучы значна нішшымі культурна i слабшымі палітычна ад славянаў, фінскія плямёны пад напорам апошніх адступалі на поўнач, або лёгка асыміляваліся. Прадстаўнікі гэтай тэорыі лічаць фінамі i Будзінаў Гэродота[³⁸].

Тэорыя фінізму апіраецца на дадзеных архэолёгіі i на дайшоўшай да нас номэнклятуры рэк, вазёр, мясцовасьцяў. Праф. Галубоўскі, адзін з выдатных прадстаўнікоў гэтай тэорыі, абасноўвае яе наступным спосабам. Дадзеныя архэолёгіі паказваюць, што ўсходнія славяне, а ў ix ліку i беларускія плямёны, пры насыпцы курганоў-могілак над сваімі нябошчыкамі апрача зямлі не карысталіся з ніякага іншага матарыялу. На аснове гэтага праф. Галубоўскі кажа, што ўсе могілкі з камянямі, што трапляюцца ў Беларусі, павінны быць аднесены да якога іншага чужога племені, бо яны неславянскія, a значыцца i не беларускія. Адказваючы, чые гэта могілкі, Галубоўскі параўноўвае каменныя могілкі ў Беларусі i знойдзеныя ў ix чарапы з ведамымі люцынскімі могілкамі, a апошнія з ашэраданскімі, што знаходзяцца ў зямлі Ліваў — народу фінскага паходжаньня. На аснове знойдзенай між могілкамі і чарапамі падобнасьці праф. Галубоўскі i дапушчае, што першымі насельнікамі Беларусі былі фінскія плямёны. Назовы некаторых рэк i вазёр, асабліва што канчаюцца на ва, га, за, ла, ма, ра, са, ша, энга, анга ёсьць фінскага паходжаньня i маюць пацьвярджаць правільнасьць вывадаў гэтай тэорыі[³⁹].

У некаторых гісторыкаў тэорыя фінізму мае адхілы. Яны выказваюць пагляд, што тэрыторыя Беларусі была заселена ня толькі фінамі, але часткова вугорскімі плямёнамі[⁴⁰].

Тэорыя фінізму ці вугра-фінізму лічыцца ўжо перастарэлай i наагул слаба абаснаванай навукова. Закідаюць ёй прыпісваньне дужа вялікай ролі фінскаму элемэнту ў дагістарычную пару, якой ён ня згуляў, бо ў сапраўднасьці гэта быў элемэнт слабы i не натолькі шматлікі, каб мог займаць гэткія вялізарныя абшары. Архэолёгічныя аргумэнты фіністаў слабыя, бо могілкі з камянямі ў Беларусі ня ёсьць ідэнтычнымі з люцынскімі i тым больш ашэраданскімі, a толькі падобныя. Аб значэньні номэнклятуры, як аргумэнту, скажам крыху ніжэй.

Прадстаўнікі другой — балтыцкай тэорыі кажуць, што першабытнымі насельнікамі Беларусі былі балты, a фактычна тая ix галіна, з якой паўсталі літоўскія i латыскія плямёны. Паводле гэтай тэорыі балты займалі дарэччы Дняпра i Прыпяці, скуль ix адсунулі на поўнач беларускія плямёны, рушыўшыя із сваёй праславянскай радзімы. К. Буга дае малюнак руху балтаў, што распачаўся пад напорам беларускіх славянаў. Паводле Бугі літоўскія плямёны, уступаючы перад беларускімі, паціснулі братніх латышоў, сядзеўшых над Балтыцкім морам між Нёманам i Дзьвіной (у цяперашняй Літве) i занялі іхнія сялібы. Ізноўжа латышы падаліся на поўнач i паціснулі сядзеўшыя на балтыцкім узьбярэжжы фінскія плямёны — кураў, ліваў[⁴¹].

На карысьць гэтай тэорыі перш-на-перш паклікаюцца на назовы рэк, вазёр, мясцовасьцяў у Беларусі. Вядома, што ўва ўсёй Беларусі ёсьць шмат назоваў небеларускага, а балтыцкага паходжаньня. Як можна начай вытлумачыць гэты факт, як не прабываньнем тут балтыцкіх плямёнаў — кажуць прыхільнікі разгляданай тэорыі. Другім аргумэнтам ёсьць дадзеныя архэолёгіі з курганнай пары. Праф. А. Сьпіцын дапушчае нават, што балты пакінулі ў Беларусі свой асобны пэрыяд курганнай культуры. Астачай гэтага пэрыяду праф. Сьпіцын лічьшь i ведамыя курганы каля в. Гнёздава ў Смаленшчыне. Трэцім аргумэнтамь ёсьць гістарычныя весткі. З летапісу ведама напр., што каля Смаленску жыло літоўскае племя Голядзь i што яшчэ ў XIII стаг. латышы не займалі цалком цяперашняй сваёй тэрыторыі, што мае пацьвярджаць правільнасьць вывадаў К.Бугі адносна пададзенага ім руху балтаў пад напорам беларускіх плямёнаў, a значыцца i правільнасьць балтыцкае тэорыі наагул. Між рэпрэзэнтантамі гэтай тэорыі ёсьць толькі нязгоднасыць адносна часу, калі балты адыйшлі з Беларусі, што адназначна з вырашэньнем пытаньня, калі беларускія плямёны занялі тыя абшары, на якіх ix засьпеў кіеўскі летапісец. Праф. А.Сьпіцын падае як дату гэтага зруху VIII стаг. па Н. X., а К. Буга дапушчае, што зрух балтаў распачаўся ўжо ў IV стаг. па Н. X.

Балтыцкая тэорыя выдаецца лепш абаснаванай ад фінскае, аднак i проці яе высоўваюць шмат закідаў.

Найважнейшы аргумэнт гэтай тэорыі — балтыцкія назовы — толькі тады быў-бы моцны — кажа Карскі, — калі-б існавала пэўнасьць, што гэтыя назовы далі самі балты, тут жыўшыя. Магло, аднак, быць i так, што плямёны, асеўшыя на дадзенай тэрыторыі, прынясьлі з сабой чужыя назовы з раней займанага краю, нічога супольнага з яго языком ня маючыя i назвалі адпаведна рэкі i вазёры ў новым краю. Магло, ізноўжа, здарыцца так, што прыйшоўшыя плямёны мірна зжываліся з аўтахтонамі i перанялі ад ix назовы, каторыя аўтахтоны атрымалі ад ранейшых жыхароў, або прынесьлі так-жа з чужыны. Усё гэта стварае няпэўнасьць i камплікацыі здавалася-б у яснай квэстыі, што трэба мець на ўвазе, ня кажучы ўжо аб неабходнасьці высьцерагацца надужываньня назоваў, падганяючы ix пад тэорыю прынятую аўтарам. Кожны назоў трэба лічыць асобным фактам[⁴²]. Архэолёгічныя дадзеныя яшчэ менш ад назоваў могуць быць аргумэнтам балтыстаў, бо тое, што лічыцца балтыцкім, амаль ня розьніцца ад славянскага. Напасьледак, аргумэнты гістарычныя так-жа не зьяўляюцца пераконваючымі, бо аб племені Голядзі нічога канкрэтна ня ведама i яно ёсьць дагэтуль загадковым. Трудна нават сказаць, ні яно было па паходжаньні балтыцкім, бо назоў яшчэ гэтага не даказвае (прыкладам беларускае племя Северанаў мела неславянскі назоў). Яшчэ менш ёсьць пераконваючым аргумэнт, што латышы нават у XIII стаг. не займалі цяперашніх сялібаў, у чым К. Буга даглядаецца пацьверджаньня правільнасьці азначанага ім зруху балтаў з тэрыторыі Беларусі.

Усе гэтыя засьцярогі трэба мець на ўвазе пры разглядзе балтыцкае тэорыі.

Гісторыкі другой групы кажуць, што беларускія плямёны былі аўтохтонамі сваей тэрыторыі, на якой ix засьпела гісторыя. Гэту тэорыю можна было-б назваць славяна-беларускай. Прадстаўніком гэтай тэорыі зьяўляецца ведамы праф. Карскі, а сутнасьць яе паводле Карскага зьмяшчаецца ў наступным. Даўгагаловыя чарапы, паходзячыя яшчэ з нэолітычнае пары, прамаўляюць за тым, што ў Беларусі жыло племя, каторае было прототыпам славян i балтаў. У сучаснасьці даўгагаловасьць наглядаецца із славян найбольш у беларусаў. Гэткім парадкам можна дапусьціць, што насельнікі Беларусі ў нэолітычную пару належалі да індаэўропэйскага племені, магчыма да тэй яго галіны, каторая лягла ў васнову славян, найбольш чыстымі прадстаўнікамі каторых зьяўляюцца беларусы[⁴³]. На аснове падобнасьці ў сэнсе антрополёгічным беларусаў i літоўцаў, зь якіх апошнія здаўна (паводле праф. Баццэнбергэра ад 5000 г.) жывуць на цяперашняй сваей тэрыторы, Карскі дапушчае, што i ў нэолітычную пару яны жылі па суседзтву з беларусамі, г. ё. прыблізна ў цяперашніх межах, прычым магчыма, што пасяленьні балтаў спускаліся далей, на паўдз.-усход уразаючыся ў тэрыторыю Беларусі[⁴⁴]. Дзеля адсутнасьці прычын да вялікіх ператасовак народаў, Карскі дапушчае, што i ў пару мэталяў у Беларусі жылі тыя-ж насельнікі, толькі значна пасунуўшыя наперад сваю культуру. Дадзеныя языка дазваляюць яшчэ больш бачыць у гэтых насельніках славянаў. Ідучы за Шафарыкам i Нідэрле, Карскі рашуча цьвердзіць, што Будзіны і Нэўры Гэродота былі славянамі i толькі не рашаецца прызнаць славянамі Ставанаў Пталамэя[⁴⁵]. На аснове гэтых дадзеных i аналізуючы географічныя назовы рэк, вазёр, мясцовасьцяў у Беларусі, Карскі цьвердзіць, што беларускія плямёны былі аўтохтонамі сваей тэрыторыі i толькі на захадзе i паўн.-захадзе частку яе займалі ў перамежку балты, ды на поўначы дзе-ні-дзе на правых даплывах Дзьвіны жылі некаторыя фінскія плямёны[⁴⁶].

Тэорыя славяна-балтыцкая выдаецца найбольш праўдападобнай. Пацьвярджаюць яе i досьледы праф. Шчакаціхіна над беларускім мастацтвам. Разглядаючы беларускае мастацтва, Шчакаціхін ужо ад нэолітычнай пары даглядаецца адзінства формаў матэрыялънае культуры жыхароў Беларусі, яе асобнай сынтэтычнае суцэльнасьці i кансэквэнтнае эволюцыі[⁴⁷]. Гэтыя-ж вывады могуць утрымацца на наш пагляд толькі пры дапушчэньні культурнай эвалюцыі аднаго i таго самага насельніцтва пачынаючы ад нэоліту. Бо калі-б дапусьціць магчымасьць вялікшых рухаў рознародных плёменаў на тэрыторыі Беларусі, дык цяжка было-б гаварыць аб вывадах, да якіх дайшоў Шчакаціхін. Пры вялікшых ператасоўках насельніцтва наглядаліся-б i пераскокі ў яго культуры, якая-б не тварыла эвалюцыйнай цэласьці.

Рэасумуючы нашы разважаньні, напрашваецца выснаў, што толькі на захадзе i поўначы дагістарычнымі насельнікамі Беларусі былі балты і фіны, што беларускія плямёны i ix продкІ былі аўтохтонамі вялікшай часткі сваёй тэрыторыі, асабліаа паўдзённа-ўсходняе. Разумеецца, што гэты выснаў зьяўляецца ня больш, як гіпотэзай, бо ані лінгвістыка, ані архэолёгія, прынамся ў сучасным сваім стане, не даюць магчымасьці змяніць гэтую гіпотэзу на навуковую праўду.

Прадмет беларускае гісторыі

Што мае быць прадметам гісторыі Беларусі? У прынцыпе адказ на гэта пытаньне ёсьць просты: беларуская гісторыя павінна даць абраз мінуўшчыны беларускага народу i з гэтай мэтай заняцца сыстэматычным вывучэньнем гістарычных фактаў, павязаць ix ніткай прагматизму, а напасьледак даць сынтэтычны агляд гістарычных падзеяў. Практычнае апрацаваньне гэтых задачаў напатыкае, аднак, на перашкоды падвойнага характару, якія прымушаюць беларускага гісторыка, прынамся сучаснага, ісьці ў кірунку агранічэньня менаваных заданьняў. Першая перашкода дыктуецца агульным станам гістарычнае навукі, ясьней —гістарычнае мэтодолёгіі, другая залежыць ад варункаў спэцыфічна беларускіх: стану жаролаў беларускае гісторыі, дасюлешняе беларускае гісторыёграфіі. Сутнасьць першае прычыны зьмяшчаецца ў тым, што гістарычная мэтодолёгія яшчэ не дайшла да тае дасканаласьці, якая-б дазваляла гісторыку безаглядна ёй карыстацца. Нясучы сьвятло ў цёмныя закуткі мінуўшчыны, гісторык павінен пільна зважаць, ці ён ідзе тым шляхам, які найлепш дазваляе ўбачыць гэтыя куткі, a значыцца павінен усьцяж аглядацца на тасаваны ім мэтад.

Значэньне апошняга выявіцца ўжо пры пляновай сэгрэгацыі гістарычнага матарыялу, ад якой залежыць паўніна малюнку мінуўшчыны, а яшчэ ў большай ступені пры шуканьні залежнасьці між здарэньнямі, інакш пры ix тлумачэньні. Дасьледчык, нават нацыянальнай гісторыі, мае перад сабой вялікае мноства-гістарычных фактаў, важных i няважных, якія трэба разьбіць на групы i выбраць найбольш характэрныя для намаляваньня абразу перажытых народам падзеяў. Але гэта групаваньне павінна адбывацца паводле пляну, абыймаючага тыя кірункі жыцьця народу, якія ў сваёй суцэльнасьці далі-б найбольш дасканальны і праўдзівы малюнак мінуўшчыны. Якія-ж гэта маюць быць кірункі? На працягу шэрагу стагодзьдзяў зацікаўленьне гісторыкаў абмяжоўвалася толькі палітычнымі падзеямі, войнамі, рэвалюцыямі i адпаведна да гэтага дабіраліся гістарычныя факты. Сама гісторыя разумелася, як літаратурнае апавяданьне аб менаваных здарэньнях, з тэндэнцыяй да навучаньня сучасьнікаў. Гэткі стан гісторыі ёсьць характэрны для клясычнае Грэцыі, Рыму, сярэднявечча, гуманізму аж да пары францускага рацыяналізму з канца XVIII ст. філёзафы-рацыяналісты не займаліся гісторыяй, як такой, a бачылі ў ёй толькі адзін з сродкаў да пазнаньня жыцьця чалавецтва, галоўнага яго сэнсу i кірунку. З гэтай мэтай яны сыстэматызавалі адпаведна і гістарычны матарыял, адкідаючы тую яго частку, якую лічылі нехарактэрнай, чым абясцэньвалі масу гістарычных фактаў. З другога аднак боку гэткі naгляд на гісторыю прымушаў рацыяналістаў пашырыць яе рамы ў кірунках дагэтуль ігнараваных. Яны заінтэрасаваліся ня толькі фактамі палітычнага i ваеннага характару, але i эвалюцыяй навук, мастацтва, звычаяў і г. д. Запраўдным зьместам гісторыі падаўнейшаму былі палітычныя і ваенныя падзеі, але ўсё часьцей да апавяданьняў аб ix дадаваліся агляды «поступаў чалавечага духу». Дасьледваючы агульны сэнс жыцьця чалавецтва, рацыяналісты ня шукалі яго ў самой гісторыі, a толькі ў сваіх філёзофічных канцэпцыях. Гэты знойдзены «сэнс» яны ўносілі ў гісторыю i адпаведна да яго сыстэматызавалі гістарычны матарыял. На гэтай аснове працы іхнія ёсьць тэндэнцыйнымі, але сам факт увядзеньня сыстэмэтызацыі гістарычнага матарыялу i пашырэньне межаў заінтэ-расаваньня гісторыі ёсьць вялікай заслугай філёзафаў-рацыяналістаў.

Раз выйшаўшы з традыцыйнага кругу зацікаўленьня, гісторыя ўжо не затрымоўваецца ў пашырэньні яго межаў i абхоплівае найшырэй праявы жыцьця народу. Сяньня ад нацыянальнае гісторыі вымагаецца вывучэньня ня толькі войнаў i палітычных падзеяў, але i матарыяльных умоваў жыцьця народу, яго культуры, эканамічнага быту, грамадзкіх i гаспадарственных устаноў. Пашырэньне ў гэтых кірунках гістарычных досьледаў дасьць у рэзультаце больш менш поўны абраз перажытага народам. Само праз сябе разумеецца, што посьпех гістарычных досьледаў абмяжаваны колькасьцю і якасьцю дайшоўшага да нас матарыялу. Найлепшыя пляны астануцца толькі плянамі, калі няма матарыялу. Гісторыя Беларусі павінна абняць менаваныя галіны народнага жыцьця, каторыя з гледзішча сучаснае мэтодолёгіі i патрэб грамадзянства дастаткова характарызуюць абраз мінуўшага.

Азначэньне межаў заінтэрасаваньня гісторыі, пляновая сэгрэгацыя гістарычнага матарыялу — гэта першае заданьне гісторыка. Наступным будзе тлумачэньне гістарычных фактаў. інакш шуканьне між імі прычыновае сувязі. Толькі ў вадносна рэдкіх прыпадках запраўдныя прычыны гістарычных фактаў пераказалі нам тагачасныя наглядчыкі. У бальшыні прыпадкаў гісторык сам павінен шукаць гэтых прычын, каб павязаць факты ніткай прагматызму. Гэта важная мэтодолёгічная квэстыя перажыла вялікую эволюцыю, зь якой неабходна пазнаёміцца, каб на яе фоне ўцяміць дасюлешнія памылкі гістарычнае мэтодолёгіі з гэтага гледзішча i азначыць шлях найбольш правільнага навуковага спосабу шуканьня прычын гістарычных фактаў.

Ад пачатку гісторыі i амаль да палавіны XIX ст. гісторыкі тлумачылі факты, як рэзультат дзеяньня нейкіх надпрыродных сілаў. Гэткім парадкам паўстала некалькі тэорыяў, апёртых на шуканьні прычын гістарычных зьявішчаў не ў самой гісторыі, a навонкі яе. Найстарэйшая зь ix — тэолёгічная, меўшая сваіх прадстаўнікоў нават да апошніх часоў—лічыць, што гістарычнымі зьявішчамі кіруе надпрыродная, боская сіла, якая вядзе ўсё да празначанай Богам мэты. Але гісторык не патрабуе шукаць першае прычыны або апошняе мэты існуючага.

З гэтага мэтафізычнага жарала выплывае і гэгэльянская тэорыя ідэй, каторыя зьдзейсьніваліся ў гісторыі паступова за пасярэдніцтвам, зьмяняўшых адзін другога народаў. Гэтыя ідэі, як-бы жывыя істоты, мелі быць прычынамі гістарычных падзеяў. Тэорыя гэта аджыла свой век, але водгукі яе існуюць яшчэ i сяньня ў форме г. зв. гістарычных місыяў, прыпісваных народам, або асобным адзінкам.

У лучнасьці з тэорыяй ідэй была i тэорыя разумнага характару гісторыі, або тэорыя няўхільных прычын, каторая казала, што ўсялякі рэальны гістарычны факт адначасна ёсьць разумным, г. з. згаджаецца з разумным плянам усяго існуючага. Паводле гэтай тэорыі ўсякі сацыяльны факт мае raison d'etre ў разьвіцьці грамадзянства, інакш, што ўсё дзеіцца выгадна для грамадзянства. Тэорыя гэта надта аптымістычная, але не навуковая, бо сама нават абсэрвацыя існуючага хутчэй даказвае праціўнае.

Гэткай-жа аптымістычнай ёсьць i тэорыя бязупыннага i неабходнага прагрэсу чалавецтва, выплываючая з таго-ж самага паняцьця аб разумным кіраваньні сьветам. Хоць гэта тэорыя была прынята пазытывістамі, але ейны мэтафізычны характар аж надта відавочны. «Прагрэс» у звычайным разуменьні ёсьць ня што іншае, як суб'ектыўнае выражэньне, якім азначаюцца карысныя для нас зьмены. Але калі-б узяць гэта слова і ў ваб'ектыўным сэнсе («павялічэньне размавітасьці i каардынацыі зьявішчаў»— як кажа Спэнсэр), дык вывучэньне гістарычных фактаў не паказвае на бязупынны прагрэс чалавецтва, a толькі на чародныя поступы, побач з заняпадам, i не дае ніякіх асноў прыпісваць гэтыя поступы нейкай сталай прычыне, свомай усяму чалавецтву, а не шэрагу мясцовых прыпадковых здарэньняў.

Пералічаныя тэорыі, аб'ясьняўшыя гістарычныя факты з помаччу мэтафізыкі, былі разьбіты г.зв. «гістарычнай школай» у Нямеччыне, якая стварыла собскую тэорыю, шукаўшую прычын не ў надпрыродных сілах, а ў самым грамадзянстве. Тэорыя гэта пэрсоніфікавала грамадзянства, прыпісвала яму спэцыяльны тэмпэрамэнт, асаблівы геній нацыі або расы, каторы праяўляецца ў розных галінах людзкой дзейнасьці i тлумачыць іхнюю ўзаемную сувязь. Гэткім парадкам прычын гістарычных зьявішчаў, перажытых паасобным народам, паводле прадстаўнікоў гістарычнае школы, трэба шукаць у істоце самога народу. Гэткі пагляд быў значным поступам, але прадстаўнікі гістарычнае школы, пэрсоніфікуючы грамадзянства i прыпісваючы яму, быццам жывой істоце, асобную сілу да разьвіцьця, ня стрымаліся на гэтым i пачалі ажыўляць іншыя адарваныя паняцьці (напр. закон, слова, абрад, догмат). Гэтыя ажыўленыя абстракцыйныя паняцьці мелі як-бы собскую сілу, пхаючую ix да эволюцыі. Пачалі казаць аб жыцьці i выміраньні слоў, догматаў, устаноў i г д. Гэткім парадкам побач з гістарычнымі фактамі стварыўся цэлы сьвет фікцыйных істотаў. Каб пазбыцца гэтай мітолёгіі, ня трэба шукаць прычын гістарычных фактаў у вадарваньні ад ix канкрэтнае асновы — думаючых i дзеючых індывідуумаў. А калі i карыстацца абстракцыйнымі назовамі, дык трэба асьцерагацца ўсякае мэтафоры, якая прыпісвала-б ім дзеяньні жывых істотаў.

Побач з гэтымі мэтафізычнымі i мэтафорычнымі тлумачэньнямі гістарычных працаў былі спробы пры дасьледваньні прычын тасаваць клясычны мэтад прыродных навук — параўнаньне раўналежных радоў наступаючых па сабе фактаў дзеля выясьненьня, каторыя зь ix спатыкаюцца заўсёды разам. Аднак, існаваньне двух фактаў у некалькі радох не даказвае яшчэ, што адзін зь ix ёсьць прычынай другога, бо абодвы могуць быць рэзультатам нейкай іншай прычыны. Напасьледак трэба зацеміць, што даволі паважнае значэньне ў тлумачэньні гістарычных фактаў здабыў сабе эканамічны мэтад, каторы прымушае шукаць прычын перажытых дадзеным грамадзянствам падзеяў у яго эканамічнай структуры. Ужо само павярхоўнае пералічэньне спосабаў, якімі гісторыкі стараліся i стараюцца тлумачыць гістарычныя факты, паказваюць на іхнюю разнаякасьць, а гэтым самым i на іхнюю недасканальнасьць. Мэтодолёгічнае дасьледваньне прычын якогась факту патрабуе аналізы варункаў, у якіх ён адбыўся, да чаго патрэбна добрая знаёмасьць гэтых варункаў. А падобнае знаёмасьці ў гісторыі якраз i нямашака, дзеля чаго прыходзіцца адмовіцца ад выясьненьня прычын з помаччу простага мэтоду, як гэта адбываецца ў іншых навуках. Аб прычынах фактаў гісторыкі даведваюцца або ад аўтараў дакумэнтаў, наглядаўшых факты, або па аналёгіі з прычынамі, дзеючымі ў сучаснасьці i нагляданымі кожным з нас. Аўтары дакумэнтаў пераказалі прычыны толькі паасобных нагляданых імі фактаў. Не маглі яны перадаць прычын агульных перамен, агульных фактаў. Каб дасьледваць прычыны агульных фактаў, гісторык можа карыстацца толькі аналёгіяй між сучаснасьцю і мінуўшчынай, пры помачы беспасрэднага нагляданьня перамен у сучасных грамадзянствах.

Мэтад гэткага дасьледваньня, прапагаваны ў Францыі праф. Ланглуа i Сэньёбосам, хоць яшчэ ня зусім скрысталізаваўся, але ў васновах сваіх выдаецца найбольш правільным. Галоўныя яго асновы паводле гэтых вучоных зьмяшчаюцца ў наступным:

1) Каб дабрацца да прычын узаемадзеяньня розных прывычак у грамадзянстве, трэба адкінуць абстракцыйную форму, якую гэтыя прывычкі прыймаюць у мове дакумэнтаў (догмат, закон, установа), а дабрацца да рэальных, канкрэтных цэнтраў, якімі заўсёды ёсьць думаючыя i дзеючыя людзі. Толькі ў іх лучацца розныя дзейнасьці, азначаныя абстракцыйнымі паняцьцямі. Узаемадзеяньне гэтых родаў тлумачыцца або нейкай, пануючай прыкметай чалавечае натуры, або сытуацыяй людзей, каторая адбіваецца на праявах іхняе дзейнасьці. Узаемная залежнасьць ня можа быць аднолькавай між рознымі родамі дзейнасьці: яна будзе вялікшай там, дзе адзінка знаходзіцца ў цecнай сувязі з масай (эканамічнае, палітычнае, сацыяльнае жыцьцё) i слабейшай у галінах умысловае дзейнасьці, дзе асабістая ініцыятыва праяўляецца свабадней (мастацтва, навукі).

2) Каб дабрацца да прычын эволюцыі, трэба так-жа зьвярнуцца да адзіных істотаў, каторыя могуць пасьлядоўна разьвівацца, паіменна да людзей. Прычынай усякае эволюцыі ёсьць перамена або ў матарыяльных абставінах існаваньня або прызвычаеньнях людзей. Адносна апошняй трэба зацеміць, што абсэрвацыя паказвае нам дваякія перамены: або людзі астаюцца тыя самыя, але зьмяняюць свае прывычкі, або людзі, якія трымаліся старых звычаяў, сходзяць са сцэны i замяняюцца іншымі, каторыя ўжо ня трымаюцца звычаяў сваіх папярэднікаў. Гэткая зьмена пакаленьняў выдаецца ў нашыя часы найбольш істотнай прычынай эволюцыі. Існуе тэндэнцыя думаць, што тое самае было i ў мінуўшчыне: эволюцыя адбывалася тым вальней, чым больш маладыя пакаленьні трымаліся звычаяў сваіх продкаў[⁴⁸].

Напасьледак трэба зацеміць, што на гістарычныя здарэньні ўплываюць бязумоўна расавыя розьніцы між народамі, але гісторыя не дае магчымасьці дасьледаваць гэтых уплываў.

Гэткім парадкам мы азначылі круг зацікаўленьня беларускага гісторыка пры досьледах над гісторыяй собскага народу i пазнаёміліся з сутнасьцю першай перашкоды агульнага характару — сучасным станам гістарычнае мэтодолёгіі. Але беларускі гісторык павінен лічыцца з іншымі труднасьцямі, якія дыктуюцца сучасным станам досьледаў над беларускай гісторыяй. Побач з пералічанымі на пачатку заданьнямі, беларускі гісторык павінен мець на ўвазе яшчэ адно — зьбіраньне гістарычных матарыялаў. Стан беларускае гісторыёграфіі да гэтай пары такі, што прымушае беларускага дасьледчыка проста зьбіраць факты і даваць ім першую навуковую апрацоўку. Беларускія гістарычныя матарыялы раськаданы па ўсёй Эўропе, a нават Сібіры. Толькі частка ix апублікавана, значная-ж частка i дагэтуль ёсьць трудна даступнай, схаванай у розных чужацкіх установах, або прыватных архівах, дзе ix у літаральным сэнсе слова трэба адкрываць. I толькі там, дзе факты ўжо сабраны i асьветлены, беларускі гісторык можа здабыцца на агульнейшыя гістарычныя выснавы, характарыстыку таго ці іншага гістарычнага працэсу i нават даць абраз тае пасьлядоўнасьці, у якой разьвіваліся асноўныя факты ў гісторыі Беларусі.

Паддаючы навуковай апрацоўцы гістарычныя матарыялы, беларускі дасьледчык надта часта спаткаецца з распрацаваньнем гэтых матарыялаў чужымі гісторыкамі. Нармальна ня было-б дзіва, каб гісторыяй Беларусі займаліся ня толькі беларусы, але i чужынцы. Аднак розныя спэцыфічныя дзейнікі выклікалі тое зьявішча, што вялікая бальшыня працаў чужых гісторыкаў аб Беларусі ёсьць тэндэнцыйнай, а гэтым самым не навуковай. Таму беларускі гісторык павінен усьцяж гэтыя тэндэнцыі мець на ўвеце i шляхам крытыкі зь імі змагацца.

Неабходнасьць зьбіраньня матарыялаў i першае іхняй апрацоўкі ня выключае аднак магчымасьці пісаньня гісторыі Беларусі ўжо цяпер. Касьцяк эволюцыі гістарычнага працэсу Беларусі ў галоўных нарысах распрацаваны, што i дае беларускаму дасьледчыку легітымацыю да агульнай працы над гісторыяй Беларусі. Новыя матарыялы могуць толькі выясьніць няясныя мамэнты ў гісторыі, некаторыя асьвятліць інакш, або паўней, але ня зьменяць ужо распрацаваных асноў беларускага гістарычнага працэсу.

Навуковае апрацаваньне беларускага гістарычнага працэсу мае i вялікае практычнае значэньне. Паводле старога афорызму, нацыянальная гісторыя ёсьць шляхам да нацыянальнага самаасьведамленьня. I сапраўды, веданьне мінуўшчыны памагае зразумець сучаснасьць i вытлумачыць заданьні будучыні. Народ, ведаючы сваю гісторыю, жыве сьвядома, ёсьць чулы на акружаючую сапраўднасьць i разумее яе. З гэтага гледзішча заданьнем кожнага нацыянальнага гісторыка ёсьць даць свайму грамадзянству абраз мінуўшчыны ў праўдзівым аспэкце. Паказаўшы грамадзянству галаўнейшыя мамэнты яго гістарычнага жыцьця, беларускі гісторык гэтым споўніць сваю задачу. Практычнае прытарнаваньне гэтай веды ад яго не залежыць. Гэткім парадкам з усяго вышэйменаванага відаць, што як тэорэтычны гэтак практычны пункт гледжаньня ставяць гісторыі Беларусі аднолькавую задачу: сыстэматычнае прадстаўленьне таго ага працэсу, каторы прывёў беларускую нацыянальнасьць да яе сучаснага палажэньня.

Сынтэза беларускае гісторыі

(Паводле праф. М. Доўнар-Запольскага)

Хто з беларусаў, хоць крыху знаёмы з досьледамі над роднай гісторыяй, не спатыкаўся з прозьвішчам праф. Доўнар Запольскага, вялікім i дарагім ня толькі для беларускага гісторыка, але наагул для кожнага беларуса! Праф. Доўнар-Запольскі — гэта запраўды нашая гордасьць. Працы яго, прысьвечаныя гісторыі Беларусі ад найдаўнейшых часоў, ведамы загранічнаму навуковаму сьвету. Няўтомны працаўнік, праф. Доўнар-Запольскі выпусьціў у сьвет шмат капітальных працаў у мове расейскай i беларускай аб сваёй бацькаўшчыне — Беларусі. Але ня толькі ў гэтым зьмяшчаецца яго заслуга ў беларускай гісторыі, як навуцы. Шмат хто з ведамых гісторыкаў пісаў аб мінуўшчыне Беларусі, аднак значэньне ix ёсьць куды меншае. Заслуга праф. Доўнар-3апольскага галоўная ў тым, што ён першы палажыў фундамэнты сынтэзы беларускай гісторыі i вывеў асновы яе будучага прыгожага будынку. Бязупынныя студыі над мінуўшчынай свайго народу дазволілі праф. Доўнар-Запольскаму дасканальна апанаваць гістарычны матарыял i зірнуць, калі так скажам, з птушынага ўзьлёту на беларускую мінуўшчыну. Белаpускім гісторыкам астаецца толькі ісьці шляхам, паказаным праф. Доўнар-Запольскім. Ясна, што гэты шлях патрабуе яшчэ ачысткі, магчыма, што ў некаторых мясцох яго трэба будзе выпраставаць, але кірунак яго ёсьць ужо азначаны. А гэта самае галоўнае.

Гэтая сынтэза нашае мінуўшчыны выражана ў працы паважанага прафесара «Асновы дзяржаўнасьці Беларусі», хоць думкі скондэнсаваныя ў ёй ня трудна знайсьці ўва ўсіх яго працах манаграфічных.

Пазнаёмімся із зьместам разгляданай працы. На пачатку трэба зацеміць, што праца гэта зьявілася ў пэрыяд расейскай рэвалюцыі, калі ўсе народы б. расейскай імпэрыі, а ў ix ліку i беларусы, імкнуліся да збудаваньня собскае гаспадарственнасьці, калі паўставалі Польшча, Латвія, Літва, Чэхаславаччына i іншыя новыя дзяржавы. Вось-жа праф. Доўнар-Запольскі падаў гістарычныя асновы да будаванай тады ў Менску беларускае гаспадарственнасьці i адначасна выказаў i свой пагляд на беларускую гісторыю, даючы яе кароткі сынтэтычны агляд.

Спыніўшыся над этнографічным абшарам, займаным беларускім народам, праф. Доўнар-Запольскі кажа: «Беларуская нацыянальнасьць шчыльна жыве на гэтым абшары, a ў яе асяродзьдзі як кроплі спатыкаюцца іншыя нацыянальнасьці, згрупаваныя пераважна ў гарадах і мястэчках, і прадстаўляючыя сабой наплыўшы элемэнт».

Гаворачы як бы аб прычыне, выклікаўшай яго працу, праф. Доўнар-Запольскі кажа: «Нярэдка чуюцца як бы няпэўныя і сумліўныя галасы, ці беларуская нацыянальнасьць можа тварыць асобнае самастойнае гаспадарства, або, прынамся, увайсьці як фэдэратыўная частка ў саюз гаспадарстваў. Гэтыя няпэўнасьці i сумлевы апіраюцца на няведаньні роднай гісторыі і на недастаткавай ацэне культурнае трываласьці беларускага народу».

А далей пераходзячы да сынтэзы нашай гісторыі зацемлівае: «Часам наіўна выказваюць сумлеў, што беларускага гаспадарства ня было. Гэта правільна: пад гэткім назовам гаспадарства ня было, як ня было да паўстаньня гаспадарства італьянскага, бэльгійскага і г. д. Але беларуская нацыянальнасьць прадстаўляе сабой моцна збудаванае гаспадарства із плямёнаў Літоўскай Русі, г. з. тэй часткі Русі, каторую абыймала Літоўскае Княства. I Беларусь, як зараз пабачым, адносна нядаўна згубіла азнакі быўшае сваёй гаспадарственнасьці, моцнай, трывалай, якая адрозьнівалася гэткімі асновамі разьвіцьця, якімі мы можам толькі гардзіцца... Асновы гаспадарственнай самастойнасьці глыбака заложаны ў беларускай нацыянальнасьці і апіраюцца на дзейніках гістарычных, этнографічных, лінгвістычных і эканамічных. Гэтыя дзейнікі захварбоўвалі ўсю гісторыю Беларусі».

Далей праф. Доўнар-Запольскі выказвае пагляд, які ўсё больш здабывае прыхільнікаў у навуцы, што: «Беларусы зьяўляюцца амаль адзіным славянскім племенем, за выняткам хіба палякаў, якое здаўна жыве ў сваёй старонцы, ніскуль сюды ня прыходзіла і ня ўбрала ў сябе чужых элемэнтаў. Дзеля гэтага беларусы паводле гістарычных і этнографічных асаблівасьцяў зьяўляюцца найбольш чыстым славянскім племенем».

Гэтым самым праф. Доўнар-Запольскі адкідае пагляд аб прыходзе беларускіх плямёнаў з «агульна-славянскай» або «агульнарускай» прарадзімы. Гаворачы аб асноўнай рысцы ў вадношаньні беларусаў да свае гаспадарственнасьці ў мінуўшчыне, аўтар кажа: «Імкненьне да гаспадарственнай самастойнасьці, уменьне бараніць гэтую самастойнасьць, імкненьне да свабоднага дэмакратычнага ладу, зьяўляюцца аснаўной рыскай гістарычнае мінуўшчыны беларускага народу. I мы ня ведаем другога славянскага племені, у якога-б гэтая рыска натолькі яўна праяўлялася, як у нашых продкаў».

Гэта вельмі важная агульная тэза, да якой праф. Доўнар-Запольскі дайшоў у сваіх студыях. У далейшых разважаньнях праф. Доўнар-Запольскі робіць памылку, калі вылічае Крывічоў, Дрыгавічоў i Радзімічаў, як беларускія плямёны, а не ўспамінае аб Вяцічах i Северанах. Але тады, калі аўтар пісаў разгляданую працу, ня было яшчэ досьледаў праф. Растаргуева i інш., даказаўшых беларускасьць гэтых плямёнаў. Ідучы-ж за навейшымі працамі, беларускія гісторыкі павінны абняць сваім зацікаўленьнем Севершчыну і, зразумела, Пскоўшчыну, як заселеную Крывічамі. З гледзішча гістарычнага разьвіцьця беларускае гаспадарственнасьці праф. Доўнар-Запольскі разрозьнівае пачаткава існаваньне трох самастойных беларускіх гаспадарстваў: Полацкага, Смаленскага, i Турава-Пінскага, падчырківаючы, як характэрную азнаку, існаваньне ў Полацку асобнай ад кіеўскай дынастыі — Рогваладавічаў. Пераходзячы да гэнэзы — Вялікага Княства Белар.-Літоўскага, праф. Доўнар-Запольскі адкідае распаўсюджаную тэорыю аб г. зв. «літоўскіх падбоях», паводле якой Вялікае Княства было збудавана шляхам падбою этнографічна-літоўскім элемэнтам беларускіх гаспадарстваў: «Гэтак гістарычная навука рашуча зьбівае ўсе азнакі заваяваньня беларускіх земляў літоўскім князем».

Працэс злучэньня беларускіх земляў адбываўся дабравольна — шляхам умоваў, або жанімства князёў. Выказаная тут думка нязвычайна характэрная i сьмелая. Але апошнія досьледы ў поўнай ступені яе пацьвярджаюць. Архэолёгічныя раскопкі ў Горадні, ведзеныя польскім архэолёгам Ёдкоўскім (Jodkowskim) пацьвярджаюць, што існавала магутнае беларускае горадзенскае княства над Нёманам, якое было ў сутычньсьці з беларускім Наваградкам. У гэтых княствах паўстаў новы беларускі цэнтр, зь якім злучыліся на аснове шырокае фэдэрацыі іншыя беларускія гаспадарствы, творачы адну дзяржаву.

Праводзячы далейшую сынтэзу, праф. М. Доўнар-Запольскі паклікаецца на цэлы рад аргумэнтаў, якія даказваюць беларускі характар новага гаспадарства. Аргумэнты гэтыя мы абмінаем, бо яны ёсьць агульна ведамыя ўсім, хто хоць павярхоўна знаёмы з нашай гісторыяй.

На прыкладах Казіміра, Аляксандра, Жыгімонта Казіміравіча, Жыгімонта Аўгуста праф. Доўнар-Запольскі апірае сваю тэзу, што i палякі выбіралі нашых гаспадароў сваімі каралямі i што гэта пэрсональная вунія ні ў чым не нарушала сувэрэннасьці Вялікага Княства. Не нарушала гэтай сувэрэннасьці i Люблінская вунія 1569г., бо гэта быў дагавор роўных з роўнымі.

Прычыны заняпаду беларускай гаспадарственнасьці праф. Доўнар-Запольскі бачыць у Берасьцейскай рэлігійнай вуніі 1595 г., якая прынясла ў Беларусь рэлігійную вайну. Гэта вайна нішчыла ўсе сілы народу. Побач з гэтым пачаліся польскія ўплывы на беларускую шляхту i магнатаў. Гандаль і прамысловасьць заняпалі, сялянства, дзякуючы ўзросту шляхоцкіх прывілеяў, трапіла ў поўную залежнасьць ад паноў. Беларуская мова ўступала паступова месца польскай або лацінскай.

Аднак, калі вышэйшыя слаі насельніцтва паддаваліся полёнізацыі, дык сялянства i ў значнай ступені мяшчанства ўпорыста баранілі свайго права на самастойнае рэлігійна-нацыянальнае жыцьцё.

Калі Беларусь трапіла пад Расею, у ёй пачалі ўвадзіцца расейскія парадкі. Расейскі рэжым змагаўся з палітычнымі ўплывамі апалячанай шляхты, палітыкуючым каталіцызмам, аднак, кажа праф. Доўнар-Запольскі: «Гэта барацьба вялася няўдала, груба i несыстэматычна. Расейскі ўрад амаль да 60 гадоў дрэнна разумеў, што ён мае справу з беларускім краем. Ён не дагадваўся, ды па сутнасьці кірунку сваёй палітыкі і ня мог апёрціся на дэмакратычныя элемэнты: на сялянства i мяшчанства. Дзеля гэтага, як ня дзіўна, полёнізацыя i пад Расеяй мела вялізарныя поступы, бо расейскі ўрад пасьпеў адтаўкнуць ад сябе ўсе тыя элемэнты, якія адзначаліся беларускім нацыянальным духам». Гэткая палітыка зьнеахвоціла да сябе беларусаў і таму яны, імкнучыся да вызваленьня ад расейскага рэжыму, прыймалі актыўны ўдзел у паўстаньнях 1831 i 1863 гадох. Характарызуючы асновы гаспадарственнага i сацыяльнага ладу Беларусі, праф. Доўнар-Запольскі піша гэтак «Найдаўнейшы пэрыяд гісторыі Беларусі характарызуецца панаваньнем дэмакратычных ідэяў у сацыяльным і гаспадарственным ладзе. Найвышэйшую ўладу мела веча, якое выбірала князёў. Клясавага падзелу ня было, панавала ідэя роўнасьці».

Гэткі парадак існаваў да пачатку XVI ст., калі дыфэрэнцыяцыя сацыяльных клясаў, ішоўшая з Польшчы i этнографічнай Літвы, падзяліла і беларускае грамадзянства на тры клясы: шляхту, мяшчанства i сялянства. Гаспадарственны лад Беларуска-Літоўскае дзяржавы праф. Доўнар-Запольскі характарызуе, як рэспубліканскі, з выбіраным на ўсё жыцьцё прэзыдэнтам, званым вялікім князем, гаспадаром. Гэты лад вытварыўся шляхам эволюцыі даўнейшага вечавога парадку. На гэтыя дэмакратычныя парадкі Беларусі зьвярнуў вялікую ўвагу расейскі рэжым. У б. расейскай імпэрыі ня было правінцыі, да якой урад аднасіўся-б гэтак варожа, як да Беларусі. Расейскі ўрад зьліквідаваў дасюлешняе школьніцтва i ўзамен фактычна ня даў нічога. Гэткія меры расейскага ўраду спрычыніліся да далейшае полёнізацыі беларускае інтэлігенцыі, бо ўсе выдатнейшыя адзінкі, якія імкнуліся да палітычнае свабоды, далучаліся да польскага руху, скуль чакалі хутчэйшага вызваленьня. Пагардліва адносячыся да сялянства i мяшчанства, расейскі рэжым не даваў магчымасьці да разьвіцьця нашай інтэлігенцыі. Тым, што выходзілі з гэтых чыста беларускіх клясаў, не давалі працы ў краі, а высылалі ў глыбіню Расеі. У Беларусь наплывалі вялікарускія ўрадоўцы. Змагаючыся з беларускай культурай i яе прадстаўнікамі, расейскі ўрад інстынктыўна або i сьведама разумеў самастойнасьць гэтай культуры i баяўся яе.

А запраўды, з культурнага гледзішча беларуская нацыянальнасьць — кажа паважаны аўтар — можа з гордасьцю ўспамінаць сваю мінуўшчыну. Праф. Доўнар Запольскі вылічае вялікіх прадстаўнікоў беларускай культуры, пачынаючы ад XII ст., у галіне асьветы, літаратуры, права, над чым мы ня будзем спыняцца, бо гэтая квэстыя ёсьць ведамай шырэйшаму беларускаму грамадзянству i ня толькі беларускаму. Рэлігійнае змаганьне аслабіла, праўда, разьвіцьцё самабытнай беларускай культуры, але, кажа аўтар: «Важна тое, што беларускі народ перанёс гэту пару змаганьня і ў значнай ступені гарады ды ўсе сялянства асталіся вернымі сваёй нацыянальнасьці. Брацтвы далі вытрывалы прыклад змаганьня за сваю нацыянальнасьць. Яны абаранілі беларускую культуру, літаратуру, асьвету і беражна давялі нацыянальныя традыцыі, пачуцьцё нацыянальнае самабытнасьці да пачатку XIX ст., калі рэлігійная барацьба згубіла свой сэнс». Беларуская культура на працягу навейшай сваёй гісторыі мела шмат стратаў, узбагачваючы польскую i расейскую. Касьцюшка, Сыракомля, Крашэўскі, Адам Міцкевіч (дададзём ад сябе — Дастаеўскі) — гэта па паходжаньню беларусы, якія працавалі на карысьць чужых культур. Ідэя беларускага адраджэньня набрала асаблівага размаху ад 80 гадоў мінулага стагодзьдзя, ня гледзячы на вялізарныя перашкоды з боку ўлады. Адрадзілася беларуская літаратура, ідэя беларускае гаспадарственнасьці. Усё гэта паказвае «на жывучасьць беларускай нацыянальнасьці».

У канцы сваёй працы праф. Доўнар-Запольскі, сумуючы выснавы, кажа, што гісторыя беларускага народу ёсьць бліскучым доказам існаваньня яго гаспадарственнай самастойнасьці, яго вырабленай стагодзьдзямі культуры, літаратуры, этнографічнай i языковай апрычонасьці. Упорыстае-ж змаганьне беларускага народу за сваю нацыянальнасьць сьведчыць аб жывучасьці, пругкасьці i здольнасьці яго да ўсебаковага разьвіцьця.

Гэтак выглядае сынтэза беларускай гісторыі паводле глыбокага яе дасьледчыка праф. М. Доўнар-Запольскага. Апрача ўспомненых вышэй засьцярогаў, да яе нічога ня можна дадаць. З прыемнасьцю трэба толькі адцеміць, што беларускія гісторыкі ў сваіх досьледах пайшлі па шляху паказанаму гэтым вялікім нашым вучоным, якога справядліва можна назваць бацькам беларускае гісторыі, як навукі.

Карыстаючыся з аказіі, падаём, што Мітрафан Доўнар-Запольскі да расейскае рэвалюцыі быў прафэсарам Кіеўскага Унівэрсытэту імя сьв. Ўладзіміра, a калі ў БССР у Менску паўстаў Беларускі Дзяржаўны Унівэрсытэт, ён перанёсься сюды. Аднак, калі ў БССР пачалася русыфікацыя, маскоўскія ўлады высялілі яго з Беларусі. У вапошніх гадох Масква загадала перачыркнуць дасюлешнія працы беларускіх гісторыкаў, як шкодныя. Гісторыю Беларусі маюць напісаць маскоўцы, або іхнія найміты, у якой мае быць даказана, што беларускі народ толькі тады пачаў «шчасьліва» разьвівацца, калі трапіў пад Расею. Гэтае «шчасьлівае» разьвіцьцё ён заўдзячвае апецы «старэйшага брата» — вялікага расейскага народу. Аб гэтых новых «асновах» да гісторыі Беларусі шырака піша між іншым «Літаратура i мaстацтва». Гэта новая «гісторыя» Беларусі павінна зьмясьціцца ў рамах агульна-расейскае гісторыі i мае быць доказам адзінасьці імкненьняў народаў СССР, а так жа палітычнае i культурнае перавагі «старэйшага брата»—расейскага народу. Аляксандра Неўскі, цар Іван ІІІ, Петра І маюць быць i героямі Беларусі.

Гэтак мае быць «перароблена» наша гісторыя, каб быць у згодзе з камуністычна-расейскай палітычнай доктрынай. Трэба адзначыць, што нават царскі рэжым не адважваўся на падобны цынізм.

Аб „Тутэйшых”

Тэрмін гэты добра ведамы беларускаму грамадзянству. I ня толькі беларускаму. Нашыя суседзі, палякі i расейцы, такжа часта яго ўжываюць. Слова «тутэйшыя» мае азначаць тых жыхароў-беларусаў нашага краю, якія не патрапяць адказаць, да якой нацыянальнасьці сябе залічаюць. Калі гэтакіх жыхароў пытаюцца, хто яны — палякі, расейцы, літоўцы, — даецца адказ: «мы не палякі, не расейцы i не літоўцы, мы «тутэйшыя». Той, хто пачуе гэткі адказ, праймаецца грэблівасьцю або літасьцю да людзей, якія гэтак дзіўна азначаюць сваю нацыянальнасьць. Таму тэрмін гэты прыймаецца як доказ адсутнасьці нацыянальнага пачуцьця ў «тутэйшых» i вельмі нізкай ступені іхняга культурнага разьвіцьця. «Тутэйшых» гатовы зраўняць нават з якімісь дзікімі плямёнамі, каб гэтаму не перашкаджала адносна высокая ступень іхняе матэр'яльнае культуры, з гледзішча якой «тутэйшыя» ня розьняцца ад тых, што ўмеюць назваць сваю нацыянальнасьць. Лічучы «тутэйшых» у сэнсі нацыянальным безкалёрнай масай, бальшыня тых, што з імі зтыкаліся, выказвае думку, што толькі шляхам пашыраньня асьветы з «тутэйшых» можна будзе зрабіць сьведамую нацыянальную масу. I наадварот, кажуць, быццам чалавек, атрымаўшы нейкую асьвету, не ўспамінаючы ўжо аб сярэдняй i вышшай, ніколі ня будзе называць сябе нацыянальна «тутэйшы». Нейкая асаблівая грэблівасьць лучыцца з гэтым словам, грэблівасьць, якой ня чуецца, прыкладам, адносна тых аўтахтонаў нашага краю, каторыя сваю нацыянальнасьць азначаюць, скажам, паводле веры.

Бязумоўна, асьвета можа вельмі прычыніцца да нацыянальнага асьведамленьня «тутэйшых». Але ня кожная асьвета... Расейцы i палякі пашыралі i шыраць, прыкладам, між «тутэйшымі» сваю асьвету i падсоўваюць ім свае нацыянальныя пашпарты, аднак «тутэйшыя» астаюцца «тутэйшымі». Можа, толькі адзінкі з ix «самаазначыліся» нацыянальна i зрабіліся палякамі або расейцамі. Але маса асталася тая самая, чужая для расейцаў і палякоў. Каб выясьніць нашую думку, што ня кажная асьвета можа нацыянальна асьведаміць «тутэйшых», трэба спыніцца над сутнасьцю самога паняцьця «тутэйшасьці», бо яно зусім ня ёсьць такое простае, як гэта на першы пагляд магло б здавацца.

Наўперад трэба сказаць, што «тутэйшыя» спатыкаюцца ня толькі сярод сялянскай або мяшчанскай масы, але i сярод інтэлігенцыі, і, як ня дзіўна, часта з вышэйшай адукацыяй! Афіцыяльная дэклярацыя сваёй нацыянальнасьці, скажам, як польскай, часта яшчэ нічога не даказвае! Я нядаўна спаткаў старога унівэрсытэцкага калегу, з якім разгаварыўся на тэму нацыянальнасьці нашага краю. З гутаркі, між іншым, выясьнілася, што гэтая асоба, асыстэнт унівэрсытэту, з дактаратам, маючая 45 гадоў жыцьця i зьлягка пасівеўшыя валасы, увесь час блыталася ў вызначэньні свае нацыянальнасьці. На пытаньне, чым гэта тлумачыцца, асыстэнт i доктар выясьніў так: «Я аўтаматычна дэкляраваўся паляком, дзе было трэба, a ў душы лічыў сябе заўсёды «тутэйшым». Пазьней я задумаўся над тым, які нацыянальны зьмест трэба ўлажываць у паняцьце «тутэйшы» i прышоў да вываду, што найбліжэйшым да яго ёсьць не паляк або расеец, a толькі беларус. Таму ў вапошніх часох я назваў сябе беларусам, з чаго меў вялікія прыкрасьці». Думаю, шмат хто з беларусаў спатыкаўся з гэткімі праявамі «тутэйшасьці» сярод лічучых сябе палякамі або расейцамі. Моцныя сьляды гэтай «тутэйшасьці» можна было заўважыць y «Przegl№dzie Wileсskim» ды i ва ўсіх «краёўцаў». A ці ж уся творчасьць Адама Міцкевіча ня сьведчыць аб «тутэйшасьці» яго душы? Наагул, як правіла, можна сказаць, што шмат у каго з тутэйшых аўтахтонаў, нягледзячы на атрыманую асьвету i пададзеную чужую нацыянальнасьць, дзесьці на дне душы блытаецца «камплекс тутэйшасьці», які пры аказіі дае аб сабе знаць.

Дык калі сярод інтэлігэнцыі можна спаткаць «тутэйшых», няма дзіва, калі яны ў значна большай колькасьці спатыкаюцца ў вёсцы або горадзе. А ўжо сам факт існаваньня «тутэйшае» інтэлігэнцыі паказвае, што да гэтага зьявішча ня можна падхадзіць лёгкадумна.

Наступна, калі сялянская або гарадзкая маса падчырквае сваю «тутэйшасьць», ня можна казаць, што з гледзішча нацыянальнае сьведамасьці яна зьяўляецца зусім безкалёрнай. «Тутэйшая» маса цалкам сьведама адгараджвае сябе ад нацыянальнасьці расейскай, польскай або якойсь іншай. Ужо гэты нэгатыўны бок у вызначэньні сваёй нацыянальнасьці мае вялікае значэньне. Але слова «тутэйшы» мае i пазытыўны зьмест. Яно не тасуецца масай да кажнага, хто прыплёўся ў край i тут жыве. Яно азначае толькі такога жыхара, які зьяўляецца ў поўным сэнсі слова аўтахгонам краю, які зросься з краем i зьяўляецца яго гаспадаром. Ці можна казаць, што даўнейшыя назовы беларускіх плямёнаў як крывічы, дрыгавічы, радзімічы i г.д. маюць глыбейшы сэнс ад слова «тутэйшы»? Або, скажам, назовы польскіх ці ўкраінскіх плямёнаў? Назоў «тутэйшы» ў палякаў або расейцаў выклікае да сябе таму грэблівае адношаньне, што «тутэйшыя» ня хочуць прызнавацца да польскасьці або расейскасьці. Дзеля гэтых прычын «тутэйшыя», з гледзішча нацыянальнае сьведамасьці, стаяць бязспрэчна вышэй ад тых беларусаў, каторыя сваю нацыянальнасьць азначаюць паводле веры. Гістарычна гэты тэрмін такжа зьяўляецца зразумелым. Ведама, што беларусы да канца XVII ст. жылі сваім гаспадарственным жыцьцём i нацыянальна былі цалком сьведамымі, падчыркваючы сваю розьніцу з палякамі i расейцамі. Калі ж беларусы згубілі свае гаспадарства i амаль дзьве сотні гадоў знаходзіліся ў духовай i фізычнай няволі (утрата сваёй інтэлігэнцыі i прыгон), яны забыліся аб сваёй нацыянальнасьці, аднак шматвяковае самастойнае жыцьцё, відавочна, пакінула свае сьляды ў форме пачуцьця сваёй нацыянальнай апрычонасьці ад суседзяў. Маса ня ведала свайго нацыянальнага назову, сваёй мінуўшчыны, але дасканальна ведала, што яна не зьяўляецца ані польскай, ані расейскай ці якойсь іншай. Таму i паўстаў назоў «тутэйшы» на азначэньне адвечных гаспадароў тутэйшай зямлі. A калі разросься беларускі нацыянальны рух i масы «тутэйшых» знайшлі ў ім адбіцьцё сваёй нацыянальнае індывідуальнасьці, тлумачэньне сваёй мінуўшчыны, сваіх патрэб, яны шырокім рэчышчам уліліся ў гэты рух i зьмянілі свой назоў «тутэйшы» на «беларус», «беларускі».

З гэтых разважаньняў бачым, што «тутэйшасьць» зусім не зьяўляецца аж настолькі ўжо паняцьцем прымітыўным, як думаюць некаторыя. Спатыкаюцца «тутэйшыя» i сярод інтэлігэнцыі, a самы гэты назоў з гледзішча азначэньня нацыянальнасьці зусім ня ёсьць такім ужо беззьмястоўным. Ён добра аддае нацыянальную апрычонасьць «тутэйшых» з боку нэгатыўнага («не паляк, не расеец, ні хто іншы») ды мае даволі глыбокі пазытыўны сэнс (адвечны жыхар гэтага краю, яго гаспадар).

Па гэтых увагах вернемся цяпер да пытаньня, шляхам пашырэньня якой асьветы «тутэйшыя» могуць быць нацыянальна асьвядомлены? Адразу для нас робіцца ясным, што ані асьвета польская, ані расейская ня могуць быць асьведамляючым нацыянальна дзейнікам, бо само паняцьце «тутэйшасьці» паўстала як проціўстаўленьне да польшчыны або расейшчыны! «Тутэйшасьць» зусім ня ёсьць tabula rasa, на якой першы лепшы можа без перашкод напісаць сваю нацыянальнасьць. Гэта паняцьце азначыла дакладна тое рэчышча, якім мае цячы нацыянальнае асьведамленьне, a нават азначыла яго сутнасьць. «Тутэйшыя» могуць зрачыся свайго назову толькі на карысьць тае нацыянальнасьці, у якой знойдуць сябе. Гэткай нацыянальнасьцю для ix ёсьць нацыянальнасьць беларуская. Усе сьвядомыя беларусы гэта тыя ж «тутэйшыя», толькі асьвечаныя, г.зн., ведаючыя мінуўшчыну i сучаснасьць, патрэбы i мэты «тутэйшых». Калі ўсе «тутэйшыя» асьвядомяцца ў гэтым сэнсі, яны аўтаматычна будуць лічыць сябе беларусамі. I наадварот, пакуль «тутэйшыя» ня будуць ведаць, хто такія беларусы, яны будуць проціўставіцца нават ім! I гэткае іхняе становішча будзе зусім правільным. Бо калі б «тутэйшыя», ня ведаючы, хто такія беларусы, беларушчыліся, тады яны маглі б лёгка палянізавацца або русыфікавацца, а гэткае зьявішча было б надта небясьпечным для беларускага руху. Значыцца, толькі асьвета беларуская можа нясьці «тутэйшым» нацыянальнае сьведамленьне. Польшчына або расейшчына ня могуць ix асьведаміць, г. з. адкрыць ім, хто яны. Чужая асьвета можа толькі спалянізаваць або зрусыфікаваць адзінкі, так як можа спалянізаваць ці зрусыфікаваць беларуса, літоўца, немца i інш. Правільнасьць гэтай спасьцярогі пацьвярджае i рэчаістасьць. У той час, калі з разьвіцьцём беларускага нацыянальнага руху мільёны тутэйшых назвалі сябе беларусамі, толькі адзінкі ix спалянізаваліся або зрусыфікаваліся. Дык ня кажная асьвета можа прычыніцца да нацыянальнага асьведамленьня «тутэйшых», a толькі асьвета беларуская. I таму мыляюцца тыя чужыя «культуртрэгэры», якія, лічучы «тутэйшых» у сэнсі нацыянальным нулём, намагаюцца шырыць між імі сваю культуру ды яшчэ выводзяць з «нацыянальнай прымітыўнасьці» тутэйшых свой «маральны» абавязак да пашыраньня гэтай чужой культуры! Гэткая «асьветная» акцыя чужых культуртрэгэраў ёсьць супярэчнай з сутнасьцю самога паняцьця «тутэйшасьці» i зьяўляецца толькі грубым ламаньнем ды нішчэньнем душы «тутэйшага». Напасьледак скажам некалькі слоў аб тым, як павінна беларускае грамадзянства адносіцца да «тутэйшых». За прыкладам чужынцаў часта i сярод беларусаў можна заўважыць грэблівы i лёгкадумны пагляд на гэта пытаньне. Падобнае становішча ёсьць недапушчальным з боку беларускага. Трэба ведаць, што «тутэйшасьць» згуляла нязвычайна вялікую ролю ў жыцьці беларускага народу, бо яна абараніла беларускую нацыянальнасьць ад зьнішчэньня ў найгразьнейшым пэрыёдзе яе існаваньня. Дзякуючы «тутэйшасьці» беларускі народ пратрываў гэты час у сваёй гісторыі i дачакаўся адраджэньня, пры якім зьнішчэньне беларускай нацыі ёсьць ўжо немагчымым. Вялікая шкода, што мы так мала ведаем аб «тутэйшасьці» і не маем ніякіх прац на гэту тэму, а ўжо вялікім грэхам з боку беларускага было б успомненае лёгкадумнае адношаньне да гэтага дзейніка, так дасканальна консэрваваўшага беларускую нацыю. За «тутэйшых» беларусы абсалютна ня маюць чаго стыдацца i павінны сьмела аб ix гаварыць, а нават гардзіцца, бо праяў гэты ёсьць доказам жывучасьці беларускага народу i яго прыроджанага розуму. Дык гістарычна рэч бяручы, ацэнка «тутэйшасьці» беларусамі павінна быць толькі пазытыўная. А як трэба аднесьціся да «тутэйшых» у сучаснасьці, калі побач з імі разьвіваецца сьведамы беларускі рух? Ці магчыма таляраваць гэты праяў тады, калі ўжо беларускі рух можа пахваліцца вялікімі здабыткамі, калі «тутэйшасьць» як бы замінае разьвіцьцю беларускага руху? У прынцыпе на гэта пытаньне трэба адказаць, што беларусы павінны імкнуцца да «ліквідацыі» тутэйшасьці. Аднак, у залежнасьці ад абставінаў, тактыка тут павінна быць розная. Там, дзе сярод «тутэйшых» ёсьць досыць беларускіх сілаў i магчымасьцяў, там трэба весьці беларускую асьведамляючую акцыю «поўнай парай». У тых жа «тутэйшых» асяродках, дзе беларусы, з прычын, ад волі іхняй незалежных, ня могуць весьці асьведамляючай акцыі, дзе не даходзіць ніякае беларускае друкаванае слова, там тактыка беларуская павінна быць іншай. Там неабходна падтрымоўваць «тутэйшасьць», проціўставіць яе чужым нацыянальным уплывам. У гэткіх асяродках «тутэйшасьць» i ў сучаснасьці павінна згуляць тую ж ролю консэрватара беларускай нацыі, якую згуляла ў гісторыі. «Тутэйшасьць» трэба падтрымоўваць там датуль, пакуль ня зьявяцца магчымасьці беларускай працы ў гэтых асяродках.

Урэшце там, дзе ані беларускай асьведамляючай акцыі, ані «тутэйшых» няма, a людзі, гаворачыя па-беларуску або сапсутай беларускай мовай, азначаюць сваю нацыянальнасьць паводле веры, там трэба імкнуцца да стварэньня «тутэйшага» руху. Найбольш гэткіх асяродкаў ёсьць у нашых гарадох. Паўстаньне «тутэйшага» руху ў гэткіх мясцох дасьць мацнейшыя фундамэнты да беларускай асьведамляючай працы, чымся безпасрэдная беларуская акцыя.

З усяго гэтага вынікае, што наагул беларускі рух павінен уключыць у свае рамы i рух «тутэйшы» ды заапякавацца апошнім. Гэта магутны саюзьнік, якога ніяк лёгкаважыць ня можна. Таму неабходна, каб нашае грамадзянства больш зацікавілася гэтай справай, каб у нас зьявіліся навуковыя працы аб «тутэйшых». Квэстыя ўзаемаадносінаў між беларусамі i «тутэйшымі», інакш квэстыя тактычнага падыходу беларусаў да «тутэйшых», патрабуе такжа абдуманьня, бо неразважная тактыка можа больш пашкодзіць, як прынесьці карысьці. Дзякуючы гэтай неразважнай тактыцы, маем часта гэткія прыкрыя выпадкі, што ў ваднэй вёсцы ёсьць беларусы i «тутэйшыя» i ніяк дагаварыцца ня могуць. «Тутэйшыя» лічаць беларусаў партыяй, як прыкладам ППС, камуністаў i г.д. A ўсё дзякуючы няўмеламу падыходу мясцовых беларусаў. У гэтую беларускую «партыю» «тутэйшыя» ня хочуць уступаць! Калі на «тутэйшасьць» бел. грамадзянства зьверне большую ўвагу, тады выясьняцца i найлепшыя шляхі, каторыя прывядуць да поўнага ўліцьця «тутэйшага руху» ў беларускі. Мікола Шкялёнак, Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы

Да мэтодолёгіі гісторыі Беларусі

Сяньня, калі ўсюды на Беларусі маем многа беларускіх па духу школаў, дамоў культуры й іншых культурных устаноў, у якіх вядзеццца ўзгадаваньне нашага маладога пакаленьня й грамадзянства, трэба зьвярнуць увагу на неабходнасьць адналітага выкладаньня беларускае гісторыі. На жаль, мы ня маем добрага, падручніка, каторы мог-бы выкарыстаць настаўнік, лектар, ці вучань, а які ў даступны спосаб падаўбы ім асноўныя выснавы, да якіх дайшла беларуская гістарычная навука. З гэтага гледзішча вага такіх падручнікаў, як Ластоўскага, Ігнатоўскага, Пічэты й інш. малая, бо гэтыя дасьледчыкі слаба арыентаваліся ў сутнасьці беларускае гісторыі, або былі сьведама змушаны да праводжаньня варожых беларускаму народу тэндэнцыяў. А тым часам адналіты падход да сваёй гісторыі ёсьць для нас пякучай патрэбай. Нельга ні на хвіліну забывацца, што асновай нацыянальнага беларускага сьветагляду будуць студыі собскай гісторыі. Вось-жа, які гэта будзе сьветагляд, калі кожны настаўнік, лектар, будзе праводзіць набытую ў чужой школе, або скампанаваную на собскі спосаб, тэндэнцыю? Ня будзе сумлеву, што ў гэтым прыпадку мы самі сябе адсунем ад таго жарала духовае сілы, якую нам дае наша гісторыя. A гэта было-б вялікім мінусам у нашай сучаснай нацыянальнай працы.

Заданьнем гэтага артыкулу ёсьць прадставіць асноўныя вехі і факты нашага гістарычнага разьвіцьця ў сьвятле беларускіх гістарычных досьледаў. Гэтых тэзаў трэба трымацца, фактычны матарыял можа быць узяты зь першага лепшага падручніка.

1. Паходжаньне беларускага народу

Выясьняючы гэтае пытаньне, трэба ведаць, што паходжаньне беларускага народу ёсьць нячыста славянскае, а мяшанае. Перад прыходам у Беларусь славянскіх беларускіх плямёнаў, яе насялялі ценькай просланьню г. зв. балты, а на поўначы часткава фіны. Гэты субстрат растапіўся ў славянскім беларускім элемэньце, але пакінуў шмат сваіх астачаў так у нашай духовай, як матарыяльнай культуры. Пад напорам беларускіх славянскіх плямёнаў балты часткава падаліся на поўнач, дзе зьмяшаліся зь фінамі й гэткім парадкам паўсталі сяньняшні жмудзкі й латыскі народы. Народу, які мог-бы сяньня ўважаць сябе за прадстаўніка чыстых балтаў, няма. Ды культуры й наагул мінуўшчыны балтаў сяньня маюць прэтэнзіі i беларусы, і жмундзіны, i латышы кажны ў сваім засягу. Калі скончыўся працэс поўнага растапленьня балтаў у Беларусі ў славянскім беларускім элемэньце, сказаць трудна. Аўтар уважае, што канцом яго трэба лічыць канец ХIII ст.

Гаворачы аб беларускіх славянскіх плямёнах трэба да ix залічаць нятолькі крывічоў, радзімічаў i дрыгавічоў, але северанаў, вяцічаў i драўлянаў. Што да першых трох — дык справа ясная, што да северанаў i вяцічаў, дык тут маем нятолькі сьвядоцтва летапісца (радзімічы, северане, вяцічы «один обычай имяху»), але і грунтоўную працу праф. Растаргуева; што да драўлянаў — дык апрача іхняе мінуўшчыны іхнюю беларускасьць сьвярджаюць навейшыя досьледы й між імі ўкраінца Ганцова.

2. Падзел гісторыі Беларусі на пэрыёды

Хоць гэтае пытаньне мае больш мэтодолёгічны характар, але пэрыёдызацыю собскае гісторыі павінен ведаць кажны беларус. Падзел гісторыі на пэрыёды — гэта касьцяк, фундамэнт будовы самое навукі, сынтэза гісторыі. Даты, аддзяляючыя пэрыёды — гэта паваротныя вехі ў жыцьці народу. Можна забыцца аб фактах, але аб гэтых паваротных мамэнтах трэба ведаць.

Ні ў якім прыпадку ня будзе дапушчальным тасаваньне старога падзелу гісторыі Беларусі нa гэткiя пэрыёды, як «полацкі», «літоўскі», «польскі», «расейскі» і хто ведае яшчэ які. Гэты падзел у сваіх асновах фальшывы. Ён прадстаўляе наш народ у мінуласьці як аб’ект, а не як суб’ект, што зусім не адказвае гістарычнай праўдзе. Якой-бы багатай i слаўнай ня была мінуўшчына народу, ўцісьненая у гэткую «пэрыёдызацыю» яна будзе ад пачатку прадстаўлена ў фальшывым аспэкце. Аўтар гэтага артыкулу ў працы «Перыёдызацыя гісторыі Беларусі» абасноўвае наступны падзел на пэрыёды нашае гісторыі:

I. Пэрыёд асобных беларускіх гаспадарстваў (да паловы ХIII ст.).

ІІ. Пэрыёд суцэльнага беларускага гаспадарства (ад паловы ХIII ст. да канца ХVІІ).

III. Пэрыёд заняпаду беларускае гаспадарсьцьвенасьці (ад канца ХVІІ ст.).

У першых двух Беларусь жыла незалежным гаспадарсьвеным жыцьцём i была суб'ектам у эўрапэйскіх адносінах, у трэцьцім пад польскай i маскоўскай няволяй.

Трэба тут падчыркнуць, што думку аб гэтым падзеле гісторыі Беларусі на пэрыёды знаходзім і ў праф. Доўнар-Запольскага ў ягонай працы “Асновы гаспадарсьвенасьці Беларусі” i M. Шчакаціхіна «Гісторыя беларускага мастацтва». Праўда, яна ня выказана там выразна, але сама сабой выплывае. Дык няма патрэбы трымацца старога, фальшывага падзелу, каторы нічога не выясьняе, a толькі ўсё зацемняе.

Гаворачы аб першым пэрыёдзе, трэба зьвярнуць аднолькава важную ўвагу як на Полаччыну, так на Смаленшчыну. Нельга абмінуць i гісторыі тых гаспадарстваў княстваў, каторыя з прычыны эканамічных, ды іншых адносінаў, лучалі на даўжэйшы час у палітычную залежнасьць ад небеларускіх цэнтраў, напр. Чарнігава-Севершчына, Пскоўшчына. Асабліва культурныя здабычы Смаленшчыны павінны быць падчыркнены, бо яны сапраўды, былі вялікімі.

ВЯЛІКАЕ КНЯСТВА ЛІТОЎСКАЕ (БЕЛАРУСКАЕ)

Пераходзячы да агляду другога пэрыёду беларускае гісторыі, трэба зьвярнуць асаблівую ўвагу на паўстаньнe Вялікага Княства Літоўскага. Тады нам будзе ясным, што гэтае гаспадарства ад свайго пачатку было беларускім, і толькі таму ў ім панавала беларуская культура, беларуская мова, звычаі, асновы гаспадарсьцьвенага ладу, палітыка, а ня дзякуючы таму непраўда-падобнаму факту, што беларуская культура зь «цягам часу» перамагла, што нейкія мітычныя заваёўнікі нас падбілі, стварылі так магутны гаспадарсьцьвены арганізм, а потым самі пырснулі як мыльныя бурбалкі. Трэба ведаць, што калі-б гаспадарсьцьвены арганізм Вялікага Княства Літоўскага быў збудаваны не беларускімі, а іншымі рукамі, дык нашая культура ў ім напэўна — бы не перамагла, як у падобных выпадках не перамагала нідзе культура падбітага народу. Не магло быць цудаў i ў нас.

Але калі толькі належна прадставіць гістарычныя факты штода ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага, дык кажнаму будзе ясным, што гэта гаспадарства было беларускім ад пачатку. Як гэтыя факты выглядаюць?

Вось-жа Вялікае Княства Літоўскае было заложана Міндаўгам, у сярэдзіне ХШ ст. Тады яно ахапляла толькі беларускія землі — Наваградчыну, Слонімшчыну, Горадзеншчыну і Ваўкавышчыну. З гэтуль экспансія маладога княства йшла на поўнач (жмудзкія землі, або сяньняшняя этнаграфічная Летува), на ўсход (крывіцкія землі), поўдзень (рускія). У той час, калі экспансія на крывіцкія землі адбывалася бесьперашкодна й гэтыя землі дабравольна далучаліся адна за другой да нарастаючага палітычнага твору, жмудзкія, або этнаграфічна-летувіскія былі далучаны да новага гаспадарства сілай. Ведама, што зь беларускіх земляў князь Міндаўг рушыў у 1264 ці 1263 г. на падбой Жмудзі. Як падае летапісец, ён яму ўдаўся, хоць сам Міндаўг у гэтай барацьбе зьгінуў.

Далучэньне этнаграфічна-летувіскіх земляў да новага гаспадарства вельмі павялічыла ў ім этнаграфічна-летувіскі элемэнт. Можна нават казаць, што калькасна ён мала ўступаў беларускаму. Ёсьць гістарычныя дадзеныя, што між беларускім і летувіскім элемэнтамі пачалася барацьба за кіраваньне новым палітычным арганізмам. I няведама, якой была-б яго доля, калі-б на гістарычную арэну ня выступіла вялікая ў нашай гісторыі асабістаць — князь Войшалак, сын Міндаўга. Як падае летапісец, ён удаўся ў Жмудзь з жаданьнем памсьціць сьмерць свайго бацькі, — князя Міндаўга. Меў ён толькі беларускую дружыну i ў кароткім часе вярнуў на Жмудзі парадак, «ізбіяху» там як кажа летапісец, вялікае «множество» ворагаў. Гэтым была адсунена назаўсёды небясьпека апанаваньня гаспадарства этнаграфіч-налетувіскім элемэнтам. Гэтым было запэўнена панаваньне беларускіх нацыянальных (паколькі да тых часоў можна, наагул, адносіць гэтае паняцьце), культурных, палітычных i эканамічных асноў у новым гаспадарсьцьве.

Ад Войшалка беларускі характар Вялікага Княства Літоўскага не падлягае ўжо ніякаму сумлеву, хоць для нас ясным ёсьць беларускі яго характар i за Міндаўга, калі гаспадарства абыймала толькі беларускія этнаграфічныя землі.

На гэты факт трэба зьвярнуць вялікую ўвагу, а забытую, накрытую пылам стагодзьдзяў асабістасьць Войшалка падняць да ролі найвялікшага героя нашае мінуўшчьны, якім ён i быў у запраўднасьці, хоць даканаўшы свайго вялікага чыну, дабравольна пайшоў у манастыр, у якім быў i перад дакананьнем гэтага чыну!

ТЭОРЫЯ ЗАВАЯВАНЬНЯ

Паміма вышменаваных ясных гістарычных фактаў, варожая нам гісторыёграфія польская і маскоўская кіруючыся выключна палітычнай тэндэнцыей, пераіначвае гістарычную праўду. Яна разьдзьмухвае выдуманую празь сябе г. зв. «тэорыю заваяваньня» беларускіх земляў этнаграфічнымі летувісамі (жмудзінамі). Апіраецца яна на пераданых летапісцам адзіночных, хоць у значнай колькасьці, фактах разбойніцкіх нападаў дробных летувіскіх князькоў на беларускія княствы. Досыць было дзесь паказацца дзесятку летувіскіх разбойнікаў, як ужо цэлая, часам вялізарная (як Смаленшчына, ці Полаччына) землі былі імі «заваяваны». Мы не пярэчым, што гэтыя напады былі, але апрача разбойніцкага, яны ня мелі ніякага іншага характару. Гэтыя напады ніколі ня мелі гаспадарсьцьвена — творчае тэндэнцыі, бо гаспадарсьцьвеная форма жыцьця тады ня была ведама летувісам. Яны былі ўсё яшчэ на прымітыўнай ступені пляменнага разьвіцьця. Дык як яны маглі тварыць гаспадарства ў нас? Беларуская форма гаспадарсьвенага жыцьця была ўводжана на Жмудзі, пачынаючы ад Міндаўга, але канчальна беларускія парадкі завёў там Гедымін. Адваротны працэс ніколі ня меў месца.

Тэорыя заваяваньня парэчыць усім гістарычным жаролам. Гісторыкі, што яе трымаюцца, ня могуць знайсьці ніводнае «пэўнае» даты, калі паасобная беларуская зямля была «заваявана». У кажнага зь іх гэтыя даты выглядаюць накш. А чаму? Бо яны выімагінаваныя, гістарычныя жаролы ix не перадаюць. Летапісец перадаў нам толькі вышменаваныя, нічога нязначыўшыя грабежніцкія напады летувісаў i факты, ілюструючыя арганізацыю Вялікага Княства Літоўскага, якія сьветчуць, што гэтае гаспадарства было беларускім, ад самага свайго пачатку.

На гэтай аснове немагчыма нам паўтараць гэтыя выдуманыя варожай гісторыёграфіей байкі, пярэчучыя гістарычным жаролам i маючыя выключна палітычную, мэту — паніжэньне гістарычнае ролі беларускага народу, выясьненьне, што гэты народ быў «нягістарычным». Паўстаньне Вялікага Княства Літоўскага павінна быць выясьнена так, як пададзена вышэй, як аб гэтым гавораць крыніцы.

ПРАЦЭС ДАЛУЧЭНЬНЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯЎ

Толькі беларускі характар новага гаспадарства выклікаў цікавасць да вольнага далучэньня да яго беларускіх земляў. З аднаго боку магутны палітычны, культурны і рэлігійны ўздым беларускага жыцьця ў ім, а з другога — татарская небясьпека, узрастаўшае пачуцьцё нацыянальнае, рэлігійнае i культурнае салідарнасьці, выклікалі факты, што паасобныя беларускія княствы адно за адным аддаваліся ў ваенную апеку вялікага князя, захоўваючы ў сябе ўсе парадкі пастарому. З свайго боку вялікія князі заўсёды падчырквалі, — «мы старыны ня рухаем, навіны ня ўводзім». Гэтага ня трэба разумець, як нейкага обскурантызму, a толькі як глыбокую палітычную мудрасьць асновапаложнікаў суцэльнага беларускага гаспадарства, умеўшых шанаваць мясцовыя звычаі й гістарычныя асаблівасьці кажнае зямлі. Паступова, шляхам сужыцьця, усе беларускія землі злучыліся ў вялікае фэдэрацыйнае беларускае гаспадарства. Немагчыма дакладна ўстанавіць датаў, калі кажнае княства увайшло ў склад гэтага гаспадарства. Толькі прыблізна можна ix вылічыць.

У некаторых землях, як прыкладам у Смаленшчыне, частка насельніцтва бунтавалася супроць далучэньня. Але больш уплывовыя колы былі за далучэньнем, што пры Вітаўце канчальна й наступіла.

Адзіночных выпадкаў апору супроць далучэньня да суцэльнага беларускага гаспадарства, якія дзе-ня-дзе мелі месца, ні ў якім вытадку няможна разглядаць, як абарону «гінуўшай» беларускай «незалежнасьці», як гэта робяць некаторыя нашыя гісторыкі, a толькі як праявы лёкальнага шкоднага сэпаратызму, падтрымоўванага ці то мясцовымі пакрыўджанымі князямі, ці некаторымі просланямі жыхарства, выражаўшымі незадаволеньне новымі парадкамі. Сутнасьць гісторыі Беларусі трэба бачыць у гэтую пару ў працэсе задзіночаньня гаспадарства, а не ў адцэнтральных адскоках, хоць яны ясна такжа ўваходзяць у нашую гісторыю.

НАЗОЎ ЛІТВА, ЛІТОЎСКI

Сяньня трэба лічыць даказаным, асабліва пасьля грунтоўна абаснаваных мяркаваньняў з гэтага гледзішча праф. Лаўмянскага (Studia nad spoіeczeсstwem i paсstwem litewskim), што першабытны назоў «Літва» адносіўся тэрытарыяльна да зямлі між Вяльлёй i Нёманам, этнаграфічна беларускай, дзе нарадзілася гаспадарства Міндаўга. Чый гэта быў назоў — няведама. Ані беларуская, ані летувіская а тымбалей латыская мова этымолёгічнага значэньня гэтага слова выясьніць ня могуць. Ды і гэта няважна. З тэрытарыяльным пашырэньнем Вялікага Княства шырыўся й гэты назоў. Спачатку ён азначаў гаспадарсьцьвеную прыналежнасьць, а потым стаўся нацыянальным назовам нашага народу. Нятолькі асьвечаныя клясы нашага народу называлі сябе Ліцьвінамі, але назоў гэты пранікаў у шырокія народныя гушчы. З астачамі гэтага зьявішча спатыкаліся дасьледчыкі яшчэ зусім нядаўна, нават на ўсходнім беларускім Палесьсі тады, калі ўжо, здаецца, непадзельна панаваў наш новы нацыянальны назоў — Беларусы! Само сабой зразумела, што ён у гаспадарсьцьвеным сэньсе ахапіў i жмудзінаў. Але тасаваўся ён наўперад да беларусаў i іхняга гаспадарства. Яшчэ за Казімера Ягайлавіча, жмудзіны чуліся чужымі і гэтаму назову й літоўскай гаспадарсьцьвенасьці кaлi ўпорыста дамагаліся, каб у грамаце жмудзкай зямлі Казімер абавязкава ўставіў зацемку, што Жмудзь не аружжам была далучана да літоўскага гаспадарства (што ў сутнасьці адказвала праўдзе), а дабравольна (што ўжо не адказвала ей). Гэткім чынам яны яшчэ ў XV ст. проціставіліся літоўскаму элемэнту як чужому, хацелі толькі сужыцьця зь ім i загварантаваньня сабе некаторых праў, але не ідэнтыфікавалі сябе зь ліцьвінамі. Гэты назоў мы павінны разглядаць як наш нацыянальны, выціснуўшы слаба яшчэ пашыраны ранейшы крывічы, а заменены потым беларусамі.

Таму найвялікшай недарэчнасьцю ёсьць ідэнтыфікаваньне яго з сучаснымі назовамі «летувіс», «Летува», што наглядаецца практычна ў некаторых гісторыкаў у тасаваньні гэткіх бяссэнсоўных, прыкладам, выражэньняў, як — «Літоўска-беларускае княства», або «Літоўска-рускае княства» і г.д., чым зіначваецца значэньне слова ”літоўскі”. Вялікае Княства Літоўскае ніколі нямела гэткага падвойнага назову, ніколі ня было нейкім супольным творам летувісаў i беларусаў, a толькі творам гістарычных ліцьвіноў, г. зн. беларусаў. Таму дзеля паясьненьня беларускага характару назову «літоўскі» можна дадаць у дужках «бeларускі», але ніколі ня лучыць гэтых словаў лучнікам. Паўстала гэткае недарэчнае лучэньне зь лёгкае рукі чужое гісторыёграфіі, якая, прыймаючы тэорыю заваяваньня беларускіх земляў, але зноў-жа бачучы беларускі характар гаспадарства, пачала ўжываць тэрмін «літоўска-рускі», а ўжо мы яго паправілі на «літоўска-беларускі».

Факт, што сягоньня гэты назоў прысабечаны жмудзінамі і мы да ix яго толькі тасуем, ня можа мець ніякага, значэньня, бо тыя ці іншыя сучасныя палітычныя меркаваньні ня могуць пераіначваць нашае гісторыі.

ДЫНАСТЫЯ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Мноства летапісаў цьвердзіць, што дынастыя Вялікага Княства Літоўскага была полацкага паходжаньня, i пробуюць нават падаць радаводы яе ад полацкіх князёў.

Мы трымаемся пагляду, што яна была мяшанага, балтыцка-полацкага паходжаньня, аб чым сьветчаць хоць-бы балтыцкія ймёны першых вялікіх князёў. Род ix выводзіўся, бязумоўна, з тых першабытных Балтаў, каторыя растапіліся ў беларускім славянскім элемэньце, творачы субстрат беларускае нацыі. Пазьней прыйшла полацка-крывіцкая дамешка. Гэтая дынастыя ня прыйшла да нас з Жмудзі, як стараліся некаторыя гісторыкі, прыхільнікі тэорыі заваяваньня, безрэзультатна даказаць, а была мясцовага паходжаньня.

Яе валаданьні знаходзіліся там, дзе паўстала гаспадарства Міндаўга, г. ё. у Беларусі, a ня дзесь на Жмудзі, як гэта безрэзультатна выводзілі некаторыя прыхільнікі тэорыі заваяваньня, а між імі ўжо успомнены Лаўмянскі.

У жылах вялікіх князёў цякла балтыцкакрывіцкая кроў, гэта ня была дынастыя чужого беларусам паходжаньня. Культурна яна, была беларускай ужо ад пачатку гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Балтыцкі элемэнт у ёй да гэтага часу ўжо поўнасьцю растапіўся ў славянска-крывіцкім. Так Войшалак, сын Міндаўга — першага ведамага нам закладчыка Вялікага Княства, культурна быў ужо поўнасьцю крывічом.

На асаблівуго ўвагу заслугоўвае вялікая палітычная мудрасьць, такт, ды патрыятызм першых вялікіх князёў, зьбіральнікаў беларукіх земляў. Ідучы да вялікае мэты задзіночаньня ўсіх крывіцкіх земляў у адно гаспадарства, яны, ведаючы мясцовыя палітычныя й культурныя традыцыі, тасавалі сродкі, каторыя мы сяньня можам азначыць як адзіна правільныя. Былі гэта сродкі процілежныя тым, якія тасавалі вялікія князі маскоўскія. У той час, калі там задзіночаньне наступала шляхам пашырэньня цэнтралізацыі й абсалютнае ўлады вялікага князя, літоўскія (крывіцкія) князі аб'еднавалі беларускія землі, толькі на прынцыпе дэцэнтралізацыі. Згэтуль у Беларусі паўстаў так апрычоны ад маскоўскага нутраны лад у гаспадарсьцьве.

Закладчыкі гаспадарства ад Міндаўга да Вітаўта адзначаліся вельмі шырокім палітычным, крывіцкім, гарызонтам. Імкнуліся яны нятолькі да задзіночаньня беларускіх земляў, але наглядаючы ўзрост Вялікага Княства Маскоўскага, у якім бачылі крывіцкага непрыяцеля, хацелі забясьпечыць гегэмонію Крывіі на Ўсходзе. Ад Міндаўга да Вітаўта палітычная думка вялікіх князёў ёсьць усьцяж ськіраванай на Усход. Толькі пасьля сьмерці Вітаўта Вялікае Княства рэзыгнуе з сваей экспапсыўнай палітыкі на Усходзе й займае тут абаронную пазыцыю.

Побач з шырокімі палітычнымі плянамі ўжо першыя князі разьвіваюць глыбока абдуманую рэлігійную палітыку, апёртую на чыста крывіцкіх асновах. Так ужо Гедымін, аб «паганьсьцьве» якога выдумана столькі баек, устанаўляе першую беларускую мітраполію, незалежную ад Кіева й Масквы. A ведама, што рэлігійная незалежнасьць вяла тады і да культурнанацыяналынай, бо культурна-нацыянальнае жыцьцё, нават у гэтых часох, цесна перапляталася з рэлігійным.

Так-жа дзякуючы палітычнаму розуму першых вялікіх князёў мы заўдзячваем факт, што ў новым гаспадарсьцьве прынялася за ўрадавую мову не лаціна, як усюды на захадзе, a крывіцкая мова. Слабая тэндэнцыя да ўвядзеньня ў нас лаціны, якая праяўлялася ў некаторай ступені за Міндаўга й Гедыміна, дзякуючы іхнім зносінам з Рымам, хутка зчэзла i ўжо пры Альгердзе крывіцкая мова становіцца канчалына ўрадавай.

Ад Ягайлы вялікія князі літоўскія стаюцца адначасна (хоць былі й выняткі) каралямі Польшчы. Злучыўшы ў сабе гэтыя дзьве годнасьці, яны, аднак, перасьцярагалі апрычонасьці Вялікага Княства, што рабіў нават апошні прадстаўнік гэтай дынастыі Жыгімонт Аўгуст III. Характэрна, што пара панаваньня ў Польшчы гэтай крывіцкай дынастыі належыць да пары найвялікшага яе росквіту.

Гаворачы аб наступніках Ягайлавічаў на вялікакняскім пасадзе трэба мець наўвеце, што гэта былі ўжо поўнасьцю чужнікі, якія мала нават арыентаваліся ня то што ў нашых, але й польскіх справах. Зь ix на асаблівую ўвагу заслугоўвае вялікі князь Сьцяпан Батура, які, апіраючыся на літоўскія (крывіцкія) сілы, закончыў памысную для Вялікага Княства вайну з Масквой.

НУТРАНЫЯ ПАДЗЕІ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ

Зусім зразумелым ёсьць, што й пасьля задзіночаньня ўсіх беларускіх земляў у адным гаспадарсьцьве наглядаліся час ад часу адцэнтральныя тэндэнцыі, выступаўшыя асабліва моцна там, дзе былі й багатыя лёкальныя палітычныя традыцыі. Наглядаліся глыбейшыя рухі, меўшыя сацыяльную аснову. Былі паважныя забурэньні рэлігійнае натуры і г. д. Падобныя зьявішчы здараліся i ў кажным іншым гаспадарсьцьве. У той, аднак, час, калі ў гэтых іншых гаспадарствах гісторыёграфія апрацавала адналіты, уласьцівы, падход да гэтых зьявішчаў — у нас, дзякуючы расейскім i польскім уплывам, з гэтага гледзішча ўсё яшчэ пануе анархія. У нас можна напр. часта спаткацца з паглядам, што выступленьне Швідрыгайлы — гэта спроба ўзнаўленьня «незалежнасьці» беларускага гаспадарства, што казацкі рух XVII ст. спроба тэй-жа натуры й т. п. Гэткі падход ёсьць у аснове фальшывы. У гэтым прыпадку вырываецца з агульнае цэласьці адно чыста лёкальнае зьявішча, беспадстаўна глёрыфікуецца і проціставіцца ўсей іншай беларускай гісторыі, як чамусьці варожаму. Адзіна правільным падходам беларускага гісторыка будзе той, які разглядае цэласьць зьявішчаў як сваё, беларускае, a толькі кваліфікацыю іхняе дадатнае, ці ад'емнае, патуры ўзалежняе ад таго, ці гэтыя зьявішчы разбуралі беларускі гаспадарсьцьвенны арганізм, цi памагалі яго захаваньню, або напраўлялі ў ім той ці іншы бок жыцьця. Дзеля таго да беларускае гісторыі будзе аднолькава належаць i паўстаньне Швідрыгайлы (nota bene па сацыяльнай аснове) i акцыя супроць яго Жыгімонта I; казацкія паўстаньні XVII ст. i акцыя супраць іх Яна III Радзівіла, які гэтыя паўстаньні зьліквідаваў. Падобных прыкладаў можна назваць больш, але хопіць i гэтых. Істота беларускае гісторыі будзе, аднак, не ў паўстанні Швідрыгайлы, ці казацкіх паўстаньнях, a ў проціакцыях Жыгімонта I, ці Яна Радзівіла, каторыя баранілі адзінства гаспадарства. Можна мець вялікія сымпатыі, скажам, да казацкіх паўстаньняў, але нятрэба забывацца, што гісторыя Беларусі ў другім пэрыёдзе (пара Вялікага Княства Літоўскага) мела, калі так выразіцца наскрось «арыстакратычны» характар i тое, што зрабіла гэтая арыстакрацыя ёсьць дэцытуючым, а ня розныя лёкальныя рухі. I рэакцыя апошніх будзе тады толькі дадатнай, калі яны выклікаліся зьявішчамі, якія дзеля дабра гаспадарства, павінны былі быць зьменены, зрэфармаваны. Стрыжанём нашае гісторыі аднак гэтыя адцэнтральныя, ці іншае натуры лёкальныя зьявішчы, паколькі яны не зрабілі перавароту ў гаспадарсьцьве, ніколі быць ня могуць.

З тэй самай прычыны робіцца памылка, калі, прыкладам, усіх гаспадароў, пачынаючы ад Ягайлы разглядаюць як польскіх каралёў, падчыркваючы наўперад гэты іхні тытул, a зусім, або блізу зусім, замаўчваюць другі й для нас уласьцівы іхні тытул — вялікіх князёў літоўскіх (беларускіх). Мы павінны якраз гэты другі іхні тытул заўсёды ставіць па першым месцы, a польскі разглядаць як пабочны, нас куды менш іптарасуючы. Шмат здаралася ў гісторыі выпадкаў пэрсанальнае вуніі, пры захаваньні незалежнасьці злучаных ёю гаспадарстваў, але няма выпадку, каб дзесь на першы плян высоўваўся тытул, які гаспадар — ужываў як рэпрэзентант і ўладар другога, чужога гаспадарства. І нам трэба, гаворачы аб нашых гаспадарох, высоўваць на першы плян іхні тытул вялікіх князёў, якім яны карысталіся ў адносінах да нас, да беларускага гаспадарства, a тытул польскіх каралёў разглядаць, як дадатак, мо й ганорны, але нас мала інтарасуючы.

ВОНКАВЫЯ АДНОСІНЫ

На правільнае ўняцьце вонкавых адносінаў Беларусі да сваіх суседзяў трэба зьвярнуць вялікую ўвагу. Гэта патрэбна перадусім дзеля таго, каб належна зразумець сутнасьць вонкавае палітыкі Беларусі ў мінуўшчыне. I з гэтага гледзішча, дзякуючы варожай нам гістарычнай літаратуры, паўстала вялікая блытаніна, каторая нятолькі зацямняе запраўдную палітычную думку нашых продкаў, але, наагул, усю гісторыю Беларусі прадстаўляе ў фальшывым аспэкце, як мо пры ніякай іншай нагодзе.

Так штo да вонкавай палітыкі Беларусі ў першым пэрыёдзе расейская гісторыёграфія тасуе зусім няправільны падход. Разглядаючы беларускі народ як галіну адзінага рускага народу, які стварыў адзінае рускае гаспадарства — Кіеўскае княства, расейская гісторыя разглядае заўзятую барацьбу Беларусі з гэтым гаспадарствам як нейкае «хатняе» непаразумленьне ў «аднэй» славянскай, рускай сям'і. Як асноўны матыў гэтае барацьбы яна падае незадаволеньне крывіцкіх князёў з таго, што ix «пакрыўдзілі» у правох на заняцьце вялікакняскага кіеўскага пасаду. Імкнучыся, быццам, паправіць гэтае палажэньне, крывіцкія князі вялі змаганьне зь Кіевам. Гэтае змаганьне аднак, — цьвердзіць расейская гісторыёграфія — непавінна быць разгляданым як процістаўленьне крывіцкага народу (які, наагул, не йснаваў!) рускаму (расейскаму), a толыкі як «спрэчкі» у абрубе аднэй вялікай рускай сям'і.

Няма больш фальшывай тэзы, як падобнае цьверджаньне. Праўда, некаторыя беларускія княствы, а нават Смаленшчына, былі ўцягнуты ў слабую палітычную сувязь зь Кіевам i пакуль у ёй знаходзіліся, не адыйгрывалі ў беларускім палітычным жыцьці выдатнейшае ролі. Зь цягам часу яны вызваліліся ад кіеўскіх уплываў. Але ня ў гэтым справа. Сутнасьць справы палягае на тым, што крывіцкія полацкія князі, якія якраз вялі гэтую барацьбу i ў тагачасным беларускім жыцьці адыйгрывалі павадырскую ролю, не хацелі нічога супольнага мець зь кіеўскім вялікакняскім пасадам! Нават тады, калі кіеўскае насельніцтва, як у выпадку з Усяславам Чарадзеям, дабравольна выбірала на гэты пасад полацкага князя, ён не хацеў на ім заставацца й пры першай нагодзе яго пакінуў.

Істота адносінаў зь Кіевам палягае не на спрэчках «хатняга» характару, а на тым, што на крывіцкай зямлі, як цьвердзяць аб'ектыўныя дасьледчыкі, вытварыўся апрычоны з гледзішча этнаграфічнага, эканамічнага, лінгвістычнага й культурнага гаспадарсьцьвены (палітычны) цэнтр, каторы ў сваіх адносінах з суседзямі, кіраваўся інтарэсамі гатага цэнтру, а не якімісь «крыўдамі» пры падзеле супольнага майна. На гэты мамэнт неабходна зьвярнуць увагу й толькі з гэтага гледзішча выясьняць стогадовае змаганьне Полацка зь Кіевам.

Калі йдзе аб адносіны зь іншымі суседзямі ў першым перыёдзе, дык трэба падчыркнуць палітычныя й культурныя ўплывы крывічоў па балтыцкія народы. Яны знаходзіліся ў палітычнай залежнасьці ад Полацка ўжо ад паловы XII ст. Што датычыць адносінаў з Масквой i Польшчай, дык яны ў першым перыёдзе не адыйгрывалі ніякае ролі.

У другім пярыёдзе гісторыі Беларусі адносіны з суседзямі вельмі скамплікаваліся. I што да гэтага пэрыеду тэндэнцыйная чужая гісторыёграфія ймкнецца прадставіць ix у фальшывым аспэкце. Асноўнай тэзай, праводжанай расейскай афіцыяльнай гісторыей ёсьць даказаць, што беларускі народ, апынуўшыся ў межах Вялікага Княства Літоўскага, апанаваўшы яго культурна, ня меў варожай Маскве палітычнай думкі, а як праваслаўны, імкнуўся да злучэньня зь ёй, усе-ж варожыя выступленьні Вялікага Княства супроць Масквы былі кіраваны «Літвой», a пазьней Польшчай. З другога боку польскія гісторыкі, апіраючыся на фактах шмат разоў заключаных між Польшчай i Вялікім Княствам Літоўскім вуніяў i падмацоўваючы ix рэлігійнымі, культурнымі й палітычнымі ўплывамі, што йшлі ў Літву з Польшчы, намагаюцца даказаць, што асноўнай палітычнай думкай, панаваўшай у гэтым суцэлыным беларускім гаспадарсьцьве было злучэньне з Польшчай, разыходзілася толькі аб «лепшыя» варункі гэтага злучэньня. Неабходна выясьніць захопніцкую падкладку гэтых цьверджаньняў польскай i расейскай гісторыёграфіі. У гэткі спосаб яны абасноўваюць «маральнае» права палякоў i расейцаў на беларускія землі й наагул на ўсю самастойную мінуўшчыну Беларусі, якую разглядаюць толькі як свайго роду размавітасьць сваей. Зьвяртае ўвагу факт, што ўсе мамэнты зь гісторыі Беларусі, каторыя запярэчваюць гэтым тэзам, проста замаўчваюцца. Аб ix ніхто, узгадаваны ў польскай ці расейскай школе, нічога ня чуў.

Калі мы хочам схарактарызаваць адносіны Беларусі да сваіх суседзяў у гэтым пэрыёдзе, накш кажучы тагачасную вонкавую палітыку Беларусі, дык трэба заўсёды мець на ўвеце, што ніякія прыпадкі, сымпатыі, ці аптыпатыі, ня йгралі тут ролі, а менаваныя адносіны фармаваліся выключна пад кутом гледжаньня пашырэньня ці абаророны палітычных інтарэсаў Беларусі, як незалежнага гаспадарства. Гэтая тэндэнцыя ў вонкавай палітыцы Вялікага Княства выступае вельмі выразна, яе ня трэба спецыяльна шукаць. Толькі ёю тлумачыцца факт шматвяковага йснаваньня гэтага спадарства, бо калі-б яе ня было дык у тых палітычных умовах, у якіх існавала Вялікае Княства, яно-б развалілася ў сваім жа пачатку.

Пасьля выясьненьня тых нацыянальных, культурных i палітычных асноў, на якіх было збудавана Вялікае Княства Літоўскае, мы прыймаем як факт сам праз сябе зразумелы, што вонкавая палітыка Вялікага Княства мела выключна беларускі характар, што наяўнасьць у гаспадарсьцьве іншых нацыяналынасьцяў, прыкладам жмудзінаў, або накш летувісаў, не ўплывала ні ў якой ступені на беларускі характар гэтае палітыкі. У ёй мы бачым тыя-ж тэндэнцыі, што i ў першым пэрыёдзе. Больш таго — сучасны беларускі нацыянальны рух з палітычнага гледзішча базуецца на тых самых асновах, на якіх будавала свае адносіны да суседзяў Вялікае Княства, мае тыя самыя мэты. Само сабой зразумела, што палітычны сьвет вонках нас сяньня выглядае накш i практычныя нашыя шляхі могуць накш бегчы, але асноўная думка — завядзеньне ў Беларусі беларускіх нацыянальных, культурных, гаспадарскіх і палітычных асноў жыцьця на ўсім яе этнаграфічным прасторы й абарона гэтых асноў на ўсім гэтым-жа абшары ад захопніцтва звонку застаецца тэй самай. Гэты мамэнт заслугоўвае на асаблівае падчыркненьне, бо ён устанаўляе вяков ыя традыцыі нашага адроджанага нацыянальнага жыцьця, стварае для яго вялікія гістарычныя фундамонты, легітымуе яго перад чужынцамі. Мы зацемілі, што ў другім пэрыёдзе адносіны з суседзямі скамплікаваліся. На ўсходзе й захадзе вырасьлі новыя сілы, якіх раней ня было. На ўсходзе зьявіліся татары, а на захадзе — Польшча.

Татары, пасьля шарэгу больш, ці менш, крывавых баёў, падбілі рускія княствы на чале зь Кіевам. З маланкавай хуткасьцю яны апынуліся на ўсходніх і паўдзённых узьмежжах Беларусі. Але тут яны сустрэлі рашучы адпор. Спачатку яны былі адбітыя ад Смаленску, а потым у неаднаразовых баёх пабітыя на паўдні. Татары пакінулі Беларусь у спакою, a рынуліся ў Заходнюю Эўропу дзе ix з трудам паўстрымалі.

Гэты мамэнт заслугоўвае на асаблівую ўвагу й падчыркненьне. Сьветчыць ён з аднаго боку аб сіле тагачаснае Бсларусі, а з другога, дзякуючы дадзенаму татарам адпору, беларусы абаранілі сабе магчымасьць свабоднага ад татарскіх уплываў культурнага й палітычнага разьвіцьця.

Апошняе адбывалася ў нас з гэтае прычыны накш, як у іншых усходня-славянскіх народаў, каторыя, дзякуючы доўгаму татарскаму ярму, набылі ў вялікшай, ці меншай ступені татарскі культурна — палітычны сьветагляд, татарскія навыкі.

Аж да вызваленьня Масквы ад татарскае няволі (канец XV ст.) Беларусь мела прад сабой на ўсходзе з палітычнага гледзішча адзіны татарскі сьвет. Ходаньне ў вялікіх разьмерах зь ім ня спынялася аж да сьмерці гаспадара Аляксандры Ягайлавіча (1505). Фактычна, аднак, Беларусь мела тут i другого праціўніка, якім было вырастаўшae пад татарскай апекай Вялікае Княства Маскоўскае. Пасьля таго, як гэтае гаспадарства ськінула зь сябе палітычную залежнасьць ад татараў, яно выявіла сябе, як зацятага ворага Беларусі, пераняўшы на сябе шмат у чым татарскія традыцыі ў змаганьні зь Беларусьсю. Дасюлешнія валадыры ўсходу — татары — з вызваленьнем Масквы, падзеленыя палітычна, сталіся дзейнікам, выкарыстоўваным Беларусьсю й Масквой у ix змаганьні. У той час, калі Масква падбухторвала супроць нас крымскіх татараў, Беларусь зь няменшай скуткоўнасьцю падбухторвала супроць Масквы Залатую Арду (над Волгай).

У вяковых змаганьнях з усходам, — ці то з татарамі, ці з Масквой, трэба разрозьніваць дзьве пары. Аж да сьмерці Вітаўта, калі Масква была яшчэ ў моцнай залежнасьці ад татараў, Беларусь вяла на ўсходзе экспансыўную палітыку, мэтай якой было ня толькі задзіночаньне ўсіх беларускіх земляў у адным беларускім гаспадарьстве й рывалізацыя з татарамі за ўплыў на ўсходніх славянаў. Ад сьмерці Вітаўта, калі Масква пачала дужэць i падняла прэтэнзіі нават да крывіцкіх земляў, становішча Беларусі на ўсходзе сталася абаронным.

Пасма бязупынных войнаў Беларусі з Масквой дае найлепшую характарыстыку адносінаў з гэтым суседам. Прыязныя адносіны зь ім ніколі не ўстанаўляліся. Культурна — гэта былі два процілежныя сабе сьветы. З апошняга гледзішча зьвяртае на сябе ўвагу факт, што яшчэ за Жыгімонта Аўгуста ў II Статуце была зьмешчана пастанова, якая дазваляла крывіцкай моладзі выяжджаць на студыі ўва ўсе краі Эўропы, за выняткам бусурманскіх i Масквы, якая была да ix прыраўняна.

Так вялікае заданьне на ўсходзе, як барацьба з татарамі і Масквой патрабавала ад Беларусі напружаньня ўсіх яе сілаў. У мамэнтах, калі палажэньне было асабліва крытычным, на захадзе выступаў з сваімі прэтэнзіямі другі непрыяцель — Польшча. Цікава, што Польшча не выступала супроць Вялікага Княства Літоўскага з аружжам у рукох. У яе ня было дзеля гатага патрэбных сілаў, а да таго, яна была занята барацьбой з сваімі паўдзённымі суседзямі. Але яна ймкнулася здабыць беларускае гаспадарства «дыплёматычным» способам. Прыракаючы (а між іншым ніколі не датрымоўваючы!) помач Вялікаму Княству ў барацьбе з усходам, яна дамагалася цясьнейшае палітычнае сувязі зь ім. Згэтуль паўсталі так званыя вуніі з Польшчай, пачынаючы ад Крэўскай (за Ягайлы), аж да Люблінскай.

Гэтыя вуніі трэба разглядаць не як дабравольны праяў волі Беларусі да цясьнейшага сужыцьця з Польшчай, а выключна як нявыгодныя міжнародныя дагаворы, каторыя былі вымушаны Польшчай ня войнамі, а выкарыстаньнем прымусовага палажэньня Беларусі праз абяцаньне дапамогі ў змаганьні на ўсходзе. Гэтым тлумачыцца, што калі мінала небясьпека на ўсходзе, вуніі ануляваліся, прынамся практычна. Нават Люблінскае вуніі няможна разглядаць, як касаваўшае незалежнасьць беларускае гаспадарсьцьвенасьці, бо доўгі час яна мела толькі тэорэтычнае значэньне, a беларускае гаспадарства згубіла сваю палітычную незалежнасьць не дзякуючы пастановам у Любліне, а культурнай i прыйшоўшай за ёю палітычнай асыміляцыі кіруючае прослані народу на карысьць польшчыны, што мела месца значна пазьней. Да Люблінскае вуніі мы ня можам прывязваць вялікшага, значэньня за тое, якое ёй падаў Леў Сапега. Як ведама, ён не зьмясьціў Люблінскага пакту ў кодэксе правоў, што абавязваў у Беларусі — III Статуце, чаго не зрабіў-бы, калі-б яна мела глыбейшыя палітычныя насьледкі.

Зьвяртае на сябе ўвагу факт, што ў другім пэрыёдзе адносіны Беларусі будаваліся на тым фундамэньце, што каб мець магчымасьць зграмаджаньня ўсіх сілаў на ўсходзе, быў неабходны супакой на заходняй мяжы. Асягненьне гатага супакою ня йшло далей за спробы паразумленьня з Польшчай. Аж да паловы XVII ст. мы ня бачым ніводнае спробы асягненьня гэтага супакою іншым шляхам, напр. Навязаньня цясьнейшае лучнасьці з крыжакамі, або іншымі эўрапэйскімі гаспадарствамі, каторыя маглі-б быць памочнымі ў падтрыманьні пазыцыі Беларусі адносна Польшчы. Адсутнасьць гэтай глыбейшай народнае палітыкі ў Беларусі адбілася блага на фармаваньні тагачасных беларуска-польскіх адносінаў.

Толькі ў палове XVII ст. мы бачым спробу рэвізіі адносінаў Беларусі да сваіх суседзяў, спробу шуканьня новых асноў для беларускае вонкавае палітыкі. У гэтым часе польскі націск на Беларусь быў ужо так моцным, палажэньне абыдвух краёў было так няроўным, што ня было сэнсу нават думаць дайсьці зь ёй да якогась паразумленьня, каторае-б не наражала гонар беларускае гаспадарсьцьвеннасьці. Тады Ян III Радзівіл, выкарыстоўваючы польска-швэдзкую вайну і цяжкое палажэньне, у якое лучыла Польшча, імкнецца правесьці думку паразумленьня з Скандынавіей, рэпрэзэнтаванай Швэцыей i на ёй думае аперціся ў змаганьнях з усходнім і заходнім непрыяцелем. Але гэтая канцэпцыя прыйшла лішне позна i ў дадатку яна не знайшла належнага зразумленьня ў тады ўжо моцна спольшчаным беларускім магнацтве. З сьмерцю Яна Радзівіла памерла і ягоная канцэпцыя.

Яшчэ раз зьвяртаем увагу нa неабходнасьць падчыркваньня як выходнага пункту пры абгаварваньні адносінаў Беларусі з суседзямі йснаваньня ў тагачаснай беларускай вонкавай палітыцы пасьлядоўнасьці ў фармаваньні адносінаў з суседзямі, якая выплывала з сьведамасьці патрэбы захаваньня самастойнасьці беларускага гаспадарства — Вялікага Княства Літоўскага. Гэтая пасьлядоўнасьць ня была мо' належна разбудавана, ня былі выкарыстаны ўсе магчымасьці, але i яна бяспрэчна йснавала. Запярэчаньне гэтай думкі некаторымі прадстаўнікамі афіцыйяльнае польскае, або расейскае гісторыі, ня мае ніякіх асноў i іхніх, цалкам фальшывых з гэтага гледзішча цьверджаньняў мы ня можам паўтараць пры выкладаньні беларускае гісторыі.

КУЛЬТУРА

Пры аглядзе культуры Беларусі ў мінуўшчыне, трэба зьвярнуць увагу на вельмі важную яе азнаку — самабытнасьць. Маем на ўвеце самабытнасьць культуры духовай, не матэрыяльнай. Самабытнасьць культуры народу мае такое-ж важнае значэньне ў ягоным жыцьці, як, прыкладам, мова. Народ, які страціў сваю культуру й лучыў пад неабмяжаваны ўплыў чужой, заўсёды пераставаў быць сабой, ня жыў сваім собскім, нацыянальным, жыцьцём, бо за культурнай асыміляцыей прыходзіла палітычная ды кажная іншая. Ведамым ёсьць сказ Ф. Багушэвіча: «не пакідайце мовы сваей беларускай, каб не памерлі». Тое самае можна сказаць аб значэньні культуры для народу.

У чым выражаецца самабытнасьць культуры й чаму народ павінен імкнуцца яе захаваць? Трудна тут шырэй на гэтую тэму гаварыць, але трэба зьвярнуць увагу на наступнае. Кажны народ — гэта ня толькі азначаная колькасьць людзёў супольнага паходжаньня, што жыве шчыльнай масай на дадзенай тэрыторыі й гавора аднэй мовай, але й аб'яднаная адным духовым сьветаглядам, аднымі звычаямі, аднэй псыхікай. Гэтыя духовыя свомасьці народнае душы вырабляюцца вякамі, a мо' й тысячагодзьдзямі, а на фармаваньне іх маюць уплыў ня толькі прыродныя абставіны, у якіх даны народ жыве, але й супольна перажытая барацьба за йснаваньне ў мінуласьці, што пакінула па сабе пэўную суму народных традыцыяў, якія твораць скарб народнага дазнаньня й мудрасьці. Захаваньне, гэтага духовага скарбу для народу ёсьць жыцьцева неабходным i зьяўляецца складовай часткай яго паняцьця. Ён ёсьць найлепшым настаўнікам у жыцьці народу, ён вызначае спраўджаныя стагодзьдзямі вехі народнага паступаваньня. Хоць нельга цьвердзіць, што мінуўшчына ёсьць заўсёды i ўсюды настаўніцай жыцьця, але ў галоўных асновах яна, бязумоўна, ёй ёсьць i да ейнага голасу трэба прыслухоўвацца. Для каго ня будзе, прыкладам, дастаткова павучальнай хоць-бы гісторыя навейшых баларуска-польскіх, або беларуска-маскоўскіх культурных i іншых адносінаў калі-б ён заінтарасаваўся гэтай квэстыей, усе роўна зь якой нагоды?

Вось-жа духовы культурны скарб ёсьць першараднае вагі крыніцай сілы народу, магутнай зброей у ходаньні за ягонае йснаваньне. І калі гэты скарб траціць свае народныя свомасьці, падменьваецца іншым, чужым, дык, зразумела, народ пачынае жыць чужым дазнаньнем i мудрасьцю, што азначае для яго няўхільную сьмерць, бо як правільна кажа народная прыказка, чужым розумам далёка ня зойдзеш. Можна й часам трэба, нават, выслухаць, што ён гавора й зь ім згадзіцца, калі ён ёсьць дастаткова пераканалыным, але ў прынцыпе — трэба перш усё прапусьціць праз прызму свайго собскага народнага розуму.

Самабытнасьць духовае культуры народу й палягае ня толькі на разьвіцьцю радзімых псыхолёгічных асноў духовае язьні народу, але й на перайманьню чужых культурных зьявішчаў, аднак пад умовай папярэдняга скантраляваньня іхняе карыснасьці праз менаваную прызму народнае мудрасьці. Самабытная культура ў гэтым разуменьні — гэта ня культура ранейшых кітайцаў, што адгараджваліся ад iншагa сьвету высокай сьцяной. Разьвіваючы радзімыя асновы духовае культуры народу, самабытнасьць не бароніцца ад сутыку з чужымі культурнымі ўплывамі, a толькі адкідае бяскрытычнае перайманьне апошніх, загадвае паддаваць ix кантролі.

Сяньня ў пару так дасканальных мэтадаў культурнае барацьбы можна ўявіць сабе йснаваньне адумыснае інстытуцыі, каторая-б магла спэцыяльна займацца гатый справай i гэткія ўстановы маюць шмат якія культурныя народы. Але ў мінуўшчыне ролю гэтака абаронцы сваей культуры выкопваў адзіна толькі самабытны культурны інстынкт народу, асабліва ў нас. Ён падсьведама кантраляваў чужыя ўплывы й пераймаў толькі тое, што ўважаў за карыснае, або, прынамся, няшкоднае.

Само сабой зразумела, што гэты інстынкт павінен быць дастаткова сільным, каб магчы выканаць гэтую ачышчаючую функцыю. Асновы собскае культурнае язьні народу, скуль бярэ пачатак гэты інстынкт, павінны быць няслабшымі за асновы чужое культурнае язьні, бо накш гэтая сялекцыя ўплываў немагчымая. Слабшыя асновы будуць заўсёды пераможаны сільнейшымі.

I калі мы сяньня чуем, што беларускі народ, побач з сваёй мовай, у вяковых змаганьнях з так вялікімі культурнымі потэнцыямі захаваў i асновы свайго самабытнага культурнага сьветапогляду, што ёсьць незапярачальным фактам для кажнага, дык можна ўявіць, як сільным быў у яго гэты самабытны культурны інстынкт, як сільнымі ёсьць духовыя асновы беларускае культурнае язьні. Панесеныя й зразумелыя страты ў гэтым шматвяковым культурным ходаньні з гэтага гледзішча ня маюць значэньня. Яны — драбніца ў прыраўнаньні з тым, што захавалася. Захавалася культурная душа народу. Ён абараніўся ад культурнае асыміляцыі, якая была тым больш небясьпечнай, што йшла ў прыраўнальна лёгкай да страўленьня форме, бо суседняй, славянскай.

Мы ня маем яшчэ працаў, каторыя-б поўнасьцю ахаплялі духовыя асновы самабытнае культурнае язьні беларускага народу, далі абраз ix разьвіцьця й ходаньня за йснаваньне, на якіх можна было-б аперціся пры выясненьні гэтай так важнай квэстыі. Ёсьць толькі няпоўныя фрагмэнты, спробы частковага падыходу да гэтага заданьня, як, прыкладам, ведамая праца М.Шчакаціхіна аб беларускім мастацтве, пакуль што канкратна аб архітэктуры. Але й з таго, што ўжо ёсьць можна збудаваць працэс разьвіцьця беларускае культуры, ды ўхапіць тыя самабытныя асновы беларускае культурнае псыхікі, на якіх ён апіраўся й апіраецца сяньня.

Геаграфічнае палажэньне беларускага народу было й ёсьць такім, што ўжо ад пачатку свайго гістарычнага жыцьця ён быў выстаўлены на ўплывы вялікіх культураў з усіх бакоў — захаду, усходу, поўначы, паўдня. Яны ўзмагліся асабліва ад часу прыняцьця хрысьціянства, што ўзняло Беларусь у цесны сутык з культурнымі камплексамі, якія мы сяньня называем Заходам i Ўсходам. Аднак паміж ўсяг Беларусь не зрабілася краем мэханічнага палучэньня гэтых культураў, а разьвіла сваю аднастайную, беларускую, на ўсім прасторы, займаным беларускім народам з значнай тэндэнцыей да ўплыву на культуры суседнія. Перайманыя чужыя ўплывы, усе роўна скуль яны прыходзілі, «перарабляліся» тут у беларускай культурнай кузьні на беларускі спосаб i толькі тады даставалі права грамадзянства ўва ўсім краі. Гэтае зьявішча абсалютна сьцьверджанае, на што трэба зьвярнуць асаблівую ўвагу. Яно выступала ў кажнай галіне культурнага жыцьця беларускага народу, цi мы возьмем рознабаковую творчасьць народных масаў, ці адукаваных кругоў, уклад ix жыцьця, іхнія вераваньні, сьветагляд, звычаі, будаўніцтва й г. д. Усюды можна знайсьці, побач з чыста беларускімі асновамі, сьляды чужых уплываў, але яны так перавараны, што ў прысабечанай народам форме ix нельга накш назваць, як беларускімі. Гэтая асыміляцыя чужых уплываў ішла так далёка, што такі кладам, гатыцкі стыль, у Беларусі, як кажа Шчакаціхін, ня быў прыняты у чыстай форме, а змадыфікаваны на беларускі спосаб, згарманізаваны зь беларускім стылем... Ня ён перамог беларускі стыль царкоўнага ці касьцёльнага будаўніцтва, a толькі быў выкарыстаны як прыгожая разнаякасьць у рамах агульна-беларускага стылю. Паасобных прыкладаў з розных галінаў можна было-б прывесьці вельмі многа, але ў рамах гэтага артыкулу ня месца гэтым займацца. Мы хочам толькі зьвярнуць увагу на неабходнасьць разгляданьня беларускай культуры пры яе вывучэньні як культуры самабытнай у вышэй азначаным сэнсе. Гэта ёсьць прынцыповы падход да беларускае культуры і толькі з гэтага гледзішча можна разглядаць камплексы, ці паасобныя культурныя праявы ў беларускай мінуўшчыне. Падчыркнуўшы самабытнасьць беларускае культуры ў тым значэньні, як падалі вышэй, неабходна зьвярнуць увагу на другую яе вельмі йстотную азнаку, пайменна — заходня-эўрапэйскі характар гэтае культуры. Гэтая апошняя азнака зусім не касуе самабытнасьці нашае культуры, бо як ужо было падчыркнена, яна не насьлядавала сьлепа заходня-эўрапэйскіх узораў, а, паколькі ix пераймала, дапасоўвала да мясцовых умоваў, да духовых i матарыяльных патрэбаў беларускага народу. Таму яна творыць самабытную разнаякасьць заходня-эўрапэйскае культуры, як гэткую-ж разнаякасьць твораць культуры нямецкая, французская, італьянская, англійская, скандынаўская, вугорская, чэская і г.д.

Калі з культурнага гледзішча Захад проціставіцца Усходу, дык гэтага нельга разумець у тым сэньсе, што заходня —эўрапэйская культура творыць ува ўсіх сваіх праявах i ўсюды нешта адналітае, што паўтараецца аж да дробязяў ува ўсіх заходня-эўрапэйскіх народаў, як нельга выказаць падобнае думкі аб культуры Усходу. Як на Захадзе, так i на Усходзе маем апрычоныя нацыянальныя культуры, каторыя адпаведна ўкладаюцца ў заходнія, або ўсходнія культурныя рамкі.

Розныя заходня-эўрапэйскія культуры маюць адны супольныя асновы, каторыя адрозьніваюць ix ад камплеску ўсходніх культур, што маюць, такжа, свае супольныя, але процілежныя эўрапэйскім фундамэнты. Заходня-эўрапэйская культура азначаецца заўсёдным гонам да прагрэсу, дасканаленьня, да шуканьня новых шляхоў разьвіцьця, a ўсё гэта адбываецца ў імя культу людзкое адзінкі, грамадзкасьці, наагул чалавека. Усходняя культура — гэта абсалютнае панаваньне абстранцыйных ідэяў і забабонаў, у абліччы якіх чалавек ёсьць нічым, нулём. Згэтуль усходнія культуры азначаюцца стагнацыяй, запярэчаньнем поступу, патрэбы дасканаленьня, наагул зьмены йснуючых адносінаў, бязьмежнай дэспотыей.

Культуры заходніх народаў вырасьлі з супольнага грэка-рымскага пня. Старажытныя грэкі перадалі па сабе ў спадчыне ідэалізм, непаўстрыманы гон да поступу, да шуканьня новых шляхоў разьвіцья чалавецтва, галоўна ў сфэры духу, тады як практычныя рымляне перадалі ймкненьне да дасканаленьня матарыяльнае культуры. Гэткім чынам пачаткаў сучаснае эўрапэйскае культуры трэба шукаць ужо ў глыбокай старажытнасьці. Эўрапэйскія народы, што спаткаліся з клясычнай культурай у пачатках сваей гісторыі, чэрпалі зь яе поўнай жменяй культурную страву. Асыміляцыя ix антычнай культурай пайшла так далёка, што яны пераймалі клясычныя мовы як мовы сваей пісьменнасьці, адукаваных клясаў. Але культуры эўрапэйскіх народаў паўсталі не адзіна толькі з рэцэпцыі гэтых грэка-рымскіх культурных элемантаў, a толькі з сынтэзы ix з радзімымі культурнымі асновамі. A дзеля таго што апошнія былі неаднолькавыя ў розных народаў, дык згэтуль выплываюць i нацыянальныя размавітасьці эўрапэйскае культуры.

Пытаньне, ці розныя культуры Усходу мелі якуюсь супольную крыніцу, каторая пераказала ім вышменаваныя азнакі, мы абмінаем, бо разважаньні на гэтую тэму завялі-б нас лішне далёка. Зьвяртаем толькі ўвагу на факт існаваньня ўва ўсіх размавітасьцяў усходняе культуры пералічаных супольных азнакаў. Ці мы возьмем культуру кітайскую, японскую (да яе эўрапэізацыі), індускую, нават маскоўскую, хоць апошняя і да Пётры Вялікага пад уплывам суседняе эўрапэйскае Беларусі выказвала лёгкую тэндэнцыю да поступумы ў кажным выпадку заўважым задзіўляючую стагнацыю, запярачаньне ўсякае патрэбы поступу, неабмяжаванае панаваньне адвалочных ідэяў i забабонаў, усё роўна якое натуры, каторыя сваім фаталізмам тапталі чалавечую годнасьць, рабілі з чалавека нішто. A калі чалавек яе прадстаўляў сабой ніякага інтарэсу, дык, запраўды, зусім кансэквэнтна, быў лішнім усялякі гон да поступу ў ягоных інтарэсах. Што-ж датычьщь ягоных фаталістычных абстракцыйных ідэяў, дык яны былі «боскага паходжаньня» i так дасканальныя, што ня толькі не патрабавалі, але згары выключалі ўсялякую патрэбу сваей рэвізіі.

Усе народы Усходу, каторыя знаходзіліся пад дзеяньнем усходніх культурных уплываў, быццам застылі ў сваім разьвіцьці. Сотні і тысячы год не прыносілі ніякіх зьменаў у іхнім сьветаглядзе, у іхнях матарыяльных умовах разьвіцьця. Кітайцы на пераломе дваццатага стагодзьдзя выступілі супроць эўрапэйскае інвазіі з малюнкамі сваіх страшных зьмяёў, веручы, як ма' быць тысячы год назад іхнія продкі, што яны «спалохаюць» ворагаў i тыя адступяць. Толькі прышчэн усходнім народам заходняе культуры скранаў зь месца гэтую застыглую стагнацыю, чаго дасканалым прыкладам можа быць Японія. Цяпер усім ясна, што японскі народ ёсьць нязвычайна здольны, што ён робіць вялікія поступы ўва ўсіх дзялянках духовае й матарыяльнае культуры. Але такім ён стаўся вельмі нядаўна — ад паловы мінулага стагодзьдзя, калі яму была прышчэплена эўрапэйская культура. Да гэтага часу, у працягу тысячагодзьдзяў, японцы дзялілі незайздросны лёс усіх іншых народаў усходняе культуры. Без прыняцьця асноў эўрапэйскае культуры, яны напэўна і да сяньняшняга дня былі-б застыглым у сваёй велічы ўсходнім народам. Наагул, усе ўсходнія народы эвалюцыянуць патолькі, паколькі яны прынялі заходнюю культуру. Дзе гэтая культура не дайшла там сяньня жыцьцё знаходзіцца на тым самым узроўні, на якім было сотні, або тысячы гадоў.

Калі мы зьвернем увагу на культуру нашага ўсходняга суседа — Масквы, дык выпадае й тут сьцьвердзіць усе азнакі ўсходняе культуры аж да Пётры Вялікага, каторы рашуча павярнуў культурнае жыцьцё Масквы на заходня-эўрапэйскія рэйкі. Праўда, гэта датычыла толькі вышэйшых просланяў маскоўскага народу, маса расейская засталася да апошняга часу за абрубам гэтае культуры. Але сяньня з усёй упэўненасьцю можна цьвердзіць, што ўсё, чым расейцы могуць хваліцца, яны здабылі толькі пад уплывам прынятых асноў эўрапэйскае культуры, што гэтак званая самабытная маскоўская культура з гледзішча яе здольнасьці да эвалюцыянаваньня — міт, байка. Калі ў XVI i XVII стагодзьдзях маскоўская культура выказвала нейкі нахіл да развою, дык адзіна толькі дзякуючы суседзтву зь Беларусьсю, скуль прыходзілі заходняэўрапейскія ўплывы, аб чым мы ўжо ўспомнілі вышэй.

З вышменаванага мы бачым, як вялізарная якасная розьніца йсную між псыхолёгічнымі асновамі заходняга i ўсходняга культурнага сьветагляду. Мы спэцыяльна даўжэй спыніліся над гэтым пытаньнем таму, каб выясьніць даволі заблытанае ў нас уяўленьне прынцыповае розьніцы між заходняй i ўсходняй культурамі, ды каб падчыркнуць тое бязьмернае вагі значэньне квэстыі, ці Беларусь у будучыні будзе гадаваць у сябе эўрапэйскія культурныя асновы, ці асновы ўсходнія.Здаецца, што для ўсіх павінна быць ясным, што ня можа быць дыскусіі над тым, што мы павінны разьвіваць у сабе выключна псыхолёгічныя асновы заходня-эўрапэйскага культурнага сьветагляду й як наймацней адгарадзіцца ад усходніх уплываў. Зьвяртаньне асаблівае ўвагі ў нас на гэтую справу мае тым вялікшае значэньне, што Беларусь, ляжыць на ўзьмежжы між Захадам i Ўсходам, што ўжо, дзякуючы адзіна гэтаму, пытаньне ўсходніх уплываў у нас будзе заўсёды актуальным. Яно тым больш войстрае, што у нас ёсьць многа людзёў, каторыя з культурнага гледзішча, не разумеючы йстоты справы, называюць сябе «ўсходнікамі» й як такія, быццам “проціставяцца” эўрапэйскаму й адзіна для нас магчымаму культурнаму сьветагляду. Вось-жа пры ўзгадаваньні нашае маладое генэрацыі, а нават старэйшага грамадзянства (аб гэтым мы, на жаль, яшчэ й сяньня павінны гаварыць) вывучэньне вехаў нашага культурнага разьвіцьця й ягоных псыхолёгічных асноў у мінуўшчыне, будзе ня толькі дасканальным памочнікам у гэтай працы, але й паказьнікам паступаваньня ў будучыні. Беларуская культура, пры захаваньні яе самабытнасьці, мела наскрось эўрапэйскі характар. Абедзьве гэтыя азнакі пры аглядзе культурных падзеяў беларускае мінуўшчыны не павінны быць выпушчаны з вока, а наадварот, пры кажнай нагодзе паўтараны. Гэта ня толькі паможа правільна зразумець істоту нашага мінулага культурнага жьщьця, але й будзе ўзгадоўваць у нашай псыхіцы здаровыя, традыцыйныя асновы культурнага сьветагляду.

Эўрапэйскі характар беларускае культуры сьцьвярджаюць дасьлядаваньні беларускага культурнага тыпу ў мінуўшчыне й культурных беларускіх памяткаў, што захаваліся да нашых дзён.

Беларускі культурны тып можна найлепш пазнаць, студыюючы выдатныя беларускія гістарычныя асабістасьці. Нельга пры гэтай нагодзе не сказаць, што ў нас зьвярталася страшэнна мала ўвагі на пазнаньне, хоць-бы ў звычайных біёграфічных рамках, жыцьця й дзейнасьці вялікіх прадстаўнікоў нашага народу, што магло-б мець вялікае ўзгадавальнае значэньне. Мы ведалі значна больш аб вялікіх людзёх з гісторыі нашых суседзеў і вельмі мала, а то й блізу зусім нічога, аб сваіх. Гэтую нястачу трэба як мага хутчэй папоўніць. Але дэеля адлюстраваньня беларускага культурнага, тыпу трэба вывучаць ня толькі нашыя вялікія асабістасьці, а й звычайных людзёў, паколькі дадзеныя аб ix захаваліся. Фігон Кміта, прыкладам, ня быў вялікай асабістасьцяй але колькі-ж цікавага, матарыялу з гледзішча, якое нас інтарасуе, могуць даць студыі ягонае спадчыны.

Асновы эўрапэйскае культуры спрыялі разьвіцьцю індывідуальнасьці чалавека, вырабленьню ў ім рознабаковага заінтарасаваньня, шматграновасьці псыхолёгічнага тыпу. Увага чалавека зьвярталася на розныя дзялянкі жыцьця, ён мог праявіць свае здольнасьці, ініцыятыву, пры гэтым ён ня чуў сябе нявольнікам якіхсь надпрыродных вышэйшых ідэяў, каторыя-б вязалі ягоную духовую йстоту. Само сабой зразумела, што i ў Эўропе былі поры, або спарадычныя прыпадкі, калі розныя ідэі вышэйшае натуры, прыкладам, рэлігійныя, трымалі чалавека ў пэўных рамках думаньня, часамі сьцягвалі на яго розныя прыкрасьці, але гэткі стан ня быў агульным правілам, a толькі выняткам. Прынцыпова, асновы , эўрапэйскае культуры спрыялі развіцьцю чалавечае індывідуальнасьці, ня путалі яе ймкненьняў да поступу, каторы, як прадумову, прызнаваў чалавеку права крытыкі йснуючага стану рэчаў. На гатай аснове ў Эўропе мы спатыкаем вялікае багацьце псыхолёгічных і культурных тыпаў.

Гэткае багацьце культурных тыпаў мы бачым i ў беларускай мінуўшчыне, ужо ад пачатку гістарычнага йснаваньня беларускага народу. Зьвернем увагу на такіх культурных прадстаўнікоў Беларусі, як полацкая князёўна Рагнэда, за якой Беларусь прыняла хрысьціянскую веру й Прадслава (Афрасіньня), князь Усяслаў Чарадзей, Клімэнт Смаляціч, Кірыла Тураўскі смаленскіх князёў Мсьціслава, Рамана, Расьціслава, i г.д., i г.д. Усе яны — гэта рэдкія й багатыя псыхолёгічныя й культурныя тыпы ня толькі ў беларускай гiсторыі, але агулам у гісторыі Эўропы А як размавітым быў круг іхняга заінтарасаваньня, багацьце іхняе духовае язьні, — аж да процілежнасьцяў! Так было ў першую пару гісторыі Беларусі, тое самае наглядалася ў другую. Гісторыя навейшага адраджэнскага беларускага руху павучае нас, што i ў навейшых часох у нас наглядаецца тая-ж псыхолёгічна-культурная размавітасьць тыпаў.

Усе гэтыя адмены культурных тыпаў маюць супольныя, часта беларускія асновы духовае язьні, што наглядаюцца, паміма ўсяе разнаякасьці гэтых тыпаў, абсалютна ўва ўсіх. Суровая доля, якая спаткала беларускі народ, вечнае змаганьне за йснаваньне, безьмяр дазнаванае ў гісторыі крыўды — разьвілі ў беларускім народзе толькі яму свомыя азнакі душы, каторыя й выступаюць з асаблівай яскравасьцю ў культурных прадстаўнікоў нашае мінуўшчыны, на якіх будаваўся іхні культурны сьветагляд. Суровыя ўмовы жыцьця вырабілі ў беларускім культурным тыпе перадусім практычнасьць. Розум беларускі быў ськіраваны наўперад на рэчы практычнае натуры, каторыя ў той ці іншы спосаб былі зьвязаныя, зь ягонаю рэчаіснасьцю, упарадкоўвалі, або дасканалілі яе. У нашых культурных прадстаўнікоў мы зусім ня бачым глыбейшых праяваў мэтафізічных разважаньняў, контэмпляцыі. Усё, што зьвяртала іхнюю ўвагу, было так, ці накш, зьвязана з жыцьцём, у ім знаходзіла свае карэньні. З гэтага гледзішча беларускі культурны тып быў больш падобны да рымскага, як да грэцкага. Але гэтае практычнасьці ня трэба разглядаць як праяву эгаістычнае, матарыялістычнае асновы беларускае душы, што мела месца ў рымлянаў. Эгаізму й матарыялізму беларускі народ у сабе мае вельмі мала. Практычнасьць ягонага розуму была дыктавана, яму вонкавымі ўмовамі жыцьця, а не эгаістычна — матарыялістычнымі асновамі культурнага сьветагляду.

Дазнаныя ў працягу стагагодзьдзяў крыўды, вырабілі ў беларускім народзе тугу за справядлівасьцю, склоннасьць да шуканьня гэтае праўды, справядлівасьці. Гэтая адзнака беларускага культурнага тыпу выступае нязвычайна пуката ўва ўсіх ягоных адменах. Апошняе слова ёй даў наш вялікі родзіч, прафэсар права б. Пецярбурскага унівэрсытэту Лявон Петражыцкі, сэнс глыбокіх досьледаў каторага можна азначыць адным сказам — права ёсьць сілай, а ня сіла правам, як гэта шмат дзе было прынята думаць на захадзе. Гэтая думка пануе ў беларускім культурным сьветаглядзе праз усе вякі йснаваньня народу. Хто хоча зь ёй лепш пазнаёміцца, хай прастудыюе хоць-бы ліст Льва Сапегі да Язахвата Кунцэвіча, у якім Сапега (у пачатках XVII стагодзьдзя!), калі ўсюды ў Эўропе панавала цёмная пара, выказаў такія думкі аб паняцьці праўды й справядлівасьці, да якіх чалавецтва дайшло толькі ў ХІХ стагодзьдзі, перажыўшы пару францускага рацыяналізму, нямецкага рамантызму, глыбокіх рэвалюцыйных рухаў. А трэба ведаць, што Сапега быў зусім не адзінокі з сваімі думкамі ў Беларусі. Шуканьне вечнае праўды, справядлісьці ў адносінах людзёў i народаў вырабіла ў беларускім народзе мякчыню душы, характару. Беларус з маланкавай хуткасьцю разумее чужую крыўду i ў сваім жаданьні памагчы, гатоў, нават, ахвяраваць свае інтарэсы. Нельга сказаць, каб гэтая рыска народнага характару ў абставінах жыцьця, што вызначыла нам гісторыя, была дадатнай. Аднак яна была й засталася неадлучнай ад беларускай псыхікі й гэта мы мусім сьцьвердзіць. Вось псыхолёгічныя свомасьці беларускага характару, вось азнакі агульнага беларускага культурнага тыпу, на якіх вырасталі багатыя яго адмены. Мы ўвесь час умысна лучым псыхолёгічныя асновы беларускае душы з асновамі беларускага культурнага сьветагляду, што павінна быць зразумелым, бо якая душа народу, такая й ягоная культура. Немагчымай ёсьць будова культурнага сьветагляду народу на іншых, або процілежных ягонай душы асновах. Калі апошняе мае месца, тады мы маем дачыненьня з культурнай асыміляцыей, а не з радзімай культурай. Гэтым багацьцем адменаў культурнага тыпу эўрапэйскія народы розьняцца ад народаў усходняе культуры. Там нідзе не паўстала размавітасьць культурнага тыпу. Як вялікім і шырокім ёсьць Усход, так аднастайным ёсьць там псыхолёгічны й культурны тып. I гэта зразумела. Асновы ўсходняе культуры, у якіх усё было падпарадкавана фаталізму абстракцыйных ідэяў, выключалі свабоду чалавечае індывідуальнасьці, падганялі ўсё над адзін фасон думаньня. Калі й былі такія, што важыліся выйсьці за агульна прынятыя рамкі думаньня, дык ix «ліквідавалі» ад пачатку. Таму гісторыя ўсходніх народаў не пераказала нам ніякіх праяваў свабоднага думаньня чалавека, нат ніякіх спробаў зрабіць гэта. Прыклад нашага ўсходняга суседа будзе з гэтага гледзішча для нас асабліва павучальным. Да прыняцьця эўрапэйскае культуры (за Пётры Вялікага) там ня было ніякага ўмыслова — культурнага руху, апрача жудаснае з нашага пункту гледжаньня плыні пратапопа Авакума. Прыняцьце эўрапэйскае культуры ўзбагаціла расейскі культурны тып, але толькі сярод вышэйшага сацыяльнага слою народу — дваранства, маса-ж расейская засталася ўсходней культуры аж да нашага часу. Прынцыпы народнае расейскае культуры выступілі асабліва войстра на ўзьверх у апошнім часе, за бальшавікоў. Страціўшы асновы сваей веры, свайго народнага сьветагляду, якія былі ўцялесьнены ў асобе цара, расейская маса зь ненавісьцю адкінула прапанававыя ей (за тымчасовага ўраду) эўрапэйскія культурныя асновы й прагавіта хапілася за свае радзімыя, каторыя ей падсунулі бальшавікі. У ix яна знайшла тое, без чаго не магла жыць — фаталізм і пэрсоніфікацыю ідэі. Культ Сталіна з гледзішча расейскае масы нельга разглядаць як нейкае штучна разьдзьмуханае зьявішча. Ён выплывае з усходніх асноў маскоўскага культурнага сьветагляду, які для свайго йснаваньня патpa6ye «боскага» носьбіта фаталістычнае ідэі.

Дасьлядуючы псыхолёгічна — культурны тып беларуса ў мінуўшчыне, нельга яго поўнасьцю ідэалізаваць. З пэўнасьцю шмат чаго ў ім было благога, або недасканальнага, бо калі-б усё было ў парадку, дык мы не апынуліся-б у такім стане, у якім знаходзімся цяпер. Але нам ідзе ў даным прыпадку аб сьцьверджаньне размавітасьці беларускага культурнага тыпу, ягонага заходня-эўрапэйскага характару. Вось-жа з гэтага гледзішча, памінаючы яго добрыя й благія бакі, ён зьяўляецца, бяспрэчна, заходня-эўрапэйскім.

Пераходзячы да культурных памятак нашае мінуўшчыны так пісьменных, як i рачовых, ня будзе асаблівае труднасьці праканацца, што й яны сьветчуць аб неадарвальнай лучнасьці беларускае культуры з заходня-эўрапэйскаю.

Практычнасьць беларускага культурнага сьветагляду выклікала тое зьявішча, што ў нас разьвіваліся наўперад практычныя дысцыпліны, a між імі наўперад права, літаратура рэлігійная, гісторыя. Прыгожае пісьменства, ды мэтафізычныя дасьлядаваньні мала інтарасавалі культурнага беларуса ў мінуўшчыне. Беларускае права, апёртае перадусім на радзімых праўных звычаях, дайшло да асабліва высокага разьвіцьця й дасканаласьці ў г. зв. Статутах Літоўскіх. Значэньне беларускага права выйшла далёка за межы Беларусі, бо яно аказала вялізарны ўплыў на разьвіцьцё права ў Маскве й Польшчы. Так у Маскве на беларускім Статуце будавалася ня толькі «Уложэніе царя Аляксея Міхайлавіча» але й навейшая расейская кодыфікацыя — X. том Збору Законаў. У Польшчы хоць ня было спэцыяльна выдадзенага праўнага кодэксу, але нормы беларускага права былі там шырака прынятыя. Дасьлядуючы юрыдычныя памяткі нашае культуры, што былі толькі кодыфікацыей беларускага звычаёвага права, лёгка заўважыць, што асновы юрыдычнага беларускага сьветагляду былі эўрапэйскія. Права не разглядалася ў Беларусі як адзін з шматлікіх сродкаў уціску людзёў у рукох «бога» — дэспата, a як сіла, што стаіць над гаспадаром i падданымі. Права ў Беларусі, як прыгожа выказаўся Л. Сапега, было мунштуком, каторы стрымліваў самаволю гаспадара, забясьпячаў вольнасьць адзінкі перад ім. Яму павінны былі падпарадкавацца й гаспадар i падданы. Любячы вольнасьць, як ізноў выразіўся той-жа Сапега, мы тым гардзімся між іншымі народамі, што ня маем над сабой пана, каторы-б узаемаадносіны з падданымі апіраў толькі на сваей самаволі. Вельмі рана ў Беларусі быў прыняты прынцып, які забараняў пазбаўляць чалавека свабоды, калі ён не зрабіў праступку супроць права. На гэтым фундамэньце фармаваліся ў Беларусі грамадзка-палітычныя адносіны. Гэта стварала пэўнасьць, стабілізацыю гэтага жыцьця на прынцыпах, каторыя мы знаходзім у праве толькі найбольш разьвітых эўрапэйскіх народаў. Практычная рыска беларускага культурнага сьветагляду прабіваецца нават у рэлігійнай літаратуры. Скарына рабіў свае пераклады Сьв. Пісьма на беларускую мову не дзеля якіхсь адвалочных мэтаў, а дзеля «пажытку агулу» й з гэтага гледзішча разглядаў свой высокі народны абавязак. Трэба тут падчыркнуць, што пераклад Бібліі на беларускую мову, зроблены Скарынам (вярней гэта было зьбеларушчаньне царкоўна-славянскае бібліі) быў трэцьцім ў Эўропе (пасьля нямецкай i чэскай). Перакладаньне Сьв. Пісьма на народную мову ёсьць таксама зьявішчам эўрапэйскім. Заслугоўвае на ўвагу, што так як беларускае права, беларуская рэлігійная літаратура, як i наагул эўрапэйскі склад беларускага рэлігійнага жыцьця меў вялікі ўплыў на рэфармацыю закасьцянелага рэлігійна-царкоўнага жыцьця Маскоўшчыны. Дзеля практычных-жа мяркаваньняў беларусы хацелі мець напісанай собскую гісторыю. Такой гісторыей, доўгі час здаваляўшай патрэбы адукаванага беларускага грамадзянства, быў летапіс, які сяньня нам ведамы пад назовам «Летапіс Быхаўца». Гэта ня ёсьць звычайны летапіс, які паўтарае здарэньні з году ў год, так як яны наступалі. Гэта ёсьць у нас першая спроба напісаньня іменна гісторыі беларускага народу, павязаньня асобных здарэньняў ніткай прагматычнай (прычыновай) сувязі, тлумачэньня фактаў. Праўда, пры тлумачэньні зьявішчаў у ёй тасуецца, галоўным чынам, тэолёгічны мэтад, няма й сьледу сучасных, навуковых, але, усё ж, гэта была спроба дасьлядаваньня сваёй гісторыі. Як на часы, калі гэты «летапіс» быў напісаны, ён быў дасканальным і беларусы мелі аснову ім гардзіцца. З гледзішча, якое нас інтарасуе, пайменна сьцьверджаньня эўрапэйскага характару беларускае культуры, летапіс Быхаўца ёсьць асабліва цікавым дакумэнтам. У ім мы маем паўторанай г. зв. апавяданьне аб рымскім паходжаньні беларускага народу. Нейкі Палемон, уцякаючы ад перасьлядаваньняў Нэрона, выправіўся шукаць у чужых краёх лепшае долі i ў рэзультаце апьнуўся на нашых землях.... Патомства яго размножылася i ў рэзультаце забылася сваю лацінскую мову, прыняўшы беларускую, бо яна аказалася дасканальнейшай. Гэтае апавяданьне – гэта апотэоза свайго народу й яно cьветчыць, як высока ставілі нашыя продкі самых сябе, калі прыпісалі сабе аж рымскае паходжаньне. Гэтаму апавяданьню паверыла нашая шляхта й гардзілася сваім рымскім паходжаньнем прад польскай. Трэба падчыркнуць, што гэтаму апавяданьню паверыў нават такі польскі гісторык, як Длугаш. Менаванае апавяданьне — гэта, ясна, толькі казка, хоць ёй i верылі. Нас інтарасуе тут другі бок гэтае справы, пайменна, чаму паходжаньне народу было выводжана іменна з Рыму, а ня зь іншага якогась няменш «слаўнага» месца? Дасьлядуючы гэты факт, мы прыходзім да цікавых вывадаў.

Паміма таго, што Беларусь прыняла хрысьціянства з Усходу ў грэцкім абрадзе, Бізантыя, як культурны фактар, нашых продкаў ніколі глыбей не інтарасавала. Зь ёй ня было ніколі глыбейшых сувязяў, зь яе ня йшло да нас блізу ніякіх культурных уплываў, як, прыкладам, у Кіеў ці Маскву. Дзіўным, сапраўды, выдаецца гэтае духовае адсэпараваньне Беларусі ад жарала, зь якога яна прыняла сваю веру! Гэты факт у сьвятле вышменаваных рзважаньньяў ёсьць лёгка вытлумачальным. Справа ў тым, што Бізантыя ў тым часе была гаспадарствам з культурнага гледзішча цалком усходнім. Хоць яна многа чаго пераняла з Грэцыі й Рыму, але ўсходнія ўплывы, што прыйшлі ў Канстантынопаль, спараліжавалі эўрапэйскія асновы бізантыйскае культуры на карысьць усходніх. Таму характар бізантыйскае культуры, як усходняе, быў чужым беларускаму, з натуры сваей эўрапэйскаму, культурнаму тыпу. Вось чаму ён не знаходзіў у Бізантыі нічога годнага насьлядаваньня. Бізантыйскія ўплывы не прыняліся ў нас у чыстай форме нават у галіне рэлігійнацаркоўнага жыцьця. Стыль беларускіх цэркваў ня меў нічога суполънага з бізантыйскім, нутраное ўладжаньне сьвятыняў, хоць рабілася на бізантыйскі узор, было ў нас эўропэізавана. Аб гэтым могуць сьветчыць, прыкладам, нашыя старыя царкоўныя малюнкі сьвятых. Гэта ня высхлыя, змучаныя, аскетычныя постаці бізантыйскіх маляроў, а жывыя людзі. Падкрэсьліваем, што мы гаворым аб старых беларускіх сьвятынях, а не аб тых, якіх сяньня многа ёсьць на Беларусі, тыпова бізантыйскі стыль, якіх прынесла да нас Масква. Вось-жа, калі Масква ўвесь час шукае культурные сувязі й апорышча ў Бізантыі, калі маскоўскі князь Іван III пераймае нават дзяржаўны бізантыйскі герб двухгаловага арла, калі ўладжвае адносіны на сваім двары паводле бізантыйскага ўзору, калі канстантынопальскія духоўнікі, што ўцяклі ад туркаў у Маскву, ствараюць тэорыю, што Масква праз Бізантыю — ёсьць трэцім Рымам —дык гэта павінна быць для нас зразумелым, бо маскоўскі культурны сьветагляд i бізантыйскі мелі тыя-ж супольныя, усходнія асновы. I павінна быць для нас так-жа зразумелым, чаму гэтыя бізантыйскія ўплывы не прыняліся эўрапэйскай Беларусі. Тут створана была тэорыя паходжаньня беларускага народу з Рыму, але Рыму не ў разуменьні маскоўскім, ці бізантыйскім, a эўрапэйскім, як асновапаложніка эўрапэйскае культуры. Рым старажытны, клясычны, быў спадкабернікам культуры клясычнае Грэцыі й разам зь ёй даў асновы эўрапэйскай культуры. Згэтуль выводзіць наш летапісец паходжаньне народу, ці беларускага баярства. I гэта ёсьць найлепшым доказам пачуцьця сваей эўрапэйскае прыналежнасьці нашых продкаў. У сьвятле вышменаваных разважаньняў тэза аб самабытнасьці беларускае культуры ў заходня-эўрапэйскіх рамах ёсьць дастаткова выясьненай. Нашыя разважаньні мы ймкнуліся ў патрэбе ілюстраваць прыкладамі, але не маглі, зразумела, рабіць гэтага ўва усёй шырыні, бо заданьнем гэтага артыкулу ёсьць не вывучэньне культуры Беларусі, ці культурнага тыпу крывіча, a толькі вызначэньне мэтаду, як трэба дасьлядаваць нашую культуру. Падыход да беларускае культуры, як самабытнага зьявішча заходня-эўрапэйскага характару, ёсьць адзіна правільным і толькі гэты маштаб трэба тасаваць пры дасьлядаваньні мінулай культуры Беларусі.

Ведама, аднак, што беларуская культура у вышэй азначаным сэньсе разьвівалася тады, калі йснавала незалежная беларуская гаспадарсьцьвенасьць. Апошняя, як ведама заняпала ў канцы XVII ст. i ад гатага часу на культурнае жыцьцё Беларусі й вырабленьне беларускага культурнага тыпу аж да сяньняшняга дня аддзеіваюць розныя іншыя фактары, што ня мелі, або блізу мелі, уплыву на беларускую культуру ў пару незалежнага жыцьця беларускага народу. Вось-жа, паўстае пытаньне — у якой ступені адказвае свайму прататыпу сучасная беларуская культура, сучасны беларускі культурны тып? A калі не адказвае, дык чаму й ці, ў прыпадку йснаваньня розьніцы, варта вам навязваць да культурных традыцыяў нашае мінуўшчыны?

Хоць гэтае пытаньне мае чыста практычны, тэлеолёгічны характар, аднак мы лічым, што яно мае для нас вялізарнае значэньне й таму ў рамах гэтага артыкулу мы хочам яго закрануць. Тут-жа йдзе аб асновы будаваньня нашае новае культуры, нашага сучаснага й будучага культурнага тыпу. А ведама агульна, што культура народу — гэта аснова ўсякага іншага яго разьвіцьця й сьветагляду. У асобнасьці, у вельмі цеснай лучнасьці з культурным сьветаглядам знаходзіцца сьветагляд палітычны.

Калі дваццаць зь лішкай год таму назад беларуская палітычная думка знайшла сваё найвышэйшае афармленьне у абвешчаньні актам 25 сакавіка 1918 г. незалежнасьці Беларусі, дык само сабой зразумела, што рэальнасьць гэтага палітычнага сьветагляду узалежнена ад існаваньня адпаведнага культурнага тыпу крывіча, здольнага ўспрыняць падобны сьветагляд. Мыляюцца тыя, што думаюць, быццам палітычную будову жыцьця народу можна ўзносіць з абы якім культурным тылам, з абы якім культурным сьветаглядам. Палітычнае жыцьцё беларускага народу ніколі не асягне сваей найвышэйшай формы, калі яно будзе будавацца людзьмі з маскоўскім, польскім, ці іншым не беларускім культурным сьветаглядам. Гэта павінна быць абсалютна ясным, бо тады ў палітычную форму ад пачатку будзе ўкладацца чужы зьмест i ўвесь будынак будзе мець фундаманты зь пяску. Рознабаковая адбудова беларускага жыцьця можа толькі тады памысна разьвівацца, калі яе будуць праводзіць людзі з адпаведным беларускім культурным сьветаглядам.

Ад старое беларускае культуры нас аддзяляюць сяньня вякі, у працягу каторых наш народ з культурнага гледзішча перажыў вельмі многа. Ці перажытыя апошнія стагодзьдзі былі вякамі поступу беларускае культуры, вякамі дасканаленьня беларускага культурнага тылу? На гэтае пытаньне можа быць толькі нядвузначны, нэгатыўны адказ. Мы вельмі аддаліліся ад свайго старога культурнага тыпу, для многіх з нас ён ёсьць ужо нават незразумелым i вельмі далёкім, але мы не здабылі нічога новага, што з крывіцкага культурнага гледзішча было-б карысным. Па дарозе, мы вельмі многа страцілі, a ўзамен назьбіралі ўсялякага сьмяцьця, у якім ня так лёгка адрозьніць сваё ад чужога, карыснае ад шкоднага, вартаснае ад бязвартаснага. Гэты «поступ» зайшоў так далёка, што калі-б мы сяньня паставілі пытаньне, ці ёсьць у нас масавы беларускі культурны тып, самабытны, заходня-эўрапэйскага характару, як гэта было ў мінуласьці, дык пасьля доўгіх хістаньняў, усёж, трэба было-б адказаць нэгатыўна. Ён ёсьць у тэорыі, мае нямала прадстаўнікоў, але ён ня ёсьць масавым. Апошнія стагодзьдзі паднявольнага жыцьця народу пакінулі нам у спадчыне вельмі многа «заходніх» і ўсходніх астачаў, каторыя моцна скалечылі наш стары, чысты, беларускі культурны тып. Мы скажам нават больш — культурныя ўплывы апошніх стагодзьдзяў скалечылі псыхолёгічную язьнь народу. Ідэнтыфікаваць сучасны наш псыхолёгічны тып з мінулым, а вышэй разгледжаным, можна толькі зь вялікімі засьцярогамі і, зразумела, не на карысьць сучаснага. Найглыбей сягаючыя зьмены прынёс нам маскоўскі ўсход.

Ужо сам факт, што Беларусь так доўга знаходзілася пад маскоўскім панаваньнем, можа сьветчыць, што апошняе павінна было пакінуць у нас свае насьледкі. I яно ix пакінула. Маскоўскія культурныя ўплывы, дзякуючы сваей поўнай процілежнасьці заходня-эўропэйскім асновам культурнага й псыхолёгічнага сьветагляду, на якіх будавалася старая беларуская культура, прынесьлі нам асабліва прыкрыя насьледкі й руіну. Справа ў тым, што маскоўскія ўплывы, як усходнія, разбуралі ня толькі будынак, але самыя фундамэнты беларускае культуры, а праз гэта аддзеівалі на перараджэньне беларускае псыхікі. Маскоўскія ўплывы нішчылі ў беларускай душы гон да поступу, да дасканаленьня, ініцыятыву, a прыносілі з сабой азнакі ўсходняе псыхікі — застой, бязвольнасьць, фаталізм нялюдзкае ідэі, дэспотыю. Апошнія прышчэплівалі нам расейская школа, расейскі духоўнік, інтэлігенцыя, ураднік, пан, літаратура. Гэтыя ўплывы пакінулі найглыбейшыя сьляды там, дзе маскоўскае панаваньне трывала найдаўжэй. Бяручы стары беларускі культурны тып як крытэрый, можна вельмі лёгка сьвердзіць гэтыя сьляды.

Возьмем хоць-бы так шырака распаўсюджаную ў беларускім народзе сяньня пасыўнасьць, адсутнасьць ініцыятывы, злучаную нават зь бязвольнасьцю. Гэтыя маскоўскія прыкметы проста ўеліся ў псыхолёгічную йстоту беларускага народу. Ix можна выкрыць на кажным шагу. Вякамі Масква забівала ў беларускім народзе ймкненьне да прагрэсу, ідэалізм, свабоднуго волю й рабіла гэта мо не таму, што адчувала да нашае культуры спэцыяльную ненавісьць (хоць i гэта было), але проста таму, што нічога іншага з натуры сваёй рабіць не магла. Масква, ці гэта царская, цi чырвоная, магла цярпець толькі бязвольнага чалавека, чалавека-машыну, празначаньнем якога было быць сьляпым аружжам у рукох дэспата, як носьбіта фаталістычнае ідэі. Усё, што выламвалася з гэтых абручоў, было ў пачатку ліквідавана й ня толькі ў нас, але ўсюды, куды сягала маскоўская рука, нават у самой Маскоўшчыне.

Гэткім парадкам Масква забівала ў нашай псыхіцы пачуцьцё чалавечае годнасьці, узгадоўвала ў ёй камплекс чалавечай ніжэйшасьці ў адносінах да кажнага, хто гіерархічна стаяў бліжэй да «бога» — носьбіта ідэі. I гэта аднолькава правільна так у адношаньні да «простага» народу, як і інтэлігенцыі.

Прыгледзімся, напрыклад, да інтэлігента з расейскай, усходняй культурай. Што гэта за чалавек, што за тып? Гэта чэхаўскі чалавек у футарале, гэта прадмет. Ён няздольны да ніякае грамадска – культурнае ініцыятывы, ён ня мае радасьці жыцьця, творчасьці, ён на ўсіх, а ў тым ліку і на сябе, толькі плюе. Ён здольны толькі паслухмяна йсьці на рэзь, але ніколі не змагацца. Ён усяго баіцца, ён вечна шукае, дзе ёсьць тая фатальная сіла, каторая пераможа, каб за ланцуг, які ён ахвотна прыймае, мець магчымасьць зрабіць сваю маленькую, у сутнасьці нікому непатрэбную, кар'ерку. На людзей волі, адвагі, энэргіі, ён глядзіць, як на дзівакоў, здольны, нават, ix крытыкаваць, ніколі насьлядаваць, але гатоў зараз-жа, калі гэтыя людзі перамагаюць, абярнуцца ў іхняга раба, з адзінай мэтай захаваць сваё жыцьцё, у лепшым выпадку сваёй сям'і, бо, хоць ён ня мае жыцьцярадаснасьці, але усё-ж «жить ведь хочется». Што такі тып ёсьць агульна-расейскім, можна сказаць — нацыянальным, аб гэтым ня трэба шмат разводзіцца. Жыцьцё дае нам багатае дазнаньне з гэтага гледзішча, а найлепшым доказам ёсьць тут мастацкая расейская літаратура, якая дасканальна аддае расейскага інтэлігента ў толькі што разгледжаным сэньсе. Калі мы спатыкаем, часам, інтэлігента з расейскай культурай, які ня мае гэтых свомасьцяў, дык прычына гэтага ляжыць у тым, што або яго паходжаньне не маскоўскае, або ён спаткаўся з культурай заходняй, якая акілзала ў ягонай душы лішнія сымпатыі да маскоўскае культуры, накш кажучы перамагла апошнюю.

Усё тое, што мы наглядаем у інтэлігента з маскоўскай культурай датычыць простага народу, што знаходзіўся пад расейскім уплывам, толькі ў апошняга, зразумела, гэтыя свомасьці выступаюць ня так размавіта, багата. Але ў адным i другім выпадку гэта зьявішчы глыбока ад'емныя ў нашым культурным жыцьці.

Як праяў усходніх маскоўскіх уплываў трэба разглядаць даволі часта выступаючую ў нас адсутнасьць пачуцьця собскае годнасьці, на мейсца якой буйна ўзгадавалася пачуцьцё ніжшыні, грэблівае, а толькі ў лепшым выпадку, абыякавае адношаньне да ўсяго, што сваё. Гэтая азнака вельмі характэрная для культурнага тыпу расейскага, які заўсёды адносіўся да ўсяго што чужое, зь піетызмам і таптаў сваё, хоць яно было часта шмат вартасьнейшым.

Пабач з усходняй маскоўшчынай на беларускі культурны тып даволі паважны ўплыў у апошніх стагодзьдзях няволі мела польшчына.

Польская культура — гэта бязумоўна эўрапэйская. Аднак, дзякуючы спэцыфічным рысам польскага псыхолёгічнага тыпу, галоўна-ж адсутнасьці ў ім здольнасьці захаваньня псыхічнае раўнавагі, польская культура выказвае моцную тэндэнцыю да орыенталізацыі, якая праяўляецца ў заўсёдным шуканьні якойсь ідэі — fixe, каторая апаноўвае ўвесь культурны сьветагляд паляка. Гэтыя сваеасаблівыя ідэі ня маюць усходняга фаталістычнага, абстракцыйнага характару, яны паходжаньня эўрапэйскага, але іменна адсутнасьць псыхічнае раўнавагі ў польскім тыпе дазваляе некаторым ідэям на польскім груньце дэгенэравацца, i хваравіта-вырастаць коштам іншых. Гэта у рэзультаце прыносіць дэгэнэрацыю культурнага жыцьця. Ведама напрыклад дзікое захопленьне палякоў у мінуўшчыне станам анархіі («liberum veto»), каталіцкай ідэяй. Адно й другое маюць, бязумоўна, эўрапэйскае паходжаньне, але на польскім груньце яны прынялі монструальныя форму й зьмест і праглынулі ўсё польскае культурнае жыцьцё. I ў навейшых часох, ужо ў гэтым стагодзьдзі, хто наглядаў польскае жыцьцё мог пераканацца аб нямінучым i хуткім выялавеньню польскае культурнае язьні, каторая аддавалася часткова старым, а часткова новазнойдзеным варыяцкім ідэям.

Польская культура з гледзішча асаблівасьцяў польскага псыхолёгічнага тыпу, ня можа разьвівацца самастойна, а патрабуе чужога кіраўніцтва. Гэтае кіраўніцтва павінна направіць, а вярней дапоўніць у культурным жыцьці нястачы польскага псыхічнага тыпу. Яно павінна ўнесьці духовую стабілізацыю, раўнавагу, якіх ня мае паляк. Вось чаму нас не павінна дзівіць, што польская культура найбуйней разьвівалася тады, калі палякамі кіравалі чужынцы з адпаведнымі псыхічна — культурнымі свомасьцямі. Ведамы ёсьць буйны развой польскае культуры ў пару панаваньня ў Польшчы Ягайлавічаў. Апошнія, як яскравыя прадстаўнікі беларускага псыхічнага й культурнага тыпу, уносілі ў польскае жыцьцё вышменаваныя духовую раўнавагу, стабілізацыю, чым добра рэгулявалі польскае культурнае жыцьцё, паўстрымоўваючы яго ад захопу ідэямі — fixe. У што абярнулася польскае культурнае жыцьцё, калі нястала гэтага беларускага кіраўніцтва, ведама такжа добра зь гісторыі. Часы, каторыя наступілі пасьля Ягайлавічаў, — гэта часы найвялікшага ўпадку Польшчы, поўнае духовае дэгэнэрацыі.

Польскі культурны ўплыў не падважаў эўрапэйскіх культурных асноў беларускае культуры, бо й польская культура мела тыя-ж асновы. Але пэўныя прослані, галоўна вышэйшыя, нашага грамадзянства ён асыміляваў культурна, а з гэтым заўсёды й палітычна. Зразумелая рэч, што польскія ўплывы на наш культурны тып былі без параўнаньня меншыя за маскоўскія. У асобнасьці мы не знаходзім абсалютна ніякіх доказаў таго, каб гэтыя ўплывы закранулі наш псыхічны тып, як гэта зрабілі маскоўскія, аб чым было вышэй. Гэта толькі культурны й палітычны налёт.

Калі мы цяпер вернемся да пытаньня — ці ў абліччы тых зьменаў, каторыя выклікалі ў нашым культурным тыпе апошнія стагодзьдзі варожых чужых уплываў, існуе патрэба навароту да старых эўрапэйскіх традыцыяў беларускае культуры, да гадаваньня новага беларускага культурнага тыпу на слаўных фундамэнтах мінуўшчыны, дык на гэта адказ можа быць толькі пазытыўны. Паміма таго, што сёньня слова «Эўропа», «эўрапэйскі» выдаецца нам амаль чужым, вельмі мала выясьненым, нязнаным, дык, усё-ж, у нас засталося так многа эўрапэйскіх культурных астачаў, што значна лягчэй будзе ix упарадкаваць збудаваць на старых традыцыях нашае культурнае жыцьцё, як нагінаць нашую культуру пад ўсходнія, маскоўскія, або тым болей заходнія польскія асновы. Хоць сьведамага эўрапэйскага культурнага тыпу ў масавым значэньні мы яшчэ ня маем, але мы маем старыя культурныя фундамэнты, каторыя яшчэ моцна захаваліся й на якіх мы можам узьнесьці свой культурны будынак. Што гэтыя фундамэнты йснуюць, нас пераконвае хоць-бы вялізарная культурная адпорнасьць беларуса на чужыя ўплывы. Мы й сяньня ня можам сабе напр. уявіць, каб хтось з нашага культурнага грамадзянства важыўся прысабечыць зь мінуўшчыны асобу, каторая паходзіла скажам з Маскоўшчыны або Кіева, Польшчы, якой-бы вялікай яна ня была. Гэта нават у тым выпадку, калі яна дзеіла на Беларусі. Гэты інстынкт, які ачышчае нашую культуру ад засьмечаньня чужым дабром, пераконвае нас у тым, што старыя культурныя фундамэнты ў беларускім народзе захаваліся й да сяньня вельмі моцна, што ix ня збурылі ворагі й што тымбалей нятрэба ix бурыць нам.

Мы павінны адкінуць той забабон, каторы часта сяньня спатыкаецца, a які палягае на тым, што некаторыя з нас думаюць, што нам нехта можа «прынесьці» эўрапэйскую культуру, можа нас «далучыць» да Эўропы. Ніхто нам гэтае культуры прынесьці, або нас «з'эўропэізаваць» ня можа, хоць-бы з тэй простае рацыі, што мы ад пачатку сваёй багатай гісторыі зьяўляемся эўрапэйцамі ў найчысьцейшым разуменьні гэтага слова, а сяньня мы павінны толькі саскрабаць той налёт, каторы да нас прынеслі чужыя ветры. Мы павінны, такжа, ведаць, што нашая культура ў вялікай сямьі эўрапэйскіх культураў ёсьць самабытнай i займае між імі пачэснае месца. Мы маем свае собскія асновы культурнага разьвіцьця, якія павінны пазнаць i ix гадаваць, а ні ў якім выпадку не мяняць на іншыя, бо гэта азначала-б для нас культурную, а за ёй i нацыянальную сьмерць, на што мы ніколі пайсьці ня можам.

Паколькі пытаньне ўзгадаваньня культурнага беларускага тыпу выясьнена ў тым сэньсе, што яно павінна вярнуцца да эўрапэйскіх самабытных асноў нашае культуры, патолькі ўзрастае вага студыяў нашае мінулае культуры, нашага гістарычнага культурнага тыпу. Прынцыповае значэньне мае тут сам мэтад студыяў нашае культуры ў мінуўшчыне, самы падход да яе, які мы прадставілі вышэй i які павівен запанаваць так у нашых гістарычных досьледах собскае культуры як i ў навучаньню яе сучасных генэрацыяў. Усякія іншыя чужацкія канцэпцыі павінны быць раз назаўсёды адкінены.

РЭЛІГІЙНАЕ ПЫТАНЬНЕ

Справа досьлёдаў рэлігійнага пытаньня ў мінуўшчыне Беларусі ня мае такжа адналітага падходу. A між тым рэлігія згуляла ў нашай гісторыі вельмі важную ролю, пазнаньне якой можа нам высьветліць шмат мамэнтаў у мінуласьці, каторыя й да сяньня выдаюцца няяснымі.

Справа рэлігіі ў першым пэрыёдзе гісторыі Беларусі выглядала проста й вывучэньне яе не спаткае вялікшых труднасьцяў, калі, зразумела, захаваўся адпаведны матарыял. Ведама, што хрысьціянства ў Беларусь прыходзіла з захаду й з усходу яшчэ да 988 г., які ў нас некаторыя гісторыкі склонны разглядаць як афіцыяльную дату хросту Беларусі. Яно тут мірна ўжывалася з паганскай рэлігіей, толькі паступова выціскаючы апошнюю. Што датычыць даты 988 г., дык яна можа быць разглядана толькі як сымбалічная дата хросту Беларусі й то зь вялікай нацяжкай. Яшчэ шмат пазьней у Беларусі спатыкалася паганства, прынамся сільныя яго астачы. Ня можа быць сумлеву, што, прыкладам, у заходняй часьці Беларусі, там дзе нарадзілася суцэльная беларуская гаспадарсьцьвенасьць (Слонімшчына, Ваўкавышчына, Горадзеншчына й Наваградчына) першабытная паганская народная рэлігія йснавала яшчэ ў палове ХШ ст. у поўнай меры, хоць тут было ўжо распаўсюджана й хрысьціянства. Апошняе прынялося ў нас ува ўсходнім абрадзе. Заходні прыйшоў пазьней. Неабходна зьвярнуць увагу на факт, што хрысьціянства пашыралася ў нас не гвалтам, «агнём i мячом», як гэта мела месца шмат дзе на захадзе i ўсходзе, a зусім мірным шляхам, што, ёсьць такжа характэрным праявам вышай разгледжанага псыхолёгічнага тыпу крывіча, які ня зносіць гвалту ў ніякай яго форме. Мы ня можам знайсьці ніводнага крывіцкага князя нават з пары сярэднявечча, каторы-б займаўся шырэньнем хрысьціянства шляхам войнаў, вынішчэньня паганых. Крывіцкія князі не рабілі гэтага ня толькі ў сябе дома, што магло быць больш зразумелым, але нават i сярод тых народаў, каторыя сабе падпарадкавалі. Так, калі ў палове XII ст. у складзе Полаччыны апынуліся сяньняшняя Літва й Латвія, населеныя тады паганскімі народамі чужога крывічом паходжаньня, яны захапалі свае народныя паганскія вераваньні ў поўнай меры й ніхто ix не змушаў да прыйманьня хрысьціянства. З гэтага гледзішча трэба зьвярнуць увагу на сьветчаньні крыжацкіх летапісаў, у якіх гаворыцца, што полацкія князі абмяжоўваліся толькі да зьбіраньня з гэтых народаў дані, але не прымушалі ix пераходзіць у хрысьціянства.

Гэткім чынам, ужо ў пачатку нашае гісторыі, у пару найцямнейшага сярэднявечча, калі рэлігійнае пытаньне ўсюды было аднэй з найважнейшых прычынаў розных збройных закалотаў, у нас ужо панавала ралігійная толеранцыя, каторая ў пазьнейшыя стагодзьдзі адбыла сваю багатую эвалюцыю. Неабходна зьвярнуць увагу на вялізарную розьніцу з гэтага гледзішча між сярэднявечнай Крывіей, а яе суседзямі так з усходу, як i заходу.

Дзякуючы асаблівасьцям беларускаепсыхікі, само хрысьціянства выглядала ў Крывіі ад свайго пачатку зусім накш, як на ўсходзе, або захадзе. Тут яно ня мела ніякіх азнак ваяўнічасьці. I хоць ад свайго пачатку, яно было ў нас распаўсюджана, ува ўсходнім абрадзе, але яно мела вялікія заходнія ўплывы. Хрысьціянства ў Беларусі было чымсь пераходным ад заходу да ўсходу. Характэрна, што, прыкладам, сьв. Прадслава была залічана ў лік сьвятых i каталіцкім касьцёлам, праўда акольным шляхам, i пад іншым іменем, але ўжо ясна даказана, што тут ішло аб адну й тую самую асобу. Яно ня мела ў нас суровага аскетычнага характару. Зьвяртае ўвагу цікавы факт, што ў нас не разглядалася як нешта варожае выкладаньне хрысьціянскае веры з тасаваньнем асноў клясычнае грэцкае філёзофіі, аб чым можа сьветчыць хоць-бы прыклад Клімента Смаляціча. I хоць некаторыя расейскія гісторыкі царквы хочуць гэта разглядаць як прыпадак, ня меўшых глыбейшага значэньня, дык усё ж, прыймаючы якраз пад увагу глыбокую талеранцыйнасьць у нас хрысьціянства да паганскай крывіцкай веры, зусім ня было-б дзіўным тлумачэньне асноў храсьціянства з пакліканьнем на Гомэра, Арыстотэля, паколькі ix ведалі хоць у агульных нарысах.

Ад часоў Ягайлы да нас прыходзе рыма-каталіцтва ў шырэйшых разьмерах. Яно распаўсюджваецца, галоўным чынам, сярод вышэйшых просланяў народу — магнатаў i баярства. Характэрна, што рымакаталіцтва, якое да нас ішло з Польшчы, нясло з сабой i тыпова польскую сваю азнаку — нецярпімасьць да іншых веравызнаньняў. Адразу, за Ягайлы, зьявіўся закон, які забараняў нeкаталікам займаць вышэйшыя ўрады ў гаспадарсьцьве. Гэты закон ўва ўмовах беларускага жыцьця ня меў практычнага значэньня, а па нейкім часе быў скасаваны зусім, аднак паказальным ёсьць сам факт яго зьяўленьня на беларускім груньце, бо гэта цікавы доказ глыбокае розьніцы ў падыходзе да рэлігійнага пытаньня ў беларусаў i палякаў.

Kaлі ў ХV ст. на захадзе зьявілася рэфармацыя, яна была занесена й да нас. Найбуйнейшым яе прадстаўніком быў князь Мікалай Радзівіл Чорны. Рэфармацыя (перадусім кальвінства) ахапляла ў нас, такжа, толькі вышэйшыя слаі насельніцтва — магнатаў, баяраў i наагул адукаваных людзёў. Годзі зацеміць, што яна была ў нас, усё-ж, зьявішчам сэзоновым i хутка перажыла пару свайго буйнага разьвіцьця.

Ад канца XVI ст. у нас зьяўляецца вунія, каторая здабыла сабе права трэцьцяга побач з праваслаўем i каталіцтвам веравызнаньня ў гаспадарсьцьве. Яна аказалася ў нас зьявішчам трывалым і ў барацьбе за йснаванъне, галоўна з праваслаўем, здабыла вялікія сукцэсы. Паколькі рыма-каталіцтва й кальвінства былі веравызнаньнямі перадусім пануючых слаёў насельніцтва, патолькі вунія, менш аб тое, якімі спосабамі, глыбака закранула «просты» народ — беларускае мяшчанства й сялянства. У сваей барацьбе зь іншымі веравызнаньнямі вунія вырозьнівалася вялікай ваяўнічасьцю.

Наагул, калі мы зьвернем увагу на эвалюцыю рэлігійнае справы ў Беларусі ў пару яе незалежнага йснаваньня, дык трэба сьцьвердзіць, што гэтая авалюцыя была чымсь асаблівым, характэрным толькі для таго камплексу культурна — палітычных адносінаў, які паўстаў на Беларусі. Нідзе, ані на захадзе, ані на ўсходзе, ня было нічога падобнага. На чым палягала гэтая сваеасаблівасьць эвалюцыі рэлігійнае справы ў нас?

Нельга, зразумела, пярэчыць, што як усюды на захадзе, або ўсходзе, сьветагляд крывіча ня толькі ў пару сярэднявечча, але й да канца йснаваньня беларускае гаспадарсьцьвенасьці быў рэлігійны ў хрысьціянскім, ясна, сэньсе. Рэлігія тлумачыла й культурнаму крывічу паходжаньне сьвету, чалавека, народаў, штодзённых зьявішчаў прыроды, давала яму рады ў практычным жыцьці й разьвязвала адвечную філёзофічную загадку жыцьця пасьля сьмерці. Усё было ясна й проста. Выразныя сьляды рэлігійнага сьветагляду мы знаходзім ува ўсёй нашай культурнай спадчыне. Аднак, калі на захадзе рэлігійны сьветагляд фармаваўся пад уплывам перш рыма-каталіцтва, а пазьней рэфармацыі (кальвінства, лютаранства), а на ўсходзе ў Маскве праваслаўя — кажным разам пад уплывам нейкай канкратнае царквы, канкрэтнага веравызнаньня, якія й выціскалі свае асаблівасьці на фармаваным імі рэлігійным сьветаглядзе, — у нас ён складаўся пад уплывам філёзофіі рэлігіі наагул, а ня якогась канкрэтнага веравызнаньня. Рэлігійны сьветагляд, асабліва культурнага беларуса, базаваўся на acновах рэлігіі як агульнага духовага зьявішча ў жыцьці чалавецтва й не інтарасаваўся розьніцамі між асобнымі веравызнаньнямі, што кансэквэнтна выплывала з псыхолёгічнае азнакі беларуса — заўсёднага шуканьня вечнае, аб'ектыўнае праўды, справядлівасьці. Згэтуль бярэ свой пачатак i тая бяспрыкладная рэлігійная цярпімасьць, якая йснавала ў беларуса, паміма таго, што ягоны сьветагляд быў, усё-ж, глыбока рэлігійным! Дасьледчык гэтае квэстыі знойдзе ў нашай мінуўшчыне безьмяр прыкладаў гэтае талеранцыі. Мы ўспомнім тут хоць-бы гэткія факты, як фундаваньне беларусам-каталіком, побач з касьцёламі й праваслаўных цэркваў (сам гаспадар Казімер Ягайлавіч, каталік, пабудаваў аж 40 праваслаўных цэркваў у чэсьць сьв. Ільлі за тое, што ягоная жонка цудам ратавалася ад сьмерці якраз у дзень праваслаўнага сьвята Ільлі), багатыя адказы ў тэстамэнтах беларусамі —каталікамі на карысьць праваслаўных, ці вуніяцкіх цэркваў i наадварот i г. д. А ўжо клясычным сфармуляваньнем асноў беларускага рэлігійнага сьветагляду й выплываючае зь яго талеранцыі беларуса ёсьць гэткі дакумэнт, як ліст Лявона Сапегі да Язахвата Кунцэвіча (які мы ўжо мелі нагоду падаць у працы «У трохсотлетнія ўгодкі сьмерці вялікага канцлера Лявона Сапегі» — Гадавік Бел. Нав. Т-тва, Вільня, 1933). Гэты дакумэнт ёсьць клясычным доказам таго, што беларус шукаў у рэлігіі іменна толькі асноў вечнае, аб'ектыўнае праўды. Ён інтарасаваўся толькі філёзофіей рэлігіі, як такой i з гэтага гледзішча шукаў у апрычоных хрысьціянскіх веравызнаньнях толькі тое, што было супольным, бо яно стаяла бліжэй да гэнае аб'ектыўнае праўды й адкідаў розьніцы, бо яны былі ад яе далей. Вось чаму ў часы, калі на захадзе i ўсходзе, дзе рэлігійны сьветагляд так адзінкі як i народу складаўся пад уплывам аднае, але заўсёды канкрэтнае царквы ці касьцёлу, з прычыны рэлігійных розьніцаў вяліся найбольш крывавыя ў гісторыі чалавецтва войны й прасьлядаваньні, у нас былі магчымымі гэткія праявы рэлігійнае цярпімасьці, да якой іншая Эўропа дайшла толькі пасьля доўгае эвалюцыі. Трэба мець тут на ўвеце, што польская гісторыёграфія вельмі часта падчырквае славутую польскую рэлігійную талеранцыю. Калі, аднак, сягнуць да жаролаў гэтага цьверджаньня, дык выявіцца, што яна або прысабечвае тут цярпімасьць беларускую, або мае на ўвеце тую пару, калі ў Польшчы панавала дынастыя Ягайлавічаў, прадстаўнікі якой сваімі псыхолёгічнымі крывіцкімі свомасьцямі паўстрымоўвалі польскае жыцьцё ад захапленьня ідэямі-fixe, ад запанаваньня ў ім рэлігійнае неталеранцыі. Як выглядадала польская талеранцыя, калі нястала гэтага крывіцкага кіраўніцтва, можа светчыць распаленая палякамі ў сябе i ў нас рэлігійная барацьба, i гэткія, прыкладам, факты, што польскія соймы яшчэ ў канцы XVIII ст.. наконадні згубы Рэчыпаспалітай, займаліся выдаваньнем канстытуцыяў у якіх «схізматыкам» дазвалялася весці хаваць сваіх нябошчыкаў толькі тымі вуліцамі, якімі вывозілася сьмяцьцё.

Аднак гэты інтэрас беларуса да філёзофіі рэлігіі, малое, або поўнае незьвяртаньне глыбойшае ўвагі на йснаваўшыя ў Беларусі веравызнаньні наагул i іхнія ўзаемаадносіны ў асобнасьці з гледзішча нацыянальна-палітычнага прынясло вялізарную шкоду народу i ў вялікай меры пахіснула асновы беларускае гаспадарсьцьвеннасьці. Справа ў тым, што рэлігія была ня толькі крыніцай, у якой можна было шукаць аб'ектыўнае праўды, але, паколькі яна фармавала сьветагляд адзінак і народаў, зьяўлялася першараднае вагі ўзгадавальным дзейнікам. Заходня-эўрапэйскія народы й Масква, сьветапагляд якіх вырабіўся пад уплывам канкрэтнае царквы, а не філёзофіі рэлігіі, духова зрасьліся з сваім веравызнаньнем i ў пару свайго нацыянальна-палітычнага дасьпяваньня і ў поўнай меры выкарысталі рэлігійны дзейнік як магутную духовую зброю ў каваньні нацыі. Сказаць выкарысталі — ня зусім точна. Ён сам да ix прыйшоў. Ён сам у вялікай ступепі пераняў кіруючую ролю ў працэсе твараньня нацыі, а ў кожным выпадку не стаяў збоку й не прыглядаўся гатаму працэсу пасыўна. Так у навейшую пару гісторыі, калі складаліся нацыі ў сучасным разуменьні гатага слова мы бачым, як у народаў заходняе Эўропы паўстаюць г. зв. «нацыянальныя», або «народныя» касьцёлы, каторыя пачынаюць адыйгрываць вельмі важную палітычную ролю зь якой зусім i не хаваюцца. Нацыянальныя касьцёлы паўсталі блізу ўва ўсіх гаспадарствах заходняе Эўропы i ў Маскве. Мы спатыкаем ix, прыкладам, у Польшчы, Нямеччыне, Чэхіі, Францыі, Англіі, Швэцыі й г. д. Паўсталі яны або дзякуючы рэфармацыі, або ролю гэтую пераймаў унівэрсальны каталіцкі касьцёл, каторы прытарноўваўся да мясцовых умоваў i рабіўся запраўдным пацыянальным касьцёлам. Так было, прыкладам, у Францыі, Польшчы, дзе рыма-каталіцтва пайшло насустрэч дзейнікам, выклікаўшым фармаваньне нацыі й адыйграла выдатную ролю ў яе тварэньні. У Маскве нацьянальнай царквой сталася праваслаўная царква, каторая ў маскоўскіх умовах прадбыла зусім адменныя азнакі. Праўда, у некаторых краінах, як Нямеччына, мы ня бачым аднаго касьцёлу, бо побач зь лютаранствам, тут засталося й рыма-каталіцтва. Але апошняе на нямецкім груньце здабыло тыпова нямецкі характар i як такое, побач зь лютаранствам, уплывала на фармаваньне нямецкае нацыі. Роля нацыянальных, або народных, касьцёлаў у фармаваньні сучасных нацыяў палягала на тым, што яны, парваўшы зь сярэднявечным процістаўленьнем інтарэсаў касьцёлу інтарэсам гаспадарства, безапэляцыйна падпарадкавалі першыя апошнім. Гэткім чынам яны ськіравалі масавы духовы потэнцыял, якім дыспанавалі, на будову нацыянальнасьці й нацыянальнае гаспадарсьцьвенасьці. Побач з гэтым, яны шырылі сьведамасьць патрэбы рэлігійнага адзінства ў народзе, ідучы ў гэтым так далёка, што нат' заціралі розьніцу між рэлігіей i нацыей. Не паклікаючыся на далейшыя прыклады, досыць успомніць прыклад Польшчы, дзе такі Скарга пашыраў з усей ваяўнічасьцю тэзу, што паляк можа быць толькі каталіком i наадварот — кажны каталік — гэта паляк. Скарга, натуральна, ведаў, што, асабліва апошняе цьверджаньне, ёсьць няпраўдай але ўва ўмовах, у якіх ён дзеіў, гэта ня мела значэньня. Яму йшло перадусім аб палянізацыю беларускіх каталікоў i тут ён мог праводзіць сваю тэзу без усялякіх агаворак.

Гэткім парадкам нацыянальныя касьцелы, аддаючы ўвесь аўтарытэт рэлігіі на службу інтарэсам сваей нацыі, да часу зьяўленьня спэцыяльных навуковых трактатаў аб нацыі й гаспадарсьцьве, у пераходны мамэнт тварылі свайго роду сурагат нацыянальна-гаспадарсьцьвенай ідэёлёгіі. Там, дзе нацыянальны касьцёл у гэтым разуменьні не паўстаў, фармаваньне нацыі вельмі спозьнілася. Гэта мы бачым хоць-бы на прыкладзе Італіі, дзе рыма-каталіцызм, з прычыны мо' знаходжаньня тут яго цэнтру, значна даўжэй, як на пэрыфарыях Эўропы, захаваў свой унівэрсальны характар.

Дасьлядуючы эвалюцыю рэлігійных (адносінаў у Беларусі з гэтага гледзішча трэба сьцьвердзіць, што ў нас ад пачатку вытварыліся адносіны, каторыя выключалі магчымасьць паўстаньня аднаго крывіцкага касьцёлу, як нацыянальнага. Аж да сьмерці Альгерда магло выдавацца, што гэтая роля прыпадзе праваслаўнай царкве.

За Гедыміна й Альгерда праваслаўная царква ў Беларусі (Вялікім Княсьцьве Літоўскім) была вылучным веравызнаньнем, ня мела ніякіх канкурэнтаў, здабыла найвышэйшую арганізацыйную форму — собскую мітраполію й карысталася ўсе-баковай апекай гаспадарства. Пры падтрымцы дзяржавы, наглядалася нат' тэндэнцыя да змаганьня з Масквой за прымат уплываў ува ўсходнім хрысьціянскім сьвеце, паколькі адбывалася барацьба за мёртвы ўжо тытул кіеўскага мітрапаліта між беларускай i маскоўскай царквой. Але ўжо па сьмерці Альгерда выяснілася, што праваслаўная царква ня мае пэрспэктывы стацца нацыянальнай крывіцкай царквой. Перадусім яна ніколі ня выдзеліла з свайго асяродзьдзя сільных адзінак, каторыя поўнасьцю-б зразумелі яе ролю ў жыцьці народу й гаспадарства, а па-другое — ужо ад Ягайлы ў Беларусі пачало шырыцца, каталіцтва, каторае прыняла дынастыя, а за ёй i ўплывовыя ў гаспадарсьцьве ўрадавыя колы. Праваслаўе хутка пагадзілася з роляй раўнапраўнага з каталіцтвам веравызнаньня й ня мела ніякіх іншых амбіцыяў. Было, аднак, ад пачатку ясным, што й каталіцтва ў нас не падыймецца да ролі народнага касьцёлу ўжо хоць-бы з тэй прычыны, што яно, паміма сільных азнак самабытнасьці, выступаўшых яшчэ ў пачатку XVII ст., дзякуючы масаваму даплыву польскага з паходжаньня духавенства, наагул паступова губляла свой крывіцкі (літоўскі) характар i ставалася ўсё больш звычайным адгаліненьнем польскага каталіцкага касьцёлу. Кіраўніцтва каталіцкага касьцёлу ў Беларусі апынулася памалу ў рукох польскага духавенства, якое разглядала яго, выключна як аружжа полёнізацыі, паводле цьверджаньня Скаргі, што кажны каталік — гэта паляк. У гэткіх умовах каталіцтва не магло зрабіцца ў нас народным касьцёлам.

Эвалюцыя рэлігійных адносінаў на Захадзе ў кірунку падпарадкаваньня інтарэсаў рэлігіі гаспадарству, нацыі праз твараньне народных касьцёлаў, была добра ведама беларускаму адукаванаму грамадзянству. Яно разумела, такжа, вагу гэтых падзеяў, аднак не здабылося па адну згодную рэакцыю. Мы наглядаем у нас два кірункі ў тагачаснай рэлігійнай палітыцы. Адзін зь ix, якога трымалася вялізарная бальшыня адукаванай прослані народу, а які ў сутнасьці вызнаваў філёзофію рэлігіі, адносіўся да рэлігійнага пытаньня, наагул, абыяка. Гэты кірунак рэлігійную палітыку будаваў на аснове поўнае цярпімасьці, прызнаючы права на йснаваньне ў гаспадарсьцьве кажнаму веравызнаньню, кажнай рэлігійнай «навінцы». Тыповым, напрыклад, прадстаўніком гэтага кірунку быў ужо неаднойчы ўспамінаны канцлер Леў Сапега, дзейнасьць якога прыпадае якраз на найбольш адказную з гэтага гледзішча пару ў нашай гісторыі. Сам тры разы зьмяніўшы рэлігію, Сапега быў клясычным прадстаўніком крывіцкага філёзофа, рэлігіі, які дасканальна ведаў агульныя асновы хрысьціянства, але ня цівіўся глыбей ніякім веравызнаньнем. Пазнаўшы добра ў часе свайго пабыту заграніцай эўрапэйскія рэлігійныя адносіны, крывавыя змаганьні на рэлігійным фоне, шкоды, якія яны прыносілі гаспадарству, ён, па звароце на бацькаўшчыну, дзе хутка стаўся фактычным кіраўніком гаспадарства, у сваёй рэлігійнай палітыцы з тым вялікшым пракананьнем пастанавіў кіравацца прынцыпам рэлігійнае талеранцыі. Неабмяжаваная, аднак, цярпімасьць у працягу сараку год Сапегавага кіраваньня прынесла вялікія шкоды гаспадарству й народу. Не інтарасуючыся адносінамі ў абрубе апрычоных веравызнаньняў, а толькі жадаючы ад ix «перасьцяраганьня асноў гаспадарсьцьвенасьці й паспалітага супакою», Сапега не дагледзіў, як на чале асобных веравызнаньняў апынуліся чужынцы, што пры падтрыманьні вонкавых дзейнікаў (перадусім Польшчы, а потым Масквы) паднялі ў гаспадарсьцьве запраўдную вайну ўсіх проціў усіх. Было ўжо позна, калі Сапега спасьцярог сваю памылку. Зь вялікім драматызмам гавора ён аб гэтым сам, калі піша да Кунцэвіча, што ён, праўда й сам дапамагаў увядзеньню вуніі, бо чаму-б у нас, побач зь іншымі верамі, не магла існаваць i яшчэ адна, але яму ніколі ўдум ня прыйшло, што гэта новая вера можа спрычыніць столькі шкоды й непакою ў гаспадарсьцьве... Сапега яшчэ грозіць рэпрысіямі, але ўжо ясна, што ён гэтую справу прайграў. Разам зь ім прайгралі яе ягоныя папярэднікі й наступнікі, што стаялі на груньце неабмяжаванай талеранцыі. Яны не дацанілі таго факту, што рэлігія ў руках варожага й чужога духоўнага кіраўніцтва станецца дзейнікам вялікае руйнуючае сілы й дапусьцілі да гэтага чужога кіраўніцтва, дзякуючы чаму правільны ў сваей аснове прынцып рэлігійнае палітыкі, заместа спадзяваных карысьцяў, прынёс руіну беларускага гаспадарства.

Само сабой зразумела, што гэты кірунак рэлігійнае палітыкі, які ў нас nota-bene заўсёды быў афіцыяльным, ні ў якой меры не інтарасаваўся справай свайго народнага касьцёлу ці царквы. Ягоныя асновы былі нават запярэчаньнем гэтае патрэбы.

Вышэй мы разгледзілі адзін кірунак крывіцкай рэлігійнай палітыкі й падчыркнулі, што ён быў у нас праз увесь час існаваньня незалежнае беларускае гаспадарсьцьвенасьці афіцыяльным. Пры дасьлядаваньню, аднак, рэлігійных адносінаў у Беларусі трэба зьвярцуць увагу на другі кірунак тэй-жа палітыкі, які, хоць i ня быў афіцыяльным, аднак з гледзішча на асобы, якія яго рэпрэзэнтавалі, ён меў паважны ўплыў на ўкладаньне фактычных рэлігійных адносінаў у Беларусі.

Гэты другі кірунак рэпрэзэнтаваўся людзьмі, каторыя з розных матываў інтарасаваліся глыбей рэлігійнымі справамі й імкнуліся да рэформы рэлігійных адносінаў у гаспадарсьцьве. Трудна цьвердзіць напэўна, што гэты кірунак імкнуўся да стварэньня беларускае нацыянальнае царквы, усё ж, некаторыя даныя сьветчаць, што гэтую тэндэнцыю ён меў. Некаторыя ўплывовыя ў гаспадарсьцьве адзінкі, а нават шырэйшыя грамадзкія колы зь непакоем глядзеліна разьвіцьцё рэлігійных адносінаў у краю, на той рэлігійны падзел народу, які ўсё больш замацоўваўся. Каб папярэдзіць некарыснае разьвіцьцё гэтых адносінаў, яны прапанавалі, а калі мелі магчымасьць, дык і праводзілі ў жыцьцё імі абдуманыя мерапрыемствы. Гэтыя адзінкі й грамадзкія колы асабліва балюча адчувалі падзед народу на праваслаўных i каталікоў, бачылі ўсё ўзрастаючае выкарыстоўваньне гэтага падзелу варожымі гаспадарству вонкавымі дзейнікамі й на гэтай, галоўна, аснове, ймкнуліся да завядзеньня ў гаспадарсьцьве аднае веры. Галоўнай, аднак, перашкодай у гэтым было пытаньне, якая гэта мае быць вера? Была згода, што гэтай верай ня можа быць ані каталіцтва ані праваслаўе, але ня было згоды, што да новай, якая мела-б ix замяніць.

Вялікі патрыёт краю, выдатны гаспадарсьцьвены муж i ваеньнік князь Мікалай Радзівіл Чорны бачыў гэтую новую веру ў кальвінсьцьве. Ён з асаблівай безагляднасьцю пашыраў гэтую веру ў сваіх вялізарных валаданьнях, ды апякаваўся кальвінскімі зборамі ўва ўсім гаспадарсьцьве. Дзякуючы ягоным вялікім уплывам, за кароткі час кальвінства вельмі пашырылася ў Беларусі. Многія й многія сотні выдатных крывіцкіх фаміліяў прынялі гэтую веру, якая нат прымусова ўводзілася сярод сялянства й мяшчанства, паводле ведамага тады прынцыпу — cujus regio, ejus religio.

Дзякуючы масаваму далучэньню да кальвінства крывіцкіх баярскіх родаў, становішча праваслаўя й рыма-каталіцтва ў краі было паважна загрожана. Сярод пашыральнікаў новае веры мы бачым такую выдатную адзінку з нашай мінуўшчыны, як Сымон Будны. Усюды паўставалі кальвінскія друкарні, якія выпушчалі багатую рэлігійную літаратуру, прысьведчаную, галоўна, палеміцы зь іншымі веравызнаньнямі.

Аднак спроба Мікалая Радзівіла канчылася няўдала. Зь ягонай сьмерцю мы бачым такі-ж хуткі заняпад кальвінства ў Беларусі, як хуткім быў ягоны рост. Чым тлумачыцца гэтая няўдача? Гэтая справа патрабуе глыбейшага дасьлядаваньня, але трэба падчыркнуць, што адно з дасюлешніх яго тлумачэньняў выдаецца правільным. Галоўнай прычынай няўдачы была нястача вырабленых i адпаведна адукаваных крывіцкіх працаведнікаў гэтага веравызнаньня, дзякуючы чаму Мікалай Радзівіл быў змушаны сьцягваць ix у Беларусь з заграніцы, a галоўна з Польшчы. Дзякуючы гэтаму, уся справа новае веры хутка апынулася ў рукох чужога крывічом элемэнту, які хоць i пашыраў яе з поўнай адданасьцю, але не разумеў крывіцкага інтарэсу ў заводжаньні новае веры. Многія прапаведнікі ня ведалі нават беларускае мовы й таму рэлігійную літаратуру часта друкавалі папольску, чым далажыліся да пашырэньня польшчыны. Гаворачы аб лёсе кальвінства ў нас, нельга не зьвярнуць увагі на выпадак, што ўжо сыны Мікалая Радзівіла Чорнага былі навернены ў каталіцтва й аддавалі вялікія сумы грошай езуітам на скуп рэлігійнае літаратуры, выдадзенай іхнім бацькам, якую ўрачыста палілі.

Куды глыбейшай спробай рэформы рэлігійных адносінаў ў Беларусі з крывіцкага гледзішча была вунія. Гэта было новае веравызнаньне, істота якога палягала на злучэньню рыма-каталіцтва й праваслаўя — гэтых двух галоўных веравызнаньняў у Беларусі. Новая вера пакідала ўвесь вонкавы праваслаўны абрад, але ўводзіла прызнаньне прымату папы. Трэба зьвярнуць увагу, што думка аб вуніі ўсплыла ўжо ў нас у 1439 г. (г. зв. Флерэнтынская вунія), але тады яна ня мела амаль ніякага рэха ў краі й была закінена на даўжэйшы час аж да Берасьцейскага Сабору у 1595 г.

Калі глыбей спыніцца над прычынамі, якія выклікалі Берасьцейкі Сабор i новую спробу злучэньня царквы й касьцёлу ў Беларусі, дык можна бяз труду сьцьвердзіць тут дваякага роду матывы, якімі кіраваліся ўдзельнікі Сa6opy. З аднаго боку быў відавочны моцны ўплыў польскага каталіцкага духавенства, якое бачыла ў вуніі мост, пa якім маглі лягчэй перайсьці праваслаўныя ў каталіцтва. Пры гэтым каталіцтва разглядалася менаваным польскім духавенствам як сродак да палянізацыі крывічоў. Польскае духавенства мела на Саборы вялікую падтрымку гаспадара Жыгімонта IV Вазы, заўзятага каталіка, які вырозьніваўся асаблівай неталяранцыей да іншых веравызнаньняў.

З другога, аднак, боку, сярод іншых удзельнікаў Сабору, асабліва сярод прадстаўнікоў сьвецкіх, даецца выразна заўважыць падход да вуніі як да крывіцкага нацыянальнага касьцёлу. У іхніх вачох вунія была асабліва таму пажаданай, што будучы ў сутнасьці новай верай, што аддзяляла-б беларусаў ад палякоў i маскалёў, яна, адначасна, уяўляла сабой свайго роду сынтэзу ужо йснуючых у Беларусі веравызваньняў — праваслаўя й каталіцтва. Гэтым тлумачыцца даволі вялікае падтрыманьне вуніі сьвецкім элемэнтам. Іменна з гэтага гледзішча Берасьцейскі Сабор можна разглядаць як спробу стварэньня беларускае народнае царквы.

Аднак справы злажыліся так, што кіраўніцтва вуніі апынулася пад вялікім не беларускім уплывам, хоць вунійная духоўная гіерархія была беларускай. Тлумачыцца гэта тым, што новая вера спачатку знай шлася ў надта цяжкіх абставінах i каб перамагчы ix, шукала апорышча вонках у таго-ж польскага каталіцкага духавенства й польскага каталіцкага ўраду, чым давала апошняму яшчэ адну нагоду ўмешвацца ў нутраныя крывіцкія справы. Тут трэба зьвярнуць увагу, што ў першай стадыі свайго разьвіцьця вунія, блізу бесьперашкодна апанавала ўвесь край. Праўда, гэтае апанаваньне выразілася ўва ўстанаўленьні ўсюды вуніяцкага духавенства, але прыймаючы пад увагу, што насельніцтва, ня ўмеючы разабрацца ў розьніцы між новай верай i ранейшым праваслаўем (абрадавая старана засталася тая самая) без апору прыймала вуніяцкае духавенства й новую веру. Аднак дзякуючы ўцягваньню ў справы вуніі палякоў, яна набірала штораз больш ваяўнічага характару, аж у хуткім часе перайшла на шлях перасьлядаваньня праваслаўных. Гэткім парадкам яна ўжо выклікала супроць сябе рэакцыю. Распачалася масавая апастазія ад вуніі, а ў рэзультаце разгарэлася рэлігійная вайна ўва ўсім гаспадарсьцьве.

Новыя здабычы вунія зрабіла ўжо толькі гвалтамі. Тым няменш, яна адолела ахапіць вялікую масу праваслаўных крывічоў. Выкарыстоўваная палякамі, адпіханая з пагардай польскім каталіцкім духавенствам, яна зь цягам часу была ізалявана й хоць прыйшла гвалтам, але паступова акліматызавалася на крывіцкім груньце й сталася, запраўды, беларускай народнай верай. У вуніяцкай царкве найдаўжэй перахавалася й беларуская мова. Аднак, калі вунія ўжо прынялася, настуніў новы гвалт i гэтым разам з боку расейскага ypaду ў форме прымусовага наварачваньня вуніятаў на праваслаўе (канец XVIII і XIX ст.). Гэткім парадкам дасьледаваньне рэлігійных адносінаў у Беларусі паказвае, што крывічы ў мінуласьці не маглі справіцца з гэтай так важнай справай. Яна высьлізнулася зь ix рук, i лучыўшы ў варожыя, распаліла агонь нутранога змаганьня ў краі, у вялікай меры далажылася да збурэньня беларускае гаспадарсьцьвенасьці й пакінула насьледкі, якіх мы ня можам пазбыцца яшчэ сяньня.

Аб нашым нацыянальным назове

Мы ўжо пару разоў закраналі справу нашага нацыянальнага назову, выясьняючы, што беларусы могуць называцца ня толькі гэтым імём, але і, можа яшчэ лепш, прынамся з вялікшым гістарычным абаснаваньнем — крывічамі ці ліцьвінамі (апошні назоў не мае нічога супольнага з цяперашнімі этнограф. ліцьвінамі, ён азначае г. зв. «гістарычных» ліцьвіноў, меўшых сваё гаспадарства — Вялікае Княства Літоўскае). Закрананьне справы нац. назову сяньня, магло-б многім выдавацца нейкім аргумэнтам, каторы мог-бы сьведчыць аб якойсьці «нясьпеласьці» народу, які яшчэ сяньня разважае, як яму назвацца. Гэткі аргумэнт маглі-б падняць, аднак, толькі ляікі, незнаёмыя з беларускай гісторыей. Справа гэта даўно выясьнена і сярод г. зв. навуковых кругоў не выклікае ніякіх сумлеваў. Калі, аднак, мы яе нарушаем, дык ідзе нам толькі аб популярызацыю гэтага пытаньня сярод шырэйшых слаёў нашага тут грамадзянства, якое незаўсёды мела магчымасьць пазнаёміцца з роднай гісторыей i часта паддавалася сугэстыі рознае палітычнае прапаганды, скіраванае супроць беларусаў як народу, яго гісторыі, нацыянальных інтарэсаў i г. д. Гэткая процібеларуская прапаганда, не знаходзячы, дзякуючы розным, ад бел. грамадзянства незалежным прычынам, адпору зь яго боку, вельмі часта нам шкодзіла, выклікаючы ўражаньне, што беларусы, прыкладам, гэта народ без гісторыі, традыцыяў i г. д. На гэтай аснове стварыліся памысныя варункі да дэнацыяналізацыі беларусаў, асабліва інтэлігенцыі, якая канчала польскія або расейскія школы. Дык-жэ закрананьне гэткіх спраў ніколі ня трэба разглядаць як праяў нац. нясьпеласьці беларусаў, a толькі як жаданьне пашырэньня ў папулярнай форме вынікаў навуковых досьледаў між нашым грамадзянствам.

Некаму магло-б выдавацца дзіўным, чаму беларусы маюць тры назовы, тады, калі нармальна народ «павінен» мець i мае адзін назоў. Вось-жа гэтая думка, што народы ў сваёй гісторыі існавалі толькі пад адным назовам у велізарнай бальшыні выпадкаў зьяўляецца цалком памылковай. Найбольш «гістарычныя» народы мелі і маюць па некалькі назоваў. Возьмем дзеля прыкладу Эўропу. Нямецкі народ, каторага нац. адналітасьць не выклікае ніякага сумлеву, мае аж колькі нац. назоваў. Побач з агульньм назовам «Deutschen» мае ён найвялікшае права на назоў «германцы» а да гэтага на іншыя назовы, як прусакі, баварцы i г.д. Сяньняшнія французы, паўстаўшыя з мешаніны германскіх франкаў і ранейшых галлаў, маюць права на гэты назоў «галлаў» i пачынаюць ад ix сваю гісторыю. Англійцы, апрача гэтага назову, завуцца так-жа раўналежна брытамі. Італьянцы, каторыя паўсталі з мешаніны даўнейшых рымлянаў з германскімі плямёнамі, слушна прэтэндуюць на гэты апошні назоў «рымляне». Бізантыйскія грэкі ў пару існаваньня Бізантыі, ахвотна называлі сябе рымлянамі. Расейцы, перш чымся пачалі гэтак звацца, зваліся маскалямі.

Падобных прыкладаў можна паклікаць яшчэ больш, але i гэтых хопіць, каб праканацца, што народы незаўсёды ў гісторыі выступалі пад адным назовам. Нават можва ісьці далей i цьвердзіць, што чымся багацейшай была гісторыя народу, тым больш ён меў нац. назоваў.

Вяртаючыся да нашых нац. назоваў — крывічы, ліцьвіны, беларусы, выясьнім кораценька значэньне кажнага зь ix. Пачнём ад крывічоў. Пачаткова гэта быў назоў аднаго з пяці беларускіх плямёнаў (апрача крывічоў беларускімі плямёнамі былі дрыгавічы, радзімічы, вяцічы, северане). Крывіцкае племя ў зараньню нашай гісторыі першым увайшло на гістарычную арэну. Яно ўтварыла два самастойныя беларускія гаспадарствы — княствы: Полацкае i Смаленскае ды апрача гэтага — Пскоўскае. Назоў іхні ўсё больш заціраў іншыя пляменныя назовы i станавіўся агульнабеларускім нац. назовам. Пад гэтым імём наш народ быў ведамы i заграніцай дзе, прыкладам у Італіі полац. княжну Прадславу называлі «Regina Crivitiae». Аднак, як агульна-нац. назоў «крывічы» не ўтрымаўся, ён ня быў яшчэ дастаткова ўмацаваўшыся, калі на зьмену яму прыйшоў другі назоў, які стаўся агульна нацыянальным i сьляды каторага мы цяпер знаходзім у нашым народзе. Гэты назоў быў «ліцьвіны». Скуль ён узяўся?

У палове XIII ст. у гісторыі нашага народу адбыліся вельмі важныя палітычныя падзеі. Існаваўшыя да гэтай пары самастойныя беларускія гаспадарствы — княствы пад уплывам вонкавых (пагроза татарскага нападу) i нутраных (супольная рэлігія, культура) прычынаў, пачалі дабравольна аб'еднавацца ў вадным гаспадарстве. Ядром гэтага новага беларускага гаспадарства, атрымаўшага назоў Вялікае Княства Літоўскае было Наваградзкае Княства, паўстаўшае на тэрыторыі, займанай дрыгавічамі. Гэтае гаспадарства пачало адразу называцца «Літоўскім». Гэты назоў меў з пачатку толькі палітычнае значэньне — ліцьвіном называўся толькі той, хто ў гэтым гаспадарстве жыў, быў яго грамадзянінам. Дзеля таго, аднак, што гэтае гаспадарства складалася ад свайто паходжаньня з беларускіх этнографічных земляў (Наваградчына, Меншчына, Горадзеншчына, Ваўкавышчына, Піншчына), да якога толькі пазьней (пры Войшалку) былі далучаны частка Жмудзі i Аўкштота, дык практычна гэты палітычны назоў пакрываўся з нацыянальным бо «палітычным» ліцьвіном быў той-жа дрыгавіч.

Дзеля таго, што Вялікае Княства Літоўскае будавалася на аснове шырокае аўтаноміі, назоў «літоўскі», «ліцьвін», меўшы, як ніяк, палітычны адцень, не прыняўся адразу гэткімі складовымі часткамі яго, як Полаччына, Смаленшчына, хоць у вачох, напрыклад Масквы адна i другая даўно былі «літоўскімі». Толькі паступова назоў, літоўскі стаўся нацыянальным у Полаччыне i Смаленшчыне. Гэтак, вялікі канцлер Леў Сапега, паходзіўшы із Смаленшчыны, называў сябе ўжо «ліцьвіном» ня толькі з гледзішча палітычнага, але i нацыянальнага. У сваёй прадмове да Літ. Статуту 1588 года ён кажа: «А калі якому народу ўстыд правоў сваіх не знаці, дык пагатове нам, каторыя не обчым якім языком i словы, а сваім ўласным правы спісаныя маем». Ведама, што Літоўскі Статут «спісаны» у беларускай мове дык, значьщца, Леў Сапега, як ліцьвін, называў сваёй уласнай, як цяпер кажам, роднай мовай, беларускую мову. Яна сталася неадлучнай часткай паняцьця ліцьвіна як азначэньня нацыянальнасьці. Усе найвыдатнейшыя нашы палітычныя і культурныя дзеячы з пары існаваньня Вялікага Княства Літоўскага называлі сябе «ліцьвінамі» як, прыкладам, Рыгор Хадкевіч, князі Агінскія, Радзівілы, Сапегі, Валовічы і іншыя. Пры гэтым у паняцьце «ліцьвін» укладалі беларускі, як з гледзішча культурнага, так i гістарычна-палітычнага, нацыянальны зьмест. Калі мы сёньня прыраўнаем нацыянальны зьмест, які лучыцца з паняцьцем «беларус» з тым зьместам, які лучылі нашыя продкі з паняцьцем «ліцьвін», як з нацыянальным назонам нашага народу, дык праканаемся, што тут няма абсалютна ніякае розьніцы. Гістарычны ліцьвін i пазьнейшы беларус маюць той самы нацыянальны зьмест.

Назоў «ліцьвін» натолькі пашырыўся як нацыянальны назоў нашага народу, што глыбока закараніўся ў народных гушчах. Гэтак, прыкл., яшчэ сяньня можна спаткацца на Палесьсі і, нават, аж у далёкім Навазыбкаўскім павеце, з гэтым назовам, які ўжываюць мясцовыя беларусы на азначэньне сваей нацыянальнай прыналежнасьці.

Неабходна падчыркнуць, што сяньняшнія этнаграфічныя ліцьвіны не маюць нічога супольвага з гэтым гістарычным назовам.

У часе існаваньня Вял. Кн. Літ. гэты назоў з палітычнага гледзішча абыймаў нейкі час i ix, але нацыянальным назовам iхнім быў «жмудзіны». Гэтага назову яны моцна трымаліся, так што нават навейшы літоўскі адраджэнскі рух даўжэйшы час называўся «жмудзкім». З часам, аднак, жмудзкія гісторыкі, як Басановіч, Давойна-Сыльвэстровіч і іншыя, рэпрэзэнтуючыя жмудзкі імпэрыялізм, захапілі ўсю мінуўшчыну Вялікага Княства Літоўскага. Гэта ім тым лягчэй удалося, што ў той час ня было яшчэ разьвітага бeларускага навуковага руху, які ў галіне гісторыі cтавіў першыя шагі i опэруючы ўжо гатовым назовам «беларусы», вельмі падазрона адносіўся да гэтага свайго старога назову. З часам, аднак, калі дасьледаваньні нашай мінуўшчыны i ў прыватнасьці пары Вялікага Княства Літоўскага былі належна пастаўлены (нашымі дасьледчыкамі праф. М. Любаўскім і M. Доўнар-Запольскім) выяснілася, што тэрмін «літоўскі» наўперад, подле свайго нацыянальнага зьместу, адносіўся да беларусаў. Ён, аднак, не прыняўся беларускім адраджэнскім рухам, галоўна, з прычынаў апартуністычных, каб ня ўводзіць блытаніны ў нацыянальную номэнклятуру беларусаў і новапаўсталых ліцьвіноў (жмудзінаў).

Што датычыць трэцяга нашага назову — беларусы, — які цяпер найбольш пашыраны, дык ім пачалі нас называць у сэнсі агульна-нацыянальным маскоўцы, галоўна ад пары Кацярыны II, за якой усе беларускія землі ўвайшлі ў склад расейскае імпэрыі. Раней маскоўцы звалі нас такжа блізу выключна, «літоўцамі» i толькі адзіночных выпадках «белорусамі», «белорусцамі». Самі сябе беларусы гэтым назовам ніколі не называлі, аж пакуль не пачалося нашае адраджаньне ў XIX стагодзьдзі, якое прыняло гэты назоў. Ён цяпер вельмі пашыраны i зусім выціснуў два старыя нашыя назовы «крывічы» і «ліцьвіны». Нейкі час (прыблізна да 1928 г.) ува Ўсходняй Беларусі пачаў вельмі пашырацца стары назоў «крывічы», аж пакуль новая хваля русыфікацыі, несеная гэтым разам не татарскай, a бальшавіцкай Масквой, пашэрэньня яго не спыніла.

Гэтак стаіць справа з нашымі нацыянальнымі назовамі. Насоўвалася-б у сувязі з гэтым думка, каторы назоў мае вялікшае права на існаваньне i пашырэньне. На гэта трэба адказаць, што ўсе тры назовы аднолькава добрыя, усе тры зусім добра азначаюць нацыянальнасьць беларусаў. Калі каму выдаецца дзіўным паварот нашых старых назоваў i ўжываньне ix побач з «беларусамі», дык гэта адзіна толькі квэстыя непрызвычаеньня i слабой асьведамленасьці ў собскай гісторыі. Таму, падобна іншым народам, якія ўжываюць побач розныя свае нацыянальныя назовы, могуць гэта рабіць i беларусы. Мікола Шкялёнак, Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы

Да асноў нашае нацыянальнае гордасьці

Здаровае нацыянальнае пачуцьцё народу ня любіць самахвальства й нездаровай амбіцыі, бо яны ўзгадоўваюць грамадзянства ў нездаровым кірунку. Але значна горш дзеіцца тады, калі грамадзянства мала ведае аб сабе, недаацэньвае сябе, бо тады яно ўсяго палохаецца. Жыве й ня жыве. Можна, нават, цьвердзіць, што недаацэньваньне сваіх сілаў ёсьць горшым у сваіх рэзультатах ад пераацэньваньня.

Мы, беларусы, станоўча не даацэньваем сваіх творчых здольнасьцяў і багацьцяў сваёй душы. Мы гаворым аб ix надта скромна, а часам дык нават зь нейкай стыдлівасьцю. Робім так таму, што мала аб сабе ведаем. Таму ў нас няма зусім пяяньня сабе самахвальных гімнаў. А калі дзе штосьці падобнае й здарыцца, дык мы ўспрымаем гэтую хвальбу надта крытычна, зь недаверам, быццам пытаючыся — ці гэта магчыма?

А тымчасам, мы, запраўды, маем чым ганарыцца. Каб гэта даказаць, нам ня трэба, нават, заглядаць у свае беларускія каролы, а досыць сягнуць да працаў чужынцаў б нашым народзе, краю. Гэтыя чужынцы ня мелі патрэбы, aнi падыймаць нашай нацыянальнай сьведамасьці, ці гордасьці а ні тым балей пяяць нам бязасноўныя гімны. Калі яны, аднак, гэта робяць, дык прычына ляжыць у тым, што яны проста аб’ектыўна сьцьвярджаюць нашыя вартасьці, каля якіх ня могуць прайсьці моўчкі. Перад намі рэдкая ўжо цяпер кніжка Безсонава «Белорусския песни». Аўтар расеец, пазнаўшы беларускі народ у яго мінуласьці й сучаснасьці, выстаўляе нам вось якую характарыстыку (падаем у перакладзе з расейскага).

Беларуская нацыянальнасьць выказала здумеваючую сілу й жывучасьць асноўных прынцыпаў, рознабаковасьць разьвіцьця, перамагаючую ўплывовасьць. Яна ўмела на роўных правох ужыцца з такімі дужымі ў той час народамі як польскі й іншыя. Не падбіваючы ix вонкавым аружжам, яна бязупынна, або ходалася дзеля прыязнага аб'яднаньня, або сябравалася дзеля нутроной, самаазначаючай барацьбы й паступова шаг за шагам умела перамагаць сваім духовым, маральным, слоўным, творчым, бытавым, цывільным, будуючым і цывільным уплывам. Аб ёй, сапраўды, з поўнай справядлівасьцю можна сказаць, што ў гэтым дзеле яна не здала ані ступені зямлі, ані камяня свайго будынку, наадварот — стварыла зямлю й цэлы край, узнясла ад фундамэнтаў свой вялікі будынак. Язык свой яна налажыла на бальшыню другіх народаў, зь языком граматнасьць, з тым i другім светапагляд, а зь ім, пасярэднім правадніком, на ўсе іншыя самабытна-цывілізуючыя асновы: на хатнюю бяседу, на літаратурную мову, на пісьмо ўсіх цывільных, а часткава гаспадарсьцьвенных спраў, на першыя школы, на царкоўнае слова й пяяньне.

Народны абрад яе захаваў сваю нязвыстарадаўнасьць, народны звычай разьвіваўся бесьперашкодна да дробязяў, творства бушавала спорнымі сіламі, песьняй і вершам не шырокім і даўгім, але найразмавітшым i прыгожым, часта жартоўным у якім адлюстроўваўся ўвесь абраз народнага жыцьця. Досыць сказаць, што без беларускай песьні вартасьць «Слова аб палку Ігapa» памалела б прынамся на трацьціну, што многае для ўсяго славянскага песеннага творства зьгінула б, або асталося няясным i няпоўным бяз спадчыны, пакінутай ею.

Быт прасты, паважны й асабліва трывалы, менш за ўсё дзікі ці грубы, больш за ўсё аб’еднываючы, даступны іншым, для сябе цёплы, дастатковы бяз роскашы, роўны без надмеру, бяз буры й трывог, з спакойным характарам, умераным гумарам, прыемным хоць дробным, але ўзорыстым заканчэньнем. Праца хоць не пасьпяховая, але даўгая й вытрывалая.

Гарадзкое жыцьцё даўно ўрэгулявана азначаным цывільным правам. Цывільныя формы жыцьця не асталіся ў задзе ў прыраўнаньні з такімі-ж самых далёкіх заходніх суседзяў: яўнае й публічнае судаводзтва, а зь ім i адпаведная разбудова судоў ужо ад XVI ст. Статуты — гэта найвялікшыя юрыдычныя памятнікі.

Гэткім парадкам Беларусь абняла, аб'яднала й злучыла, азначыла й адасобніла сваю зямлю, увесь вялізарны край ад Дзьвіны да Нёмана, ад граніц польскага каралеўства да пскоўскіх, ноўгарадзкіх, смаленскіх, дзе ўрэзвалася ў Вялікарасею пад самы Мажайск, а на паўдзён яшчэ далей па рэках, асабліва Дняпры, праз Валынь i Чарнігаўшчыну паступовымі пералівамі зьлівалася з Малой Русьсю (Украінай). І цяпер, уступаючы ў межы гэтага краю, які нядаўна прынята называць, хоць i ня зусім правільна «Паўночна-Заходнім Рускім краем» паміма насьледкаў, выцісьненых на ім рукою апошніх стагодзьдзяў, бачыш, чуеш і адчуваеш усюды, што тут запраўды існуюць нявыдуманыя, або толькі на карце азначаныя географічныя ці гаспадарсьцьвеныя граніцы, а што ўнутры ix ёсьць, запраўды, асаблівасьць, якая навонкі сама сябе азначыла, што тут свой грунт, сваё племя, свой народ, некалі валадаўшы, хоць бы сяньня жывыя асобы яго хаваліся ад вашых вачэй у руінах былога, хоць бы яны з тупымі тварамі й маўклівымі вуснамі, спатыкалі пры сваіх руінах новага гасьця».

Пераходзячы да азначэньня таго вялізарнага культурна-грамадзкага ўплыву на суседзяў, да характэрыстыкі тэй вялікай місіі, якую выканаў у сваёй гісторыі беларускі народ, аўтар кажа так: “Грамадзка-культурны ўздым у Беларусі выдзяліў вялікія сілы, якія далёка пераступілі граніцы беларускага сьвету й разьліліся далёка ўва ўсіх кірунках. Беларускія школы із сваёй навукай папярэдзілі i з гэтага гледзішча Малую Расею (Украіну), шмат y чым перадалі ёй свой тып, a тым болей цалком перанясьліся ў Маскоўскае гаспадарства ўжо да канца XVII ст. Беларускі літаратурны язык пад гэтым самым іменем хоць і незаўсёды з азнакамі чыста беларускімі, а часта з польскімі, лацінскімі й іншымі чужаземнымі, стаўся пануючым для ўсёй Заходняй Русі, не выключаючы Малой (Украіны), увайшоў уплывовым інгрыдыентам y літаратуру расейскую. Тымі-ж шляхамі беларуская вымова асабліва сваім аканьнем (вымова а дзе о без націску) перарадзіла, пачынаючы ад паловы XVII ст., цэнтральны маскоўскі язык i сталася сяньня адрозьніваючай прыкметай апошняга. Навука, хоць збудаваная на асновах сярэднявечнаe схолястыкі, але з ненаторай дозай рэфарматарскага адраджэньня, ахапіла ўсе галіны веды, ад граматыкі да тэорыі музыкі, пяяньня, да багаслоўскага катэхізму й полемічнага багаслоўя — ўсё гэта старэйшае ў краі, як дзе колечы ў іншай Русі.

Перадавыя беларускія сілы, зноў жа к ix чэсьці, кіруючыся старымі нормамі свайго жыцьця, ня выключылі й ня зьнішчылі поступаў іншых нацыянальнасьцяў, жыўшых у іхнім краю, хоць апошнія часта былі іхнімі ворагамі.

Край пры ўсіх разбурэньнях нават да апошняга часу свайго самастойнага йснаваньня выстаўляў на кожныя 25 кв. вёрст прынамся адну вялікую бібліятэку, апрача малых. Пэрыёд ад XVI да канца XVIII ст. трэба назвацьасьветным у сэнсі школы, навукі,літаратуры, бібліятэкаў, друкарняў і іншых сродкаў шырэньня веды.

Але асаблівы блеск i славу яму прынесьлі тыя сілы, каторыя выліваліся за межы краю. Гэта была маса пераважна з беларусаў, кончыўшая дома, а часам за граніцай дасканальную на тыя часы школу, якая з прычыны нездаваленьня нутраным палажэньнем краю, заблытанай няскладнасьцю свайго гаспадарства, выяжджала за межы. Злучыўшыся ў адну шматлікую, стагодзьдзі трываўшую колёнізацыю, шарэгі калёнізатараў накіраваліся туды, дзе бачылі ніжэйшы стан асьветы й куды спадзяваліся

Прынесьці з сабой суму рэформаў, а з гэтым, зразумела, знайсьці сабе спакойны прыпынак, пашану й добрыя матар'яльныя сродкі для жыцьця. Мы не ацэньваем тут ані крысьцяў гэтых рэформаў, зразумела шмат у чым не вытрымоўваўшых крытыкі, ні маральнай стараны гэтай дзейнасьці, ні зразумелага няведаньня тых краёў, куды накіраваліся колёнізатары й культурныя дзеячы, каторыя прадстаўляліся ім грубым i сырым матар'ялам. Мы бяром пад увагу толькі трывалыя рэзультаты гэтай дзейнасьці, а кажны ведае як спорнымі, сільнымі й уплывовымі яны былі напр. у Вялікарасеі, а асабліва ў Маскве. Прыбышы занялі тут самыя важныя, уплывовыя становішчы, ад сьвяшчэньнікаў да кіраўнікоў кансысторыяў, імі-ж уладжаных, ад узгадавальнікаў царскай сям'і да настаяцеляў манастыроў, да рэктараў, прэфэктаў i настаўнікаў імі-ж утвораных школаў, да габінэтных вучоных, кіраўнікоў канцылярыяў, дзякоў, сакратароў. Усё было паддадзена іхнім рэформам: багаслоўская навука, карэкта сьвятога й багаслужэбнага тэксту, друкарства, справы расколу, царкоўная адміністрацыя, казаньні, царкоўнае, публічнае й хатняе пяяньне, ноты, вонкавасьць архірэйскіх дамоў, ix прыватнае жыцьцё, павозкі, вупраж (цугам, у шорах, з пугай, у трывуголках), вопратка прыслужнікаў, род i нутраны парадак школаў, прадметы й спосабы навукі, утрыманьне бібліятэкаў, правапіс, вымова вусная i ў чытаньні (царкоўнае мяккае г заместа цьвёрдага) публічныя гульні й відовішчы й г. д. й г. д. Колькі б ня прынясла гэта культурная сіла карысьці, ці шкоды іншым краям, собскі беларускі край яна пакрыла славай, але ў такой жа ступені падарвала яго самастойнасьць, забрала яму найлепшых прадстаўнікоў: гэта была сіла, што ня ймкнулася да цэнтру, а аддалялася ад яго, бо эмігранты ўжо не вярталіся на бацькаўшчыну. Заблытаўшыся на чужыне ў гаспадарсьцьвеныя й палітычныя справы, мала ім знаныя, не атрымаўшы й дома дастатковага палітычнага такту, яны гінулі бясьследна для сваёй бацькаўшчыны, ня маючы магчымасьці пры ўсім сваім жаданьні памагчы ёй здалёк. Так у канцы бывае з усімі эмігрантамі. Пётра Вялікі палажыў усяму гэтаму канец, сягнуўшы сваёй рукой проста з Расеі на Захад, мінуючы ўсякае беларускае пасярэдніцтва».

Так ацэньвае нашу мінуўшчыну, тую вялізарную культурную ролю, якую адыйгралі нашы продкі на Ўсходзе Эўропы чужнік-расеец. Калі-б гэтак напісаў беларус, дык шмат хто падумаў бы, што ён пяе беспадстаўны панэгірык свайму народу, затое што сам беларус. Але чуючы чужы голас, трэба зірнуць на гэту справу накш. Мы пракананы, што з разьвіцьцём беларускай навукі, хутка шырокія колы беларускае грамадзкасьці даведаюцца вялікай праўды аб сабе. Гэта нязвычайна падыме іхнюю нацыянальную гордасьць i пэўнасьць сябе. Пакуль што гэткай веды аб сабе мы ня маем. Скромнымі толькі сродкамі ў нячутна цяжкіх абставінах мы яе пашыраем.

Чаму беларускія шырокія гушчы ня ведаюць, а вярней забыліся аб сваёй вялікай мінуўшчыне, нa гэта дае таксама адказ чужынец, вялікі расейскі рэвалюцыянэр А. Герцэн. Убачыўшы абраз Адама Міцкевіча «Беларускі нявольнік» Герцэн пісаў так: «Беларускі мужык, бяз шапні, звар'яцеўшы ад страху, нэндзы й цяжной работы, рукі на паясе, стаіць сярод поля й нейк коса й безнадзейна глядзіць уніз. Дзесяць пакаленьняў, замучаных паншчынай, стварылі такога парыя, яго чэрап звузіўся, яго рост змалеў, яго твар ад дзяцінства пакрываецца рубцамі, яго рот сударгава скрыўлены, ён адвык ад слова».

Гэта правільна. Пасьля страты сваей незалежнасьці, дзесяць пакаленьняў жыло ў няволі й яна пакінула ў нас так цяжкія насьледкі. Вось-жа каб мы ня зьгінулі, каб раз назаўсёды затрымаць гэты нявольніцкі бег нашага жыцьця, цяпер якраз найвышэйшая пара, каб кажны з нас з карэньнем вырваў-бы із сваёй душы тыя праклятыя насьледкі, што пакінула гэтак доўгае рабства. Тады мы йзноў станемся народам, якім былі калісь, над якім ужо ня будуць зьдзекавацца розныя прыгоньнікі, a які далей пойдзе із сваёй вялікай культурнай місіяй, як ішоў калісь. А шта мы, запраўды, умелі выканаць гэтую місію, дык найлепшым свядоцтвам гэтага ёсьць ня наша собская самахвальства, як гэта часта здараецца ў іншых, a нязьлічоныя сьвядоцтвы самых чужынцаў, сярод якіх мы нясьлі некалі духовае сьвятло й адзін з галасоў каторых мы тут падалі да агульнага ведама.

Копныя суды ў Беларусі

Старадаўнае беларускае права пераказала нам шмат сваіх установаў, што згулялі ў праўным жыцьці беларускага народу вялікую ролю. Аднэй з гэтакіх установаў былі копныя або грамадзкія суды.

Гэта цікавая судовая ўстанова яшчэ дагэтуль не дачакалася свайго дасьледаваньня, хоць ужо ёсьць шмат датычучых яе матар'ялаў, каторыя дазваляюць ня толькі рэстаўраваць гэту інстытуцыю нават у яе дэталях, але i выясьніць яе паходжаньне. Абзнаямленьне з копнымі судамі мае важнае значэньне ня толькі гістарычнае, але й практычнае, гэта з наступных прычынаў.

1) Пазнаньне характару нашае сучаснае культуры немагчыма без пазнаньня яе гісторыі, а гэта дзеля таго, што культурны прогрэс ня ведае раптоўных пераскокаў, a толькі шлях памальнае эволюцыі. Дзеля таго выясненьне характару беларускае культуры ў мінуўшчыні яе складовых часьцяў і дзейнікаў, што выклікалі яе разьвіцьцё ці заняпад, ёсьць пытаньнем першараднае вагі. Копныя суды зьяўляюцца адным з найяскравейшых довадаў творчае здольнасьці беларускага народу ў будаўніцтве собскае культуры i яе жывучасьці. Як пабачым ніжэй, копныя суды былі пашыраныя толькі ў этнаграфічнай Беларусі i дзеля іх паходжаньня й структуры прадстаўлялі зьявішча ў беларускай культуры тыпова caмароднае.

2) Копныя суды былі ў поўным сэнсе гэтага слова судамі народнымі. Мы ведаем, што шмат якія грамадзкія ці палітычныя арганізацыі цяпер у праграмах сваіх зьмяшчаюць параграфы аб народных судох, дасягненьне якіх уважаюць за адзін са сваіх пастулятаў. Не ўваходзячы ў ацэнку сэнсу гэтага імкненьня, трэба сьцьвярдзіць, што а ні цяперашняя практыка, a ні тэорыя не даюць нават прыблізна абраза гэтых «народных» судоў. Копныя суды як суды тыпова народныя з гэтага гледзішча прадстаўляюць вялікую цікаўнасьць.

3) Як ведама беларускі народ цяпер складаецца 90 проц. з сялянства. Пазнаньне культуры сялянскае i яе будаўніцтва мае для нас найвялікшае значэньне. Але кожнае культурнае зьявішча, дзеля свайго зразуменьня, павінна быць разгледжана ў гістарычным разрэзе. Копныя суды былі ня толькі судамі народнымі але й сялянскімі. Дзеля гэтага азнаямленьне з імі раскрые нам праўны быт, пагляды, псыхіку нашага сялянства на працягу даўгіх вякоў яго гісторыі.

Копныя суды згулялі вялізарную ролю ў жыцьцю беларускага народу наўперад дзеля таго, што на працягу стагодзьдзяў былі адзіным ворганам справядлівасьці ў справах каральных. Можна бяз ніякае абмылкі сказаць, што роля ix у гэтым сэнсе раўнялася ролі сяньняшніх акружных каральных судоў i судоў прысяжных, дзе яны існуюць. З другога боку копныя суды, па характару ix арганізацыі й судаводзтва зьяўляюцца ўстановай несустраканай толькі ў праве нашых беспасярэдніх суседзяў—палякаў, маскоўцаў, ліцьвіноў (за выняткам украінцаў аб чым будзе ніжэй), але i ў праве народаў Эўропы. З гэтага гледзішча копныя суды зьяўляюцца свайго роду ўнікатам, уласьцівым толькі беларускаму праву. Важная роля, каторую згулялі копныя суды ў праўным жыцьцю беларускага народу i ix арыгінальнасьць зрабілі тое, што, калі ў 1872 г. Віленская Археографічная Камісія выдала VI том старадаўных беларускіх дакумэнтаў, дык ужо тыя нямногія акты аб копных судох, каторыя былі зьмешчаны ў гэтым томе, гэтак зацікавілі менаваную камісію, што яна пастанавіла выбраць з усіх былых у Віленскім Цэнтральным Архіве актавых кнігаў старадаўных беларускіх гродзкіх судоў[⁴⁹] адумысьля дакумэнты, датычучыя копных судоў, каб кінуць сьвятло на гэтую ўстанову. Гэтак паўстаў, па некалькіх гадох працы XVIII том старых беларускіх актаў, датычучых выключна копных судоў, выдадзены ў Вільні ў 1891 годзе. Факт, што Віленская Аpхеографічная Камісія шукала актаў аб копных судах у кнігах гродзкіх судоў, выясьняецца тым, што пастановы копных судоў упісываліся ад часу пашырэньня ў Беларусі гродзкіх судоў як судоў каральных у актавыя кнігі апошніх. Дзякуючы ж таму, што гродзкія суды ў Беларусі зьявіліся адносна позна, бо ў палове XVI ст., мы ня маем, з нямногімі выняткамі, дакумэнтаў аб копных судох да паловы XVI ст. бо судаводзтва капы адбывалася вусна. Не азначае аднак гэта, быццам рэстаўраваныя на аснове дакумэнтаў, упісаных у кнігі гродзкіх судоў, конструкцыі копнага суда не далося-б перакінуць навет на некалькі стагодзьдзяў у зад. Трэба памятаць, што копныя суды былі ўстановай звычаёвага права. Характэрнай-жа рысай звычаю ёсьць яго сталасьць, эвэнтуальна вельмі памальная зьменнасьць. Уся моц i значэньне звычаю дык-жэ фундуецца на яго сталасъці. У гэтым сэнсе звычаёвае права наагул ёсьць вельмі консэрватыўным, неахвотным да ўсялякіх нават невялічкіх навінаў. Дзеля таго копныя суды, апіраючыся на звычай, былі ўстановаю, асабліва з гледзішча ix арганізацыі й судаводзтва, глыбака консэрватыўнаю, на працягу вякоў, калі й падлягаючай, дык толькі невялічкім зьменам. Дык абраз копнага суду XVI ст., намаляваны на аснове захаваных дакумэнтаў, будзе запраўдным адбіцьцём, прынамся ў галоўных нарысах копнага суду з ранейшых стагодзьдзяў яго існаваньня.

Менаваная Віленская Археографічная Комісія зьбіраючы акты аб копных судох, перагледзіла актавыя кнігі наступных гродзкіх судоў: берасьцейскага, віленскага, вілкамерскага, ваўкавыскага, горадзенскага, ковенскага, лідзкага, менскага, мозырскага, наваградзкага, пінскага, расіенскага, слонімскага, слуцкага, троцкага й уніцкага за 1560—1699. Пры гэтым найбольш дакумэнтаў аб копных судох далі кнігі судоў — берасьцейскага, менскага, пінскага, слонімскага й слуцкага гродзкіх судоў, меней — кнігі віленскага, ваўкавыскага, горадзенскага, лідзкага, мозырскага, наваградзкага й троцкага. Зусім ня знойдзена актаў аб копных судох у кнігах расіенскага, ковенскага, уніцкага й вілкамерскага гродзкіх судоў. Факт гэты сьведчыць аб тым, што копныя суды былі пашыраныя на тэрыторыі этнографічнае Беларусі i зусім не існавалі на тэрыторыі этнографічнае Літвы. З беларускіх паветаў найменш захавалася копных актаў з Горадзеншчыны, а гэта дзеля таго, што актавыя кнігі горадзенскага гродзкага суду пераважна загінулі. Ня гледзячы на гэта копныя суды на тэрыторыі Горадзеншчыны былі густа пашыраныя, аб чым сьведчыць хоць бы той факт, што нават у горадзенскіх земскіх актах мы сустракаем шмат актаў, датычучых копных судоў, дзе гэтыя акты не павінны былі зьмяшчацца, бо земскі суд быў судам цывільным.

Пералічаныя вышэй гродзкія суды на тэрыторыі этнографічнае Беларусі абыймаюць толькі заходнюю й цэнтральную Беларусь. Ёсьць, аднак, пэўныя дадзеныя, каторыя прамаўляюць за тым, што копныя суды былі пашыраныя i ў усходняй Беларусі. Але, бязумоўна, установа гэта ў усходняй Беларусі[⁵⁰] вымерла шмат раней, чымся ў заходняй i цэнтральнай.

Як было сказана вышэй, копныя суды ня былі ведамы a ні польскаму, а ні маскоўскаму праву. Той-жа факт, што ў вактавых кнігах вілкамерскага, уніцкага, расіенскага й ковенскага гродзкіх судоў няма зусім актаў, датычучых копных судоў, прамаўляе за тым, што й на тэрыторыі Жмудзі (цяперашняе Літвы) копныя суды не існавалі. Праўда, ёсьць адзін дакумэнт, зьмешчаны ў вактавай кнізе расіенскага земскага суду за 1586 г., пісаны ў беларускай мове, а паходзячы з 1585 г., каторы сьведчыць аб спорадычным прыпадку копнага суду ў цэнтры Жмудзі. Прыпадак гэты аднак, зусім адзінокі i ня можа зьмяніць асноўнае тэзы неіснаваньня копных судоў у этнографічнай Літве. Затое ведама ёсьць установа копных судоў праву Заходняе Украіны, асабліва яе паўночнай частцы. Трэба аднак сказаць, што ўстанова копных судоў на Ўкраіне зьяўляецца гэтак сама недасьледаванай як i ў нас. Дзеля гэтага цяжка рабіць якія колечы прыраўнаньні між копнымі судамі на Украіне й Беларусі. У кожным прыпадку ўстанова копных судоў на Ўкраіне мела характар чыста лёкальны, тады як у этнографічнай Беларусі копныя суды былі ўстановай агульнай. Дзеля таго копныя суды на Украіне могуць быць выясьнены як рэфлекс адпаведных адносінаў на Беларусі.

Калі паўсталі i скуль выводзілі свой пачатак копныя суды ў Беларусі? Выясьненьне гэтага пытаньня мае асаблівую вагу дзеля пазнаньня сутнасьці старадаўнае беларускае культуры. Бо калі копныя суды былі зьявішчам самародным у культурным жыцьцю беларускага народу, незалежным ад вонкавых уплываў, тады былі-б яны зыркім довадам на карысьць тае тэзы, што культурнае жыцьцё Беларусі зьяўлялася ня толькі накшым за жыцьцё яго суседзяў і моцным у гэтай накшасьці; што патрапляла паклікаць да жыцьця ўстановы самастойныя, што існавалі стагодзьдзі і згулялі вялізарную ролю. Пераходзячы да разгляду гэтага пытаньня трэба адразу зацеміць, што, на жаль, ані ў беларускіх летапісцах ані ў іншых дакумэнтах мы не знаходзім дадзеных, каторыя-б выясьнялі ня то што паходжаньне, але нават час паўстаньня копных судоў. Можна толькі цьвердзіць, што пачатак копных судоў хаваецца ў глыбокай даўнасьці. Дзеля таго што ўстанова копных судоў зьяўляецца ня ведамай маскоўскаму, польскаму й жмудзкаму праву, немагчыма шукаць там пачаткаў гэтае інстытуцыі. Можна толькі прычыны паўстаньня копных судоў бачыць у уплыве украінскага права або разглядаць копныя суды як самародную беларускую ўстанову. Адпаведна да гэтае альтэрнатывы існуюць дзьве тэорыі, выясьняючыя паўстаньне копных судоў, з якіх адна выводзе ix ад даўнейшага народнага суду «Рускае Праўды», а другая — ад старадаўнага беларускага веча. Разгледзім па чарзе гэтыя дзьве тэорыі. Тэорыю, што выводзе копныя суды з народных судоў «Рускае Праўды» прадстаўляюць тыя расейскія вучоныя, каторыя стаяць на становішчу «адзінае (суцэльнае) рускае культуры». Зьвязаць між сабой якім колечы спосабам культурныя праявы на Ўкраіне, Беларусі Маскве, i стварыць з ix адну цэласьць, было ix найважнейшым заданьнем. Дасканальны абраз гэтага імкненьня мы й бачым у будове тэорыі копных судоў, выясьняючай паходжаньне іх ад народных судоў «Рускае Праўды». Цесную сувязь між гэтымі ўстановамі мае выясьніць супольнасьць некаторых тэрмінаў, ужываных у судаводзтве копных i народных судоў. Паіменна, тэрмінам: муж, ліцэ, сьлед, послух, рота, свод, отсочыць — ужываным у судаводзтве народных судоў маюць адпавядаць наступныя тэрміны, ужываныя ў судаводзтве копных судоў: муж, ліцэ , сьлед, пераслух, прысяжны ліст, заводца, сачыць. Аднак апрача першых трох тэрмінаў: муж, ліцэ, сьлед, ужываных запраўды ў судаводзтве абодвых судаў, засталыя або не паходзілі ад супольных каранёў як прыкладам «рота» i «прысяжны ліст» (хоць абодвы азначалі прысягу) або значаньне юрыдычнае мелі зусім накшае. Гэтак тэрмін «послух» азначаў сьведку, г. з. асобу, каторая штось ведала аб праступку, тэрмін-жа «пераслух» азначаў той мамэнт у працэсе копных судоў, калі справа, дзякуючы нявыкрыцьцю вінаватых, адкладалася да часу выяўленьня сьлядоў яго шляхамі слухаў, апавяданьняў i г. д. Тэрмін «cвoд» паводле народных судоў «Рускае Праўды» азначаў конфронтацыю вінаватага з тэй асобай, ад каторай ён атрымаў крадзеную рэч, тэрмін-жа «заводца», ужываны ў судаводзтве копных судоў, азначаў тую асобу, ад каторай наагул паходзіла крадзеная рэч. Урэшце, тэрмін «адсачыць» паводле «Рускае Праўды» азнача» адвесьці ад сябе падозрэньне, сьлед, тэрмін-жа «сачыць» у кожным працэсе быў раўназначны слову шукаць. Як бачым, апрача тэрмінаў муж, ліцэ (крадзеная рэч) i сьлед, засталыя мелі зусім накшае значаньне i дзеля гэтага цяжка навет дапусьціць, каб з разгледжаных тэрмінаў народных судоў «Рускае Праўды» выводзілі свой пачатак менаваныя i быццам маючыя ім адпавядаць тэрміны копных судоў. Апіраць-жа гіпотэзу паходжаньня копных судоў ад народных судоў «Рускае Праўды» на факце, што ў судаводзтве ўжываліся супольныя тэрміны муж, ліцэ, сьлед, ведамыя кожнай славянскай мове, зьяўляецца вельмі рызыкоўным. Незалежна ад гэтага трудна дапусьціць, каб «Руская Праўда» мела які колечы агулам уплыў на хвармаваньне беларускага звычаёвага права, праяваю каторага былі копныя суды.

«Руская Праўда», як памятка пісанага ўкраінскага права, магла быць выкарыстана пры ўкладаньню беларускага пісанага права як прыкладам Літоўскага Статуту, але ніколі не магла выклікаць глыбейшых зьменаў, у разьвіцьці беларускага звычаёвага права, уся моц каторага з натуры самога паняцьця звычаю, фундавалася на собскай традыцыі. З разгледжаных прычынаў тэорыя наладжаньня копных судоў ад даўнейшых народных судоў «Рускае Праўды» павінна быць адкінена.

Тэорыя, што шукае пачаткаў копных судоў у старадаўным беларускім вечу, мае глыбокія навуковыя асновы i выясьняе добра ня толькі сам працэс хвармаваньня копных судоў, але ў ix юрыдычную канструкцыю. Гэтая тэорыя дае нам вычэрпуючы адказ на пытаньне, якім спосабам, шляхам якога працэсу ладная частка судовае ўлады засталася пры тых народных зборках, якімі былі копныя суды, што існавалі да другой паловы XVIII ст. Над разглядам гэтага пытаньня мы ў першую чаргу й спынімся.

Як ведама з гісторыі, найдаўнейшай грамадзкай хвормай беларускага народнага жыцьця было веча, каторае на пачатку свайго існаваньня мела ўсю паўніню ўлады, г. зн. ужываючы цяперашнія тэрміны, — уладу правадаўчую, спаўняючую й судовую. У шматвяковым працэсе барацьбы князёў з вечам, першыя паступова адваявалі сабе ад веча ўладу спаўняючую, правадаўчую й судовую ў найважнейшых справах, датычучых інтарэсаў гаспадарства або князя. На працягу гэтае барацьбы паступова компэтэнцыя веча зьмяншалася, але ня зьнікала. З тэй-жа часінай, калі ў руках яго засталася толькі судовая улада, абмежаваная вылучна да рэгуляваньня паўставалых у штодзённым жыцьці між асобнымі адзінкамі канфліктау, — веча ня толькі перастала быць небясьпечным i шкодным для ўлады князя, але наадварот, сталася для яе вельмі пажаданай i карыснай установай. У гэтай хворме, народныя зборкі, пазбаўленыя палітычных тэндэнцыяў даўнейшага веча, зрабіліся адным з найвялікшых дзейнікаў, у сэнсе ўзмацненьня i падтрыманьня маральных асноваў у народзе.

Гэтыя народныя зборкі сталіся запраўдным «хуткім, справядлівым і сьвятым» народным судам. Ясна, што ў інтарэсах князёў не ляжала барацьба з гэтымі народнымі зборкамі (ці інакш копнымі судамі) але ўсебаковае ix падтрыманьне. I дзеля таго, дзякуючы свайму вялікаму моральнаму аўтарытэту з аднаго боку i падтрыманьню князёў з другога — копныя суды хутка перакінуліся з местаў, дзе яны перш за ўсё паўсталі (бо у местах было веча), на сяло i ахапілі сваёй дзейнасьцю ўсю этнографічную Беларусь. Заслугуе на ўвагу факт нязвычайнае сілы й жывучасьці беларускага старадаўнага веча, каторае не загінула бязсьледна як у іншых народаў, а ў першую чаргу ў нашых суседзяў, але перарадзілася ў установу, што згуляла вялізарную ролю i пры гэтым пазытыўную ў культурным жыцьці беларускага народу, сходзячы канчальна з гістарычнае сцэны толькі ў другой палове XVIII стагодзьдзя. На карысьць тэорыі паходжаньня копных судоў ад веча прамаўляе яшчэ пасярэдне наступны аргумэнт. Як пабачым ніжэй, копныя суды, хоць i былі, з гледзішча ix складу, інстытуцыяй усестановай, аднак, дзякуючы сваёй лічбавой перавазе, рашаючае значэньне ў ix мелі ў мястох — мяшчане, на вёсках — сяляне.

Гісторыя-ж нас вуча, што эволюцыя праўнага становішча ніжэйшых станаў ішла ў кірунку абмяжаваньня ix правоў, а не пашыраньня. Дзеля гэтага з цэлай пэўнасьцю можна казаць, што копныя суды ня былі ўстановай ad hoc створанай і накіненай ніжэйшым станам, установай, каторая ладне пашырала ix правы. Копныя суды былі бязумоўна раней установаю шмат шыршаю, пазьней-жа ix компэтэнцыя звузілася на карысьць князя i вышшых клясаў.

Па гэтых уступных увагах пярэйдзем да разгляду конструкцыі копнага суду i яго судаводзтва.

Разгляд конструкцыі (будовы) копнага суду пачнём ад выясьненьня паходжаньня самага назову “капа”, каторы кідае некаторае сьвятло на юрыдычную будову гэтае народнае ўстановы. Паводле становішча, занятага Biленскай Археографічнай Комісіяй i сьцягам вучоных што пісалі аб копных судох, назоў “капа” таго-ж паходжаньня, што й „капіцца” што значыць „зьбірацца”, „грамадзіцца”. У некаторых актах XVIII тому капа проста й завецца грамадой, гэтыя два назовы былі зусім ідэнтычныя з гледзішча іхняга юрыдычнага зьместу, а гэта пацьвярджае правільнасьць таго пагляду, што назоў “капа” таго-ж паходжаньня, што й “капіцца” (грамадзіцца). У некаторых мясцовасьцях, як прыкладам у Слуцкім княстве, капа завецца купа[⁵¹]. Сама дзейнасьць копнага суду называлася “капаваньнем”, “капаваць”. Нармальна, як загадаваў звычай, капа старалася кожную справу скончыць у тры зборкі. Першая зборка мела наўвеце выкрыць праступніка, калі ён ня быў ведамы, або злоўлены Гэта капа завецца гарачай. Зразумела, што яе ня было тады, калі асоба праступніка была ведамай, дзякуючы прыкладам таму, што сам пакрыўджаны затрымаў праступніка, або бачыў яго ўцякаючага, і мог адразу заявіць, хто гэта быў. Другая копная зборка адумысловага назову ня мела, затое трэйцяя капа, найважнейшая, бо на ёй выносіўся прысуд, мела аж некалькі назоваў як: галоўная, завітая[⁵²], вялікая, вальная, прысяжная (калі капляне прысягай павінны былі сьцьвердзіць, што між імі няма вінаватага). Не заўсёды аднак капа патрапляла закончыць справу ў тры зборкі. Калі справа была вельмі труднай i складанай, капа склікалася ня раз, але чатыры i пяць разоў. Галоўнай або завітай капой i ў гэтым прыпадку была тая, што рабіла канчальны прысуд. Як глыбака народ шанаваў копны суд i верыў у яго справядлівасьць сьведчыць той факт, што капа звалася сьвятой (у значэньню яе справядлівасьці).

Копныя зборкі адбываліся пад адкрытым небам на заўсёды ўстаноўленых i точна азначаных мясцох, каторыя зваліся капавішчамі або копішчамі. Дзейнасьць кожнага капавішча або копішча прасьцягалася на ўсе чатыры стараны на 14 вёрстаў. Гэткім парадкам, уся Беларусь была падзелена на копныя раёны з заўсёднымі межамі; у сярэдзіне кожнага копнага раёну было капавішча[⁵³]. Зборка капы не на капавішчы, паводле звычаю, лічылася бяспраўнай i ня толькі выклікала протэст з боку абвінавачанага, але магла нават пацягнуць за сабой няважнасьць гэтакім спосабам зробленага прысуду. Адступленьні ад гэтага звычаю дапушчаліся толькі тады, калі абставіны справы вымагалі прысутнасьці капы на месцу праступку дзеля лепшага й баржджэйшага выяўленьня яго сьлядоў. Пераважна адступленьне гэтае ўжывалася пры гарачай капе, каторая з прыроды свайго заданьня павінна была зьбірацца на месцу праступку дзеля лепшага выяўленьня праступніка.

Права склікаць капу належыла пакрыўджанаму, каторы сам асабіста або праз сваіх людзёў наказаваў аб часе й месцу зборкі капы ўсім сёлам, аколіцам i панскім дваром, што ўходзілі у склад дадзенага копнага раёну. У прыпадках асаблівых, калі патрэбна была магчыма поўная зборка капы дзеля разьвязаньня якоесь важнае справы, наказ адбываўся пісьменна адпаведнымі лістамі, каторыя рассылалі возныя, або адчытавалі ix на кірмашох, перад царквой або касьцёлам па набожнасьці. У некаторых прыпадках права склікаць капу належыла афіцыяльнай судовай асобе, напрыклад вознаму. Здаралася гэта асабліва тады, калі ў дадзеным копным раёне беспасярэдне пакрыўджанага праступкам ня было, як прыкладам пры забіўстве беспляменнага або праежджага чалавека. Здараліся аднак прыпадкі, калі капа склікалася сама сабой, бяз нічыйго клічу, складалася з зацікаўленых у справе асобаў. Гэтак у 1611 г. слонімскія мяшчане, паразумеўшыся між сабой сабраліся на капу дзеля суду над слонімскім-жа мешчанінам Карпам Нікановічам, каторага яны лічылі за небясьпечнага злодзея[⁵⁴]. У 1649 годзе йзноў-жа мяшчане й сяляне м. Высоцка Пінскага пав., самі з сябе злажылі капу, каб публічна заявіць аб уціску, жорсткасьці, гвалтах i разбойствах лендара двара нейкага Рамана Стралецкага. Дзейнасьць палягаючая на скліканьні капы мела свае адумысловыя назовы, як прыкладам: зьбіраць капу, падымаць на капу, злажыць або зьбіваць капу, гнаць капу i г.д.

Права зьбірацца на капу i судзіць на ёй прынцыпова мелі ўсе жыхары дадзенага копнага раёну, прыпісаныя да яго капавішча. Гэткім парадкам на капу выходзілі: сёлы гаспадарскія й панскія, праваслаўнага й рымска-каталіцкага духавенства, спадарскія й панскія двары й мястэчкі, мяшчане[⁵⁵], гаспадарскія асочнікі, бортнікі, шляхта, баяры й сяляне. Як бачым, з гледзішча соцыяльнага складу судзьдзяў, копныя суды былі запраўды ўсестановымі, але дзякуючы таму, што ў местах ладне пераважаў элемэнт мяшчанскі, а на сяле сялянскі,— копныя суды былі судамі тыпова мяшчанскімі або сялянскімі.

Хаця права ўчасьця ў капе меў кожны жыхар дадзенага копнага раёну, аднак ня трэба думаць, быццам усе сяляне з кожнага сяла выходзілі на кожную скліканую капу. Гэта рабіла-б па 1-шае копныя зборкі вельмі мнагалюднымі, на якіх было-б ня раз некалькі сотняў, а нават i тысяча асобаў, а па 2-е руйнавала-б сялянскую гаспадарку адрываючы сялян ад працы, бо ў кожным раёне, a асабліва ў летнюю пару, копныя зборкі былі вельмі часта. Дзеля гэтага здаўных часоў вытварыўся звычай, што на капу выходзілі толькі выбарныя з кожнага селішча ў раёне, каторыя добра ведалі ўсіх сваіх жыхароў і маглі адказаваць перад капой за ўсё сяло або двор. Звычайна, як гэта відаць з актаў XVIII тому, на капу выходзіла пa аднэй, дзьве або тры асобы з кожнага сяла або двору. З гэтае прычыны, а гэтак сама дзякуючы таму, што лік селішчаў, каторыя ўходзілі ў склад копных раёнаў сярэдне не перавышаў 15—16 — копныя зборкі ня былі мнагалюдныя. Пераважна колькасьць копнікаў не перавышала 60 i толькі выняткава ў дакумэнце № 91 XVIII тому маем капу, што складалася з 120 асобаў. Агулам-жа лічба копных судзьдзяў залежыла ад велічыні копнага раёну i важнасьці справы, падлягаючай разгляду. Найменшая лічбова была заўсёды першая або гарачая капа, што складалася толькі з выбарных найбліжшых да пакрыўджанага селішчаў[⁵⁶], найбольшай была трэйцяя або завітая капа, на якой выносіўся прысуд. Сабраныя на капу зваліся каплянамі, куплянамі, копнікамі або мужамі.

Дзеля таго, што склікаць капу мог кожны пакрыўджаны праступкам, а гэтак сама дзякуючы таму, што капа найхутчэй i найвярней адкрывала пераважна няведамага праступніка i прымушала яго публічна прызнацца ня толькі ў інкрымінаваным яму ў дадзеную часіну праступку, але й у шмат якіх іншых раней споўненых — круг асобаў, каторыя жадалі скарыстацца з гэтага публічнага народнага суду, быў у кожным раёне вельмі вялікі. Акты XVIII т. паказуюць, што да копнага суду зварочаваліся: 1) сяляне ад свайго собскага імені, 2) розныя офіцыяльныя й служачыя асобы, як прыкладам слонімскі земскі пісар, менскі гарадзкі пісар, белавескі лясьнічы, менскі стараста, слонімскі гродзкі судзьдзя, рэчыцкі маршалка, берасьцейская ваяводзіна, капітан, адміністратар белавескае пушчы, горадзенскі лоўчы, пінскі земскі судзьдзя, i г. д. 3) сьвяшчэньнікі й манастыры i іншыя вышэйшыя і духоўныя асобы, прыкладам берасьцейскі біскуп, купяціцкі манастыр, езуіты, i г. д. 4) мяшчане, баяры й жыды, 5) ураднікі панскія, i 6) паны.

Паном, зразумела, трэба было бараніць собскія інтарэсы й правы, як i інтарэсы падданых сялян i залежнае ад ix дробнае шляхты. Апрача гэтага, розныя крыўды між панамі ахвотна паддаваліся імі копнаму суду, каторы, як было сказана вышэй, кожны праступак выкрываў борзда й пэўна. Аднак, калі склад асобаў жадаючых паддаць свае крыўды копнаму суду, быў вельмі разнаякі, дык ужо склад асобаў, каторыя адказавалі перад копным судам як абвінавачаныя ня быў гэтакі разнаякі. Галоўна перад капой адказавалі сяляне i паны. Аднак у вактах XVIII тому мы знаходзім дадзеныя, што перад капой адказавалі баяры, мяшчане, жыды i навет віленскі біскуп князь Паўла (каля 1552 г.). Можна назіраць наступное зьявішча; кожны пакрыўджаны ахвотна шукаў з помаччу капы «шкодніка», што зрабіў яму «зладзейскім спосабам» крыўду, але кожны паводле магчымасьці стараўся ўцячы ад адказнасьці перад копным судом. Псыхолёгічна зьявішча гэтае ёсьць зусім зразумелым. Кожны праступнік, проці каторага былі сабраны навет невялічкія довады, рызыкаваў, стоячы перад копным судом як абвінавачаны, тым, што віна яго будзе шмат лягчэй i баржджэй даведзена, чымся ў якім колечы іншым судзе. Адцягаваць справу, прадстаўляць розныя ілжывыя довады нявіннасьці перад капой, каторая зараз-жа на месцу магла спраўдзіць кожнае слова абвінавачанага, было рэччу немагчымай, або прынамся з гары асуджанай на няўдачу. Толькі асоба запраўды нявінная магла лічыць, што капа хутчэй звольніць яе ад віны й кары, чымся іншы суд. З актаў XVIII тому мы бачым як з ходам стагодзьдзяў штораз часьцей ня толькі шляхта, але й сяляне-праступнікі стараліся выламацца з-пад адказнасьці перад капой. Шляхта, здабываючы сабе штораз вялікшыя прывілеі, ужо прынцыпова не хацела адказаваць перад народным сялянскім судом, якім засталася капа на працягу ўсіх стагодзьдзяў свайго быцьця. Сяляне, лучаючы ў што раз большую залежнасьць ад паноў, у прыпадку калі ім трэ' было адказаваць перад капой за зробленыя праступкі, ахвотна ўцякалі ад свайго народнага суду i аддаваліся пад апеку сваіх паноў, што дзеялася асабліва часта тады, калі й паны былі зацікаўленыя ў тым, каб праступкі ix падданых засталіся нявыкрытымі й непакаранымі. Мноства актаў XVIII т. сьведчаць аб тым, як цяжка ня раз копным судом прыходзілася спаўняць свае заданьні, дзякуючы розным перашкодам, неспаўненьню пастановаў капы з боку тых паноў i сялян, каторыя не хацелі адказаваць перад ёй. Слабым мамэнтам у варганізацыі капы, што рабіў магчымымі падобныя зьявішчы, была адсутнасьць санкцыі дзеля пастановаў капы, каторыя дзякуючы гэтаму часта не спаўняліся. Праўда, капа мела адзіны й наймацнейшы хундамэнт, на якім можа будавацца судовая організацыя наагул, гэта вялікі моральны аўторытэт у народзе, аднак, дзякуючы штораз глыбейшым зьменам у структуры грамадзянства, паўставалыя антагонізмы памалу зьмяншалі гэты аўтарытэт. Пераходзячы да компэтэнцыі копных судоў трэба зацеміць, што аб гэтым акты XVIII тому прадстаўляюць найвялікшую цікаўнасьць. Сьцьвярджаюць яны, што кампэтэнцыя капы была запраўды беспрыраўнаньня шырэйшая за тую, аб якой кажуць пісаныя памяткі беларускага права — Літоўскія Статуты з 1529, 1566 i 1588 г.г. Статут з 1529 года ўспамінае аб капе у двух прыпадках: у разьдз. 8, арт. 8 аб пагранічных спрэчках i ў разьдз, 12, арт. 2, калі кажа aб вызаве на капу тых, чый статак будзе забраны на «іспашы», (патрава). Статут 1566 года ўспамінае аб капе ўжо ў трох прыкладах: у разьдз. 11, арт. 31 — аб забіўстве праежджага або беспляменнага чалавека (гэтага артыкулу ў 1 Статуце няма), у разьдз. 13, арт. 2 аб скліканьню капы на «іспаш» i ў разьдз. 14, арт. 6 аб зборцы капы дзеля вядзеньня сьледу пры кражах. Урэшце Статут 1588 года ўспамінае аб капе йзноў толькі ў двух прыпадках: у разьдз. II, арт. 26 аб забіўстве праежджага або беспляменнага чалавека i ў разьдз. 14, арт. 9 аб скліканьню капы дзеля вядзеньня сьледу пры кражах. Абодвы гэтыя артыкулы трэйцяга Статуту ладне папоўнены ў прыраўнаньню з адпаведнымі артыкуламі другога Статуту, а апрача гэтага арт. 9, разьдзел 14 зьмяшчае вельмі важную пастанову, паіменна загад падкаморым завесьці копы i азначыць каповішчы тамака, дзе ix дагэнуль ня было. З прыраўнаньня трох Статутаў вынікае, што кожны з ix інакш азначаў компэтэнцыю копных судоў. Трэйці Статут быццам абмежуе компэтэнцыю капы ў прыраўнаньню з другім, выкідаючы разьдзел аб іспашы, але з другога боку ён ня толькі ня зьнішчае гэтае ўстановы звычаёвага права, але наадварот пашырае, загадуючы падкаморым уводзіць копы там, дзе яны дагэнуль не існавалі. Калі-ж мы зьвернемся да актаў XVIII тому, убачым, што копныя суды навет па выданьню трэйцяга Статуту разглядалі наступныя справы:

1) рознага роду кражы, як коні, статку, рознае маёмасьці, рознага збожжа, у цэрквах з узломам ix, у млыне, катлоў на броварах, схаванае ў зямлі маёмасьці, 2) забіўствы, 3) патрава (іспаш), 4) чараўніцтва, 5) падраньне пчолаў, 6) падпалы, 7) разбойства, 8) пабіцьцё, 9) пагранічныя спрэчкі i г. д. Словам, запраўды компэтэнцыя копных судоў была ў справах каральных шмат шырэйшай, чымся тая, аб якой кажа апошні Статут з 1588 г. Толераваньне пісаным беларусам правам гэтакае шырокае компэтэнцыі капы аб'ясьняецца тым, што ўсе тры Статуты зусім ня мелі наўвеце абмежыць компэтэнцыі капы, a толькі ўрэгуляваць дзейнасьць у тых каральных справах, якія вельмі часта здараліся, або ў тых, у выкрыцьці каторых часова ня было беспасярэдне зацікаўленае асобы ў дадзеным копным раёне, як прыкладам у прыпадку забіўства беспляменнага чалавека. Пазнаёміўшыся ў кароткіх начырках з конструкцыяй копнага суду, пярэйдзем да разгляду копнага судаводзтва, спыняючыся на найважнейшых i найхарактарнейшых яго мамэнтах.

Вышэй было зацемлена, што капа была ўстановай звычаёвага права i мела пад сабой стагодзьдзямі выраблены грунт. Апіраючыся на гэтым копным праве звычаёвым, скліканая капа й прыступала да свае дзейнасьці. Як было зацемлена вышэй, капа старалася кожную справу скончыць у тры зборкі. Першая зборка або гарачая капа складалася толькі з найбліжшых суседзяў пакрыўджанага i склікалася ім у тым прыпадку, калі «шкоднік» пакінуў за сабой сьвежыя сьляды (прыкладам сьляды ног босых, абутых у лапці ці боты, сьляды жывёлы, колаў i г. д.), па якіх можна было за ім гнацца.

Калі пакінены праступнікам сьлед прыводзіў капу да якогась сяла або двору, капа выклікала яго жыхараў і дамагалася адводу сьледу, г. зн. доваду, што сьлед не канчаецца ў дадзеным селішчу, а йдзе далей. Калі капа пераконавалася ў праўдзівасьці гэткага доваду, дык вяла сьлед далей. Там, дзе сьледу не маглі або не хацелі адвесьці, капа рабіла свой прысуд, што тыя, каторыя не адвялі сьледу, павінны былі самі лічыцца за шкоднікаў i адказаваць, калі ня знайдуць між сабой праступніка. Звычайна праступнік борзда знаходзіўся i тады павінен ён быў адказаваць перад капой.

А калі праступнік сьледу за сабой не пакінуў або калі справа не вымагала пасьпеху, тады капа зьбіралася на звычайным сваім месцу — капавішчу i была шмат люднейшай. Тутака копныя судзьдзі раней, чымся пачаць суд, рабілі між собку парадак, займалі месца, правяралі ці ўсе ёсьць i г. д. Па гэтых хвармальнасьцях пакрыўджаны, заняўшы сваё месца, выясьняў сваю жалабу, выказуючы адначасна асобу шкодніка, калі яна была пакрыўджанаму ведамай. А калі асоба шкодніка жалабніку ня была ведамай, ён проста тады заяўляў капе, што шкодніка ня ведае i прасіў у вельмі далікатнай хворме капу, каб яна таго шкодніка знайшла i адпаведна пакарала.

Выслухаўшы жалабу пакрыўджанага, капа, калі асоба шкодніка ня была ведамай, прыступала да нарады й шуканьня «між сабой» шкодніка. Нарада была ў тым, што кожны копнік даваў сваім сябром найдрабязьнейшае выясьненьне за ўсіх тых, прадстаўніком каторых ён быў, ці запраўды між імі можа быць шкоднік. Калі гэтымі супольнымі стараньнямі шкодніка выкрыць не ўдавалася, справу адкладалі да другое, трэйцяе а нават i чацьвертае «завітае» капы. А ў гэтым часе суд i асабліва пакрыўджаны стараліся лучыць найсьлед шкодніка. Аднак у большасьці прыпадкаў шкоднік борзда выкрываўся й станавіўся перад капой. Калі ён да віны не прызнаваўся, тады пакрыўджаны павінен быў чыніць довад, даводзіць віну адказуючага. Найважнейшымі довадамі былі сьведчаньні сьведак, прысяга i г. зв. ліцэ (прадмет крадзены або прылада, пры помачы якое было споўнена прыкладам убіўства або іншы праступак[⁵⁷]. Абвінавачаны ў свой чарод меў права зьбіваць довады пакрыўджанага, рабіць г. зв. «адвод», «вывад».

Кажучы аб довадах з боку пакрыўджанага i адводзе з боку абвінавачанага, трэба зацеміць, што судаводзтву капы былі ведамы спосабы, з помаччу каторых як пакрыўджаны так i абвінавачаны маглі ўзмоцніць паказаньні собскія i сваіх сьведкаў. Гэтымі спосабамі былі: 1) кіданьне шапкі і 2) прыстаўленьне нагі да галёнкі праціўнікавае.

Першы спосаб быў у тым, што адна старана, хочучы зусім здацца на паказаньні сьведак, заклікала, кідаючы сваю шапку, другую старану зрабіць, тое самое. Гэткім парадкам паказаньні сьведак набіралі асаблівае вагі як у вачох старонаў гэдак i ў вачох судзьдзяў. Другі спосаб — прыстаўленьне нагі да галенкі праціўнікавае — як відаць, з актаў XVIII тому, меў шмат глыбшае й вялікшае значэньне ў копным судаводзтве за першы. На жаль, аднак дадзеных аб ім ёсьць так мала, што немачыма ўстанавіць у чым было гэта глыбшае значэньне. Найпраўдападабней значэньне яго было ў тым, што тая старана, каторая гэтым спосабам хацела ўзмоцніць сваё выясьненьне й паказаньне сьведак, выстаўляючы нагу, гадзілася з утратай яе на прыпадак, калі паказаньні сьведак не пацьвердзяць яе собскіх выясьненьняў. Спосаб гэты ўжываўся вельмі рэдка i сама капа называла яго «сьмелым».

Вельмі важнае значэньне, як довад у копным судаводзтве, мела прысяга, да каторае часта зварочаваліся пакрыўджаны, абвінавачаны i на'т сама капа, прапануючы, асабліва, калі справа была няясная, абвінавачанаму «адпрысягнуцца», што азначала ачысьціцца прысягай ад узьведзенага падазрэньня. Прысягалі ў царкве або касьцёле ў быцьцю духоўніка. Да нас дайшоў тэкст старадаўняе прысягі ў беларускай мове. Зьмешчаны ён у вакце № 308 XVIII тому, датычачым абвінавачаньня ў 1648 г. шляхцічаў Міхайлы й Івана Гараглядаў шляхцічам Пінскага павету Тукальскім у пакражы баброў. Быў ён гэткі: «Я Міхайла Якававіч i я Іван Антонавіч Гарагляды Сошняве Вылазкія прысягаем Пану Богу ўсемагушчаму, у Тройцы сьвятой Ядзінаму на том, іж што на капе абжалаваў нас яго міласьці пана Тукальскага ўраднік, Іван Драздовіч, a пабіцьце баброў і палавеньне воных зялезамі за возерам у Вузкам ад Лядзіна. Каторых мы баброў за возерам у Вузкам ад Лядзіна ніякім спосабам ня білі, ані лавілі, ані a шкодніку ня ведаем. На чом, яка справядліве прысягаем, так нам, Пане Божа, памазі, a есьлі несправядліве, Пане Божа, нас убі». Хто прысягнуў, той быў вольны ад віны й кары. Пунктам кульмінацыйным, да каторага ймкнулася ўсё судаводзтва капы, было прызнаньне свае віны абвінавачаным. Звычайна так здаралася, што абівінавачаны, бачачы проці сябе довады пакрыўджанага, прызнаваўся ў праступку i тады наставаў прысуд. А калі абвінавачаны, нягледзячы на забраныя проці яго довады, не прызнаваўся да віны, капа нярэдка ўжывала г. зв. муку, г. зн. біла абвінавачанага сьпярша дубцамі, a калі гэта не памагала, паддавала яго дзейнасьці агню. Мукай кіраваў пакрыўджаны часта з помаччу нанятага дзеля гэтай мэты «містра» або ката. Самахвотнае прызнаньне свае віны не заўсёды звальняла абвінавачанага ад мукі. Чуючы прызнаньне, прысутныя на капе, у каторых здарылася раней якая колечы шкода, а злодзей ня быў выкрыты, прасілі капу, каб яна дазволіла ім узяць абвінавачанага на муку з мэтай выдабыць ад яго новае прызнаньне. Капа часта давала падобны дазвол.

Характарызуючы агулам копнае судаводзтва з гледзішча асноваў сучаснае каральнае процэдуры, трэба азначыць копны процэс як тыпова інквізыцыйны, бо дакумэнты XVIII тому пацьвярджаюць станоўча, што капа ня толькі судзіла шкодніка, але адначасна яго абвінавачавала i агулам прыймала дзейнае ўчасьце ў яго выкрыцьцю. З гэтага гледзішча копны процэс ня розьніўся ад судаводзтва ў той час, ужыванага каральнымі судамі на Заходзе й Усходзе Эўропы, бо разьдзел ролі суду ад ролі абвініцеля настаў ладне пазьней, калі копныя суды перасталі ўжо існаваць.

Копны суд нічым ня быў абмяжаваны ў вышыні й родзе кары. Капа ня раз асуджала вялікіх праступнікаў на кару сьмерці, прычым прысуды спаўняліся часта на месцу. Кара сьмерці выпаўнялася павешаньнем, спаленьнем (за цяжэйшыя праступкі, прыкладам чараўніцтва, кража ў сьвятынях) i чацьвертаванънем (у прыпадку, калі судзілася якая колечы вялікшая банда, што была вельмі небясьпечная i зрабіла мноства шкоды). Звычайна-ж капа засуджавала ад вінаватага на карысьць пакрыўджанага адшкадаваньне ў грошах або натуры. Ёсьць некаторыя дадзеныя ў XVIII томе, што капа ўжывала, але вельмі рэдка, кару пазбаўленьня волі. Некаторыя копы мелі нават свае вязеньні. На жаль бліжэйшых дадзеных аб гэтым родзе кары няма, а тых весткаў, што падае ў гэтым пытаньню XVIII том, не стае, каб зрабіць якія колечы абаснаваныя вывады.

Дзеля таго, што копныя зборкі бывалі вельмі часта i займалі копным судзьдзям мноства часу i вымагалі ад ix разумовае, часта вельмі цяжкое працы, i накладалі на ix маральную адказнасьць, —ад даўных часоў паўстаў звычай, паводле якога пакрыўджаны з засуджанае на яго карысьць сумы, павінен быў некаторы процэнт заплаціць судзьдзям у надгароду за ix працу. Палову з гэтае платы копнікі бралі сабе, а другую аддавалі засуджанаму, a калі той ня браў, адносілі яе ў гродзкі суд. Плата гэта звалася перасудам або памятным. Былі гэта свайго роду кошты процэсу.

Гэтак прадстаўлялася судаводзтва копнага суду ў галоўных асновах. Процэс гэты зьмяшчаў у сабе мноства дэталяў, нязвычайна цікавых i характэрных, але разгледзіць ix у васадзе гэтае невялікае працы зразумела немагчыма.

На заканчэньне трэба ўспомніць аб тых адносінах, у якіх быў копны суд да іншых гаспадарскіх судовых установаў, аб каторых кажа Статут 1588 г. Разгляд актаў XVIII тому пацьвярджае той вывад, што капа ўва ўсіх выпадках свае дзейнасьці старалася падтрымаць цесную сувязь з агульнымі гаспадарскімі судовымі ўстановамі, a наўперад з гродзкім судом тае мясцовасьці, дзе была капа. Апошняя ахвотна аддавала разгледжаныя ўжо справы на перагляд гродзкаму суду i гадзілася з тым, калі гродзкі суд адмяняў яе прысуд. Трэба аднак сконстатаваць, што выпадкі адмены прысуду капы былі нязвычайна рэдкімі.

Першай асобай, што беспасярэдне лучыла капу з гродзкім судам, быў возны або віж, без прыбыцьця каторага не магла пачынацца прынамся апошняя «завітая» капа. Роля віжа была вылучна ў тым, што ён абавязаны быў акуратна запісаць прабег капы ў пратакол i гэту г. зв. рэляцыю прадставіць гродзкаму суду дзеля ўпісу ў вактавыя кнігі апошняга. Гэтакім спосабам паўсталі акты аб копных судох, сабраныя Віл. Арх. Ком. у XVIII томе.

Дзеля таго, што копныя судзьдзі пераважна былі няпісьменнымі i ўсе пастановы ня вылучаючы й прысуду рабіліся вусна, рэляцыі віжовы набіралі асаблівае вагі й значэньня, бо былі адзіным пісьменным дакумэнтам аб скліканьню капы. Дзеля таго, як стараны процэсу, гэтак капа i сам гродзкі суд вельмі рупіліся аб тым, каб рэляцыя віжова адпавядала праўдзе. З гэтай мэтай гродзкі суд ня ўпісаваў рэляцыі віжа, пакуль выбраныя капой прадстаўнікі не пацьвярджалі, што прабег капы адбыўся запраўды так, як запісана ў рэляцыі.

Тутака трэба зацеміць, што да канца XVI стагодзьдзя рэляцыі віжоў пісаліся вылучна ў беларускай мове. У першай палове XVII стагодзьдзя сустракаюцца, але рэдка, рэляцыі, пісаныя нязручнай польскай мовай i толькі ў другой палове XVII стагодзьдзя рэляцыі ў польскай мове сустракаюцца часьцей, чымся ў беларускай. Праз увесь аднак-жа час быцьця копных судоў г. зв. сусцэпт (пачатковая формула аднолькавая для ўсіх рэляцыяў) пісаўся ў беларускай мове.

Копныя суды пачалі чэзнуць у Беларусі ад другое паловы XVII стагодзьдзя i пры гэтым ладне раней шчэзьлі яны ў местах, дзе, бязумоўна, выціснула ix майдэборскае права. Глыбокія зьмены ў соцыяльнай структуры тагачаснага беларускага грамадзянства, a наўперад ладнае пашырэньне правоў шляхты коштам сялянства, вельмі ад'емна адбіліся на быцьцю копных судоў. Шляхта, здабыўшы сабе maximum прывілеяў i канчальна стаўшыся кіруючым у гаспадарстве станам, ня толькі не хацела ўжо прынцыпова засядаць з падданымі на аднэй лаве ў характары раўнапраўных судзьдзяў i падзьдзержаваць капу, але пачала першая з гэтай установай барацьбу, якая выражалась у тым, што шляхта перастала спаўняць недагодныя сабе прысуды капы i вельмі часта нават разганяла яе. А дзеля таго, што капа ня мела ў сваіх руках ніякіх сродкаў, з помаччу каторых магла-б непакорных прымусіць споўніць свае пастановы, да яе, як суду, памалу пераставалі зварочавацца нават i сяляне, падданыя ўжо юрысдыкцыі паноў i ў ix шукаючыя абароны. Гэта была найгалаўнейшая прычына заняпаду копных судоў. Нятрэба аднак думаць, што капа, дзякуючы новым недагодным абставінам, самахоць падпісала сабе сьмерць. XVIII том дае мноства довадаў барацьбы капы за свае быцьцё, правы й незалежнасьць. Сяляне разумелі, што, дзякуючы ix лічбавой перавазе, капа была фактычна іхняй установай i часта вельмі станоўча праціставіліся шляхце, каторая пасягала на яе быцьцё[⁵⁸]. Барацьба гэта аднак скончылася няшчасна для капы, каторая памалу чэзла, хоць ня было ніякае гаспадарчае пастановы аб яе скасаваньню.

Важнай прычынай заняпаду капы трэба лічыць яшчэ агулам уплыў польскае культуры на беларускую шляхту. Як было сказана на пачатку, польскае жыцьцё ня ведала падобнае судовае ўстановы і не магло, ведама, толераваць яе ў другой палове Рэчыпаспалітае, хоць-бы дзеля таго, што капа ладне абмежавала ўладу шляхты, каторая імкнулася да здабыцьця поўнае «залатое вольнасьці» і запраўды яе здабыла. Беларуская шляхта, паддаючыся ўплывам польскае шляхоцкае культуры, ахвотна пераймала палітычныя й соцыяльныя імкненьні польскае шляхты няпрыхільныя капе i пераносіла ix на собскі грунт. Копныя суды канчальна зыйшлі з гістарычнае сцэны ў другой палове XVIII стагодзьдзя.

Гэткім парадкам пачатак заняпаду копных судоў у пал. XVII в. лучыцца з пачаткам сходу беларускае культуры, а канец быцьця копных судоў зыйшоўся із зьліквідаваньнем астачы беларускае гаспадарственасьці.

400-лецьце Літоўскага Статуту

Чатыры сотні гадоў мінае ад тае пары, калі быў выданы першы пісаны зборнік законаў для Беларуска-Літоўскай дзяржавы. З нагоды гэтакага сівога, культурнага юбілею, юбілею, якім могуць пахваліцца толькі вельмі нялічныя народы, трэба здаць сабе справу, прынамсі ў галоўных рысах, на якім грунце i як паўстаў Літоўскі Статут, а такжа якое ён можа мець значэньне для сучаснага дасьледчыка — беларуса, працуючага перадусім над пазнаньнем мінуўшчыны свайго народу. Зразумелы адказ на апошняе пытаньне можа быць дадзены толькі па разгледжаньні першых двух, г. зн. таго культурнага падкладу, на якім паўстаў гэты памятнік, a так-жа i яго гісторыі. Затрымаймася дзеля гэтага над кожным з гэтых трох пытаньняў.

Працэс аб'яднаньня ўсіх беларускіх зямель пад уладаю Вялікага Князя Літоўскага закончыўся ў XV сталецьці. Беларусь, якая ўвайшла ў цэласьці ў склад Вял. Кн. Літоўскага, дапамагала яму сваімі матэрыяльнымі, a перадусім культурнымі сродкамі. Гэты ўплыў беларускае культуры быў так моцны, што з першых-жа дзён свайго існаваньня Вял. Кн. Літоўскае было ўжо не літоўскай, але беларуска-літоўскай дзяржавай. Рэч у тым, што дзякуючы блізкім жыцьцёвым адносінам з Беларусью, Літва знаходзілася пад моцным уплывам беларускае культуры i грамадзкасьці. Гэты ўплыў адбіўся раней за ўсё на вярхох літоўскага грамадзянства. Літоўскія князі пачалі будаваць сваё князьства паводле беларускіх прыкладаў, уводзіць на Літве беларускія парадкі і ўстановы, беларускую мову як афіцыяльную і г.д. У беларускай грамадзкасьці яны мелі магчымасьць здабыць больш сіл і сродкаў дзеля ўзмацненьня сваёй ўлады над грамадзянствам, чымся ў літоўскай. На Беларусі ўжо ўсталяваліся пэўныя i сталыя службовыя адносіны паміж князямі i ix дружынамі. Гарадзкое i вясковае насельніцтва было зьвязана з князям пэўнымі i сталымі падатковымі i рознымі іншымі павіннасьцямі. Тут-жа да паслуг князёў была i наладжаная адміністрацыя, пэўныя пасады i годнасьці, з дапамогай якіх узмацнялася князёўская ўлада над грамадзянствам. На Літве ўсё гэта мела характар чагось пачатковага i несталага, а таму зразумела, што літоўскія князі першыя апынуліся пад беларускім уплывам, з ix брала прыклад літоўская арыстакрацыя, вайскоўцы, земляўласьнікі, якія атрымалі найменьне баяр. Знаходзіліся пад уплывам беларускае культуры i нават асыміляваліся з беларускім племям i народныя гушчы Літвы, асабліва там, дзе ў гэтыя гушчы пранікала беларускае насельніцтва. Як вынік гэтага тэрыторыя беларускага племя павялічывалася ў сваіх памерах на кошт асноўнае літоўскае тэрыторыі. Беларусызаваньне Літвы дапамагала ў значнай меры далейшаму пашырэньню яе дзяржаўнае тэрыторыі на кошт іншых беларускіх зямель. Справа ішла цяпер аб далучэньні да племя ня толькі ня чужога, але амаль свайго, прынамсі ў вышэйшых сваіх колах i ў кожным выпадку не варожага да беларускага ўкладу жыцьця. Характар аб'яднаньня (амаль што дабравольны) адбіўся i на ўнутранай будове новае Беларуска-Літоўскае дзяржавы. Землі i князьствы, што далучаліся, у большасьці выпадкаў не трацілі асаблівасьцяў свайго быту. У некаторых князьствах заставаліся даўнейшыя князі, якія i далей разам з баярамі кіравалі мясцовым грамадзянствам, як васалы вялікага князя, абавязаныя яму вайсковай службай i падаткамі.

Гэтыя кароткія ўвагі даюць нам права цьвердзіць, што беларуская культура ў пачатку XVI стагодзьдзя займала домінуючае становішча i амаль што не спатыкала ніякіх конкурэнтаў, бо польсія ўплывы, якія пранікалі ў тым часе ў Бел.-Літоўскую дзяржаву, былі яшчэ вельмі слабыя. Паміма аднак-жа даволі высокага культурнага роўня, у Бел.-Літоўскай дзяржаве, на пачатку яе існаваньня, ня было пісаных законаў. Усялякага-ж роду праваадносіны былі рэгуляваны правам звычаёвым. Нормы права звычаёвага адносна сялян стасаваў г. зв. «копны» суд. (Квэстыя копных судоў вельмі цікавая i мала яшчэ высьветляная ў праўнай літэратуры). Споркі паміж сялянамі i ix валадырамі судзілі апошнія. Баярства-ж (шляхту) судзілі князі i вялікія магнаты, якім князі давалі прывілеі i права чыніць суд. Зразумела, што адсутнасьць пісаных законаў даводзіла да надужыцьцяў з боку тых, якія мелі права судзіць іншых. Вялікія князі не праходзілі моўчкі каля гэтага факту i ад часу да часу выдавалі розные граматы, якімі стараліся завясьці лад у галіне судаўніцтва. У гэтых граматах вялікія князі ўрачыста абавязываліся перад усім насяленьнем краю дзяржаць свае слова, гаспадараваць i судзіць згодна з тымі прывілеямі i правамі, якія паасобным станам былі дадзены раней. Аднак-жа i гэта не ўсувала надужыцьцяў, асабліва з боку вялікіх магнатаў у адносінах да шляхты. Шляхоцкая маса, якая паносіла для дзяржавы вялікія ахвяры, даючы грошы i войска, усё часьцей i часьцей пачынала дамагацца ўстанаўленьня пісанага права, дакладнага вызначэньня правоў i абавязкаў усіх грамадзян. І вось пад моцным уплывам гэтых дамаганьняў вялікі князь Жыгімонт на Віленскім Сойме ў 1522 г. обвяшчае ўстанавіць для ўсяго Вял. Кн. Літоўскага адно пісанае права для ўсіх яго станаў. У сваей грамаце Жыгімонт кажа, што: «Дагэтуль у нашым Вял. Кн. Літоўскім суды адбываліся не на падставе пісанага права, a справядлівасьць выконывалася згодна з звычаямі ды паводле разуменьня i сумленьня кожнага судзьдзі», — i далей — «паслухаўшы частых зваротаў шляхты, загадалі мы ўстанавіць адзінае пісанае права i закон, напісаны ў згодзе з ведамымі пастановамі i граматамі, істнуючымі ўжо на пісьме». Сем аднак-жа гадоў прайшло ад гэнае запавядзі вялікага князя, пакуль былі пераможаны ўсе труднасьці, зьвязаныя з кадыфікацыяй права i выданы Літоўскі Статут (17-30.ХІ.1529 г.). Выданьне першага пісанага зборніка законаў для Бел.-Літоўскага гаспадарства было гэтулькі важным гістарычным здарэньнем, што беларускія летапісцы прызналі патрэбным запісаць аб ім у сваіх летапісях. Першы Літоўскі Статут, створаны сіламі беларускіх законьнікаў быў напісаны ў беларускай мове толькі праз год быў перакладзены на лацінскую, a цераз тры — на польскую. Ня зьдзейсьнілася аднак-жа запаведзь князёўскае граматы — надрукаваць статут у вялікай лічбе экзэмпляраў, хаця ў Вільні была ўжо закладзена Скарынай беларуская друкарня. Стары Літоўскі Статут, спаўняючы дамаганьні беларускае шляхты, каб былі ўстаноўлены пісаныя законы, не здаволіў аднак-жа яе імкненьняў да роўнасьці з вышэйшымі станамі — духавенствам i магнатамі. I вось — пры Жыгімонце-Аўгусьце, пад націскам шляхты ён быў перагледжаны i прыняты ў новай рэдакцыі ў 1566 годзе з пашырэньнем шляхоцкіх правоў — гэта другі Статут. Але праз 20 гадоў ён яшчэ раз быў перагледжаны: гэткім чынам склаўся трэці Статут, які быў прыняты на Варшаўскім элекцыйным Сойме ў 1588 г. У гэтым-жа годзе па загаду канцлера Льва Сапегі i пад яго асабістым наглядам трэці Статут быў надрукаваны ў беларускай мове ў Вільні, у друкарні Мамонічаў i толькі ў 1616 годзе пераложаны на польскую мову, калі беларуская мова на Беларусі пачала пакрыху траціць сваё агульна-дзяржаўнае значэньне i выціскацца польскай. З далейшых дзеяў Літоўскага Статуту трэба зацеміць той факт, што калі пасьля падзелаў Польшчы Беларусь адышла да Расеі, то быў зроблены поўны пераклад Літоўскага Статуту 1588 году з тагочаснае беларускае мовы на сучасную расейскую i надрукаваны ў 1811 годзе. Літоўскі Статут абавязываў на Беларусі аж да 1840 году.

Калі мы зробім параўнаньне памянёных трох рэдакцыяў Л. Статуту з боку мовы, то лёгка заўважым, што стары рукапісны Статут 1529 г. мае больш вытрыманую беларускую мову, а друкованая рэдакцыя Статуту 1588 г. больш багата полёнізмамі. Гэта сьведчыць аб тым, як польская мова паступова пачынала браць верх над беларускай ужо ад канца XVI в.

Кожная з трох рэдакцыяў Статуту дзеліцца на разьдзелы, а кожны разьдзел на артыкулы, колькасьць якіх не аднакава, ўва ўсіх трох Статутах, бо кожная новая рэдакцыя замыкала ў сабе пэўныя зьмены, найчасьцей дадаткі, а часамі і скарочаньні. Гэткім чынам ужо ў першым артыкуле 1-га разьдзелу, дзе гаворыцца аб тым, што выданы Статут ёсьць абавязкавым для ўсіх грамадзян, пачаўшы ад вышшага стану аж да ніжэйшага, у выданьні 1588 г. зроблены важны дадатак, які расьцягаваў Літоўскі Статут i на чужаземцаў. Прыкладам скарачэньня артыкулаў у пазьнейшых рэдакцыях можа быць характэрны выпадак, які меў месца ў адносінах да жыдоў i ix становішча на Беларусі. Гэтак, арт. 4, разьдз. XII. Статуту 1566 г. «о ношенью жидовском» падрабязна разглядае пытаньне аб жыдоўскай вопратцы: забараняе насіць жыдом каштоўныя шаты, золата i серабро, а кажа, што «уберъ» ix павінен быць «значный», каб можна было адрозьніць хрысьціяніна ад жыда. У апошняй-жа рэдакцыі 1588 г. гэты артыкул скарочаны, але затое дабаўлены іншыя драбніцы, якія дазваляюць ужо жыдом насіць пярсьцёнкі. Наагул, трэба сказаць, што побач з тым, як мяняліся звычаі, сацыяльныя погляды, міжнародныя адносіны, — няўхільна і зусім натуральна павінны былі зьмяняцца адпаведныя артыкулы законаў. Гэтак, напрыклад, стары Статут 1529 г. ў адносінах да шляхты даваў вялікаму князю значныя правы, a шляхта, дабіваючыся ўсё большых і большых правоў, кожны раз вымагала новых прывілеяў і большай незалежнасьці ад князёўскай улады; з гэтае прычыны прыходзілася рабіць зьмены ў законах, даваць больш падрабязную рэглямэнтацыю, або выкідаць з законаў тыя ці іншыя пункты.

Па гэтых кароткіх нарысах культурнага падкладу i гісторыі Літоўскага Статуту, затрымаймося цапер над пытаньнем, якое значэньне мае для нас Літоўскі Статут i над якімі мамэнтамі ў сваіх досьледах над ім павінен затрымацца перадусім беларус-гісторык, праўнік ці філёлёг. Вось-жа Літоўскі Статут як найвялікшы гістарычны памятнік Літоўска-Беларускае дзяржавы, зьяўляецца перадусім памятнікам нашае мінуўшчыны i можа служыць нявычарпанай крыніцай да ўсебаковага яе пазнаньня. Што гэта памятнік нaшae прошласьці — гэта не падлягае сумліву. Мы бачылі ўжо вышэй, што ў г. зв. Вялікім Князьстве Літоўскім, асабліва-ж перад выданьнем першага Статуту, панавала беларуская культура. Зразумела, беларускасьці Вялікага Князьства Літоўскага ня трэба мадэрнізаваць, ня трэба нашымі сучаснымі паняцьцямі мерыць тагачаснага жыцьця як i нашых сяньняшніх поглядаў прыпісываць тагачасным людзям. Дзеля гэтага, ня можна напр. сказаць, што паняцьце народнасьці разумелася ў тыя сівыя часы так, як мы разумеем яго сяньня, ды i гэтага нам ня трэба. Паняцьце народнасьці, як вельмі зложанае, скрысталізавалася больш менш выразна толькі ў пачатку XIX стагодзьдзя. І дзеля гэтага, не пераносячы яго ў тыя далёкія часы, мы аднак-жа, можам задаволіцца тым, што наш народ у сваёй гісторыі, падобна іншым, меў зусім выразна адзначанае пачуцьцё свае адасобленнасьці ад суседзяў, разьвітае ў яго можа больш, чымся напрыклад у ўсходніх маскоўцаў. Досыць прыпомніць, як лёгка далучаліся паасобныя беларускія князьствы да Літ.-Бел. дзяржавы, з аднаго боку i тыя крывавыя падбоі, шляхам якіх стваралася маскоўскае царства з другога, каб мець права сказаць, што якраз на ўсходзе, сярод маскоўскіх плямёнаў пачуцьцё кроўнасьці і адасобленнасьці ix як цэласьці ў вонках, адыгрывалі другарадную ролю ў параўнаньні з «крывёй i зялезам». Меў наш народ пачуцьцё гэнае адасобленнасьці i ў адносінах да сваіх заходніх суседзяў — палякоў. Досыць адсьвежыць сабе ў памяці ўсе вуніі, каб пераканацца, якіх скамплікаваных дыплёматычных высілкаў вымагалася ад палякоў, каб утрымаць адзінасьць Польска-Літ.-Беларускае дзяржавы.

Адным словам, так у часе выданьня першага Статуту, як i раней, а нават амаль да XVIII сталецьця, мы можам сьмела казаць аб беларускай шляхце, месьце i сялянстве, з якіх асабліва першая мела добра вырабленую, сьвядомую беларускую ідэолёгію. Можам казаць аб беларускім народзе як цэласьці. Вось-жа Літ. Статут зьяўляючыся прадуктам яго духовае працы ёсьць памятнікам нашае прошласьці і багатай крыніцай да пазнаньня філёзофіі, традыцыі, права i наагул культурнага роўня народу тагачаснае эпохі. У ім як у люстры мы знойдзем адбіцьцё Старой Беларусі, знойдзем i яе гісторыю. А нават павярхоўнае абзнаямленьне з памятнікамі нашае прошласьці, з якіх пачэснас месца займае Літоўскі Статут, пераканае нас аб адносна высокім роўні беларускае культуры ў XVI ст., культуры, якая не загінула — мы яе бачым як інтэгральную частку псыхікі, сьветагляду нават у тае шляхты, якую Беларусь пасьля страціла. Шляхціч з Беларусі і Польшчы — гэта-ж два зусім розныя тыпы. Маючы на ўвазе гэтае высокае значэньне Літоўскага Статуту, кожны дасьледчык беларус, праўнік, гісторык ці філёлёг знойдзе тут удзячнае поле для свае працы. Праца гэта аблягчаецца яшчэ i тым, што Літ. Статут становіць наш памятнік, да якога найменш нахінаецца прэтэнсыяў з боку шмат лікавых дасьледчыкаў палякаў і маскоўцаў. Усе лічаць яго «Літоўскім», тымчасам фактам нязбітым зьяўляецца тое, што назоў «Літоўскі», які вельмі часта адносіцца да тых далёкіх часоў, азначае ні больш ні менш, як голы гук, без якога-небудзь рэальнага, праўдзіва літоўскага зьместу.

Досьледы над Л. Статутам з пункту гледжаньня юрыдачнага скрысталізуюць нам выразьней праўныя паняцьці, характар праваадносін і асаблівасьці даўнейшага судаўніцтва на Беларусі. Выходзячы-ж з тэзы, што права зьяўляецца праявам агульнае псыхікі народу, разультаты гэтых досьледаў памогуць нам высьветліць гэтую псыхіку, пазнаньне якой кіне ўжо сьвятло на іншыя галіны навуковых шуканьняў i паможа нам няраз дасканальна зарыентавацца ў цёмных мейсцах нашае гісторыі.

Вывучэньне Л. Статуту з філёлёгічнага пункту гледжаньня паможа нам сконструяваць абраз разьвіцьця нашае мовы i пазнаць яе асаблівасьці. Досьледы-ж над Л. Статутам з гэтых пунктаў гледжаньня, ведзяныя ў шырэйшым маштабе — на фоне параўнаньня яго з юрыдычнымі памятнікамі іншых народаў, дазволяць нам выкрыць узаемныя ix на сябе ўплывы з аднаго боку, а з другога — дадуць магчымасьць аддзяліць самастойную частку Л. Статуту, выкрыцьцё якой прычыніцца да сконстатаваньня самабытнасьці нашай культуры, — факту, які для нас зьяўляецца ясным i, які аднак-жа вельмі часта квэстыёнуецца чужынцамі, што дае ім магчымасьць пытацца нас аб нашым гістарычным пашпарце. Рэч зусім ясная, што ў сям'і цывілізаваных народаў бяз гэтага пашпарту амаль немагчыма дабіцца раўнапраўнасьці. Вось-жа досьледы над памятнікамі нашае мінуўшчыны, сконцэнтраваныя каля асноўнае тэзы самастойнасьці нашае культуры — бяз сумліву дазволяць нам упісаць у нашу гістарычную легітымацыю ясна i выразна ня толькі нашае імя і прозьвішча, але хто мы i скуль паходзім. І Літоўскі Статут акажа тут неацэненыя ўслугі. Трэба толькі веды i добрае волі. З тэй-жа хвілінай, калі гэтая тэза будзе так яснай, што нават у вачох яе праціўнікаў, усялякія закіды проці яе будуць прадстаўляцца парадаксальнымі — беларускі юрыст, гісторык i філёлёг могуць лічыць сваё заданьне за больш менш споўненае.

Беларусы і суседзі

Была пара, калі гэтыя суседзі у прыраўнаньні з нашым народам былі слабыя i не маглі перашкодзіць разьвіцьцю нашага народу i будаваньню ягонае дзяржаўнасьці. I таму, калі Масква i Польшча выйшлі на шырокую гістарычную арэну, беларускі народ меў ужо сваю вялікую i моцную дзяржаву і мог весьці ня толькі памысную абарону, але i прадпрыймаць войны з мэтай задзіночаньня ўсіх беларускіх земляў у сваім гаспадарсьцьве. У гэтым часе дачыненьні з Масквой i Польшчай з юрыдычнага глeдзішча складаліся нармальна. Ня было мовы аб іхных «правох» на беларускай зямлі.

А часам гэтыя суседзі самі шукалі дапамогі i знаходзіліся ў фактычнай апецы беларускага гаспадарства.

Дзякуючы, аднак, шэрагу гістарычных памылак, якія не дазволілі нам сваечасна зразумець, што на ўсходзе і захадзе растуць заўзятыя ворагі беларускага народу i ягонае свободы, ужо ад паловы XV стагодзьдзя мы бачылі вялікія зьмены ў нашых дачыненьнях з гэтымі суседзямі, а наўперад з Масквой. Узмацаваўшыся, яны пачынаюць свой наступ на Беларусь. Маскоўскі князь Іван III ужо афіцыйна выражае свае прэтэнзіі на беларускія землі і імкнецца ў вельмі прымітыўны спосаб ix абгрунтаваць. Галоўным яго аргумэнтам было супольнасьць веры ў беларусаў i маскалёў. Прэтэнзіі Масквы, якія падтрымоўваліся наступнікамі Івана, былі прычынаю доўгае i ўпорыстае барацьбы Беларусі з гэтым ворагам, якая цягнулася стагодзьдзі. Яе імкнуцца выкарыстаць палякі, каб шляхам умоваў, г.зв. «вуніяў» асягнуць уключэньня беларускага гаспадарства ў склад польскае Рэчыпаспалітае. Шляхам выкрутнае сафістыкі i сьведамага перакручваньня зьместу i сэнсу гэтых умоваў, яны хацелі вывесьці свае «права» на Беларусь. У васнове, аднак, i іхных прэтэнзіяў ляжыць толькі захопніцтва. Вуніі не даюць ім ніякага права. Нават апошняя з ix, Люблінская 1569 г., хоць i ўводзіла незначныя зьмены ў нас i тварыла супольную Рэчпаспалітую, але не падпарадкоўвала Беларусь Польшчы, бо ў сваёй істоце яна была умовай роўных з роўнымі. Дарэмна прадстаўнікі маскоўскае i польскае дзяржаўнасьці, ня грэбуючы сродкамі, імкнуліся знайсьці хоць для вока нейкае «права» на нас. Усе іхныя меркаваньні на гэтую тэму пацьвярджалі толькі іхны імпэрыялізм. Мінуўшчына Беларусі ня можа быць для ix крыніцай ніякага права. Наадварот, яна паказвае, што беларускі народ, нават у найцяжэйшыя хвіліны, умеў змагацца супроць маскоўскага і польскага захопніка i бараніць свае правы да свабоднага жыцьця.

Калі, аднак, пасьля ўпадку беларускае дзяржаўнасьці, у нас наступіў пэрыяд нацыянальнага сну ў поўным сэнсе гэтага слова, калі ня было ўжо чутно беларускага голасу ў вабароне сваіх інтарэсаў, дужэйшыя за нас Масква i Польшча маглі ўжо бесканкурэнцыйна дaводзіць «лепшасьць» сваіх «правоў» на Беларусь. Польшча, што таксама, хоць i пазьней за нас, страціла сваю дзяржаўнасьць, інтэлектуальна стаяла вышэй за расейцаў i ў дадатку знаходзіла спагад у Заходняй Эўропе i таму памысна канкуравала з Масквой. Паступова ў Заходняй Эўропе вырабіўся пагляд, што Беларусь, як штось апрычонае, ня існуе, што гэта толькі геаграфічны назоў бліжэй неазначанай тэрыторыі, якая зьяўляецца прадметам маскоўска-польскіх спрэчак. Гэтыя спрэчкі вяліся ў тым кірунку, што Масква даводзіла «истинно русский» характар Беларусі i яе народу, a палякі, паклікаючыся на яе прысабечаную гісторыю i перакручваючы сэнс вуніяў, ды на кожным кроку гаворачы аб сваёй быццам выкананай культурнай місіі, цьвердзілі аб яе польскасьці. Ужо гэтая супярэчнасьць паглядаў нашых суседзяў на нацыянальна-культурную сутнасьць Беларусі, дыямэтральная розьніца паміж гэтымі паглядамі, паказвала, што ў васнове іхных прэтэнзіяў да Беларусі ляжаць выключна імпэрыялістычныя імкненьні, а не якоесь права. Але нават у гэтых спрэчках за Беларусь наглядаецца пэўны кампраміс i згода. Відавочна, абое адчувалі, што бароняць не свае, a толькі хочуць захапіць чужое. Расейцы прысвайвалі з нашае гісторыі тое, што зрабілі беларусы праваслаўныя, a палякі, што зрабілі беларусы каталікі. Вычувалася, што абодвыя канкурэнты гатовыя падзяліць Беларусь паводля рэлігійнага прынцыпу: праваслаўныя беларусы — гэта расейцы, беларусы каталікі — палякі. Гэты падзел абгрунтоўваўся нават некаторымі гісторыкамі з польскага i расейскага боку.

Трэба сказаць, што два вякі гэтага нацыянальнага сну прынесьлі нам вельмі шмат шкоды. I таму, калі з XIX ст. пачалося нашае Адраджэньне, перш культурнае, а пасьля палітычнае, дык мы былі так моцна адарваныя ад сваёй мінуўшчыны, што не мaглi i ня ўмелі выкарыстаць яе, як крыніцу нашых правоў да сваёй зямлі, і спаткаліся з так хітра сплеценай маскоўска-польскай павуцінай гэтых прэтэнзіяў да Беларусі, што доўгі час не маглі адважыцца выступіць з сваім собскім палітычным абліччам ня то, што перад іншымі народамі, але i перад сваім уласным. I нялёгкім было шуканьне гэтага аблічча, свайго беларускага палiтычнага шляху. Шмат хістаньняў і перашкодаў павінен быў перамагчы беларускі рух, пакуль знайшоў гэты шлях. Праз нясьмелыя выказваньні жаданьня быць нягоршымі за іншых, «звацца людзьмі», праз фэдэрацыйныя плыні ў бок ці то Расеі ці Польшчы, беларускі нацыянальны рух вырабіў, урэшце, свой собскі палітычны сьветапагляд. Гэты сьветапагляд, гэтыя доўга шуканыя ідэалы беларускага народу выказаны ў эпаховым акце з нашае гісторыі 3-й Устаўнай грамаце ад 25 сакавіка 1918 г., якім Рада Беларускае Народнае Рэспублікі, як правамоцнае прадстаўніцтва беларускага народу, нарвала ўсялякія палітычныя сувязі Беларусі з Масквой i Польшчай i абвесьціла яе незалежнасьць.

Толькі ад гэтага часу мы можам гаварыць аб нараджэньні нашага беларускага „я”, аб скрышталізаваньні нацыянальна-палітычных мэтаў беларускага народу.

Масква i Польшча пільна сачылі за разьвіцьцем беларускае палітычнае думкі. Сачылі, бо ведалі, што прыходзіць трэйці канкурэнт, гэтым разам найнебясьпечнейшы, бо праўны гаспадар, спадкаемца сваіх нашчадкаў, легітымацыя якога ў поўным парадку. У часе, калі гэтая думка была яшчэ сьціплай i нясьмелай, калі яшчэ блыталася ў фэдэрацыйных канцэпцыях, калі мы яшчэ ня мелі адвагі выкінупь з галавы пачуцьцё ніжэйшасьці нават пры азначэньні сваіх нацыянальных ідэалаў, Масква i Польшча адносіліся да нас згары, глядзелі на наш рух з дамешкай гіроніі. Аднак, кaлi яны пабачылі, што гэты рух хоча адзін панаваць у Беларусі, хоча бачыць у беларускім народзе адзінага праўнага гаспадара Краю, ад кідаючы ўсе маскоўска-польскія прэтэнзіі, адносіны Масквы i Польшчы да нас зьмяніліся на яўна варожыя.

У гэткай ролі яны i выступілі ў дачыненьні да Беларусі пасьля Першага Усебеларускага Кангрэсу ў 1918 г., калі было пераканальна, што беларускі народ ня хоча быць аб'ектам іхных крывавых апэрацыяў і адкідае іхную няпрошаную апеку. Акупаваўшы Беларусь, бальшавіцкая Масква, ня пытаючы волі беларускага народу, прарабляе над ім розныя палітычныя экспэрымэнты, раздае ягоную тэрыторыю каму хоча, паклікае адзін за другім розныя палітычныя наватворы, якія маюць «задаволіць» дзяржаўныя імкненьні беларускага народу. Усе гэтыя палітычныя крокі бальшавіцкае Масквы накіраваныя на адну мэту: разьдзяліць і аслабіць беларускі народ, каб як найхутчэй вычыркнуць яго з лічбы жывых народаў. Гэткім чынам яшчэ да агульна ведамага Рыскага Трактату аб падзеле Беларусі з 18.1.1921 году бальшавікі заключылі шэраг умоваў i выдалі шэраг пастаноў, сутнасьць якіх палягала на падзеле Беларусі.

Мы ня маем патрэбы спэцыяльна займацца ані гэтымі дагаворамі, ані пастановамі савецкага ўраду, зробленымі бяз удзелу прадстаўнікоў беларускага народу i cyпроць ягонае волі. Гэтыя пастановы i дагаворы былі пазьней ануляваныя, або зьмененыя тым-жа бальшавіцкім урадам. Мы толькі хочам падчыркнуць ix антыбеларускі характар i тую лёгкасьць, з якой бальшавікі распараджаліся беларускай тэрыторыяй i лёсам беларускага народу. Мы хочам толькі адцеміць, што ніводзін з гэтых дакумэнтаў ня ішоў на спатканьне беларусам, а заўсёды быў накіраваны супроць ix. Але найвялікшым злачынствам бальшавіцкае Масквы ў дачыненьні да Беларусі, аб свабодзе якой яна так дзёрла горла, быў г. зв. Рыскі Трактат з 18. 1. 1921 г. аб падзеле Беларусі паміж Масквой i Польшчай.

Тут трэба адцеміць, што ў дачыненьні да Беларусі бальшавіцкая Масква заўсёды дзеіла ў згодзе з Польшчай. Каб паняволіць беларускі народ, ня даць нашаму селяніну належнае яму зямлі, а нашаму работніку фабрыкаў і абярнуць аднаго i другога ў вечных нявольнікаў, бальшавіцкі, маскоўскі пpалетар працягнуў руку польскаму пану, запрашаючы яго да супольных крывавых нарадаў аб тым, як найлепш i найхутчэй зьнішчыць беларускі народ. Гэтым маскоўскі пралетар аказаўся блізшым польскаму пану, чымся беднаму беларускаму селяніну i paботніку, і гэта толькі таму, што беларускі селянін і работнік адважыліся загаварыць аб собскай свабодзе. Сяньня вядомы ўвесь цынізм гэтых народаў, у выніку якіх наступіў падзел Беларусі на Усходнюю i Заходнюю. Так прыкладам прадстаўнік Польшчы Домбскі адмовіўся ад далучэньня да Польшчы Менску, які суліў яму Ёффе, прадстаўнік маскоўскага пралетарыяту. Адмовіўся даслоўна таму, што гэта было-б лішне вялікай «беларускай скулай» на «польскім целе», інакш кажучы, палякі не спадзяваліся яго стравіць. Ёффе згадзіўся з гэтым, ведаючы згары, што ў СССР ёсьць досыць месца, а ГПУ ёсьць лішне моцнай установай, каб беларускае жыхарства Менску, што ў гады рэвалюцыі так актыўна змагалася за беларускую справу, расьцярушыць i загубіць. З гэтага мы бачым усю пэрфідыю, усе тыя нікчэмныя пабуды, якія тады кіравалі маскоўскага пралетара i польскага пана.

Абодвым ішло аб вышуканьне найлепшых i найпэўнейшых сродкаў зьнішчэньня беларускае нацыі.

Беларускі народ пратэставаў супроць гэтае ўмовы i ніколі яе ня прызнаваў. Усе пазьнейшыя падзеі на Беларусі былі адным вялікім, народным пратэстам супроць гэтага гвалту. Бальшавікі i палякі хутка пераканаліся, што самы падзел Беларусі, зроблены ў Рызе, яшчэ ня можа зьнішчыць беларускага народу, што патрэбныя іншыя, яшчэ больш гвалтоўныя мерапрыемствы. Тады між Масквой i Польшчай наступае ціхае паразумленьне, што да правядзеньня гэтых мерапрыемстваў. Pаспачынаецца амаль адначасна так у Усходняй, як i Заходняй Беларусі плянавае нішчэньне беларускае інтэлігэнцыі: у Польшчы пад закідам камунізму, а ў саветах — фашызму.

Мы ня хочам праз гэта сказаць, што маскоўскі пралетар ня быў ворагам панскае Польшчы. Як расеец, як захопнік, ён, зразумела быў ворагам усякае Польшчы, калі яна ня будзе бальшавіцкай, падпарадкаванай Маскве. Але нас гэты бок справы ня цікавіць. Нам важна ведаць толькі тое, што ў дачыненьні да Беларусі Масква i Польшча мелі тыя самыя мэты i тасавалі прыблізна тую самую тактыку нішчэньня, толькі, зразумела, у бальшавікоў яна выглядала куды жудасьней i таму мы бачым тут такое вялізарнае cпyсташэньне ў радох беларускае інтэлігэнцыі, сялянства і работніцтва.

Да літоўска-беларускіх адносінаў

У артыкуле «Аб беларуска-літоўскіх адносінах» («Беларускі Фронт», № 14) мы разгледзелі тэрыторыяльныя пратэнсыі Літвы да беларускіх абшараў. Цяпер спынімся над аргумантамі, на якіх літоўцы апіраюць свае жаданьні. Усе гэтыя аргуманты зводзяцца, фактычна, да аднаго гістарычнага, — які выступае ў розных модафікацыях. Першая яго фаза выявілася ўжо ў пачатковую пару літоўскага адраджэнскага руху, калі паўстала літоўская гісторыяграфія. Літоўскія гісторыкі, як Басановіч, Давойна-Сыльвэстровіч, выступілі на арэну гістарычнага дасьледаваньня жыцьця свайго народу з вялікім размахам. Яны захапілі літаральна ўсю гісторыю б. Вялікага Княства Літоўскага i ідэнтыфікавалі яго з паўстаючай «Новай Літвой». Пагляды літоўскіх гісторыкаў перадаліся літоўскім паэтам, якія ў сваіх патрыятычных творах пісалі напрыклад аб Беларусі i далёкай Украіне як аб «кусках» аднае Вялікае Літвы, што ізноў паўстае да жыцьця. З гледзішча гэтага размаху можна сказаць, што літоўскі адраджэнскі рух быў поўнай процілежнасьцю беларускаму.

Пратэндуючы на ўсю гісторыю Вялікага Княства Літоўскага, новая Літва, ясна, пратэндавала тэарытычна і на ўсе належаўшыя да яго землі, тым больш, што панаваўшая ў ХIX ст.тэорыя аб дагістарычных насельніках Беларусі казала, быццам ўся Беларусь да прыходу беларускага народу, была заселена продкамі літоўцаў, якіх беларусы адсунулі на поўнач, займаючы іхнія сялібы. Як бачым, гэта першая фаза «гістарычнага аргуманту» абасноўвала літоўскія пратэнсыі да беларускіх земляў дзяржаўнай прыналежнасьцю апошніх да Вялікага Княства Літоўскага і ў дапамогу паклікалася на літоўскі характар дагістарычнага насельніцтва Беларусі. Гэткі пагляд даваў магчымасьць літоўцам захапіць толькі беларускіх земляў, колькі яны хацелі.

Гэтая фаза скончылася тады, калі зьявіліся гістарычныя працы беларускіх гісторыкаў такой меры, як М. Доўнар-Запольскі і M. Любаўскі. Дзякуючы іхнім капітальным досьледам над гісторыяй роднага краю, была канчальна разьвеяна нарбутаўская міталёгія, a гісторыя Вялікага Княства Літоўскага знайшла навуковае асьвятленьне. Было сьцьверджана, што Вялікае Княства зьяўлялася гаспадарствам «рускім» — беларускім — i было створана беларусамі. Працы Доўнар-Запольскага i Любаўскага дагэтуль лічацца найболын аб'ектыўнымі і грунтоўнымі з усяе гісторыяграфіі аб Вялікім Княстве Літоўскім. Утоесамленьне Вялікага Княства Літоўскага з «новай Літвой» сталася немагчымым. Польскі гісторык Ф. Конэчны («Атэнэум Віленьске», г. IX, 1930) прапанаваў нават і вельмі трапна, на азначэньне таго, што ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага была зроблена не славянскай часткай яго насельніцтва, ужываць назоў «Летува», «летуўскі» (як называюць яны сябе сяньня), а не «Літва», «літоўскі», бо гэтыя апошнія ў Вялікім Княстве Літоўскім адносіліся наўперад да беларусаў, што сьцьвердзілі іншыя дасьледчыкі. Адначасна архэалягічныя раскопкі на тэрыторыі Беларусі ўсё больш пацьвярджалі, што беларускія плямёны былі першабытнымі насельнікамі свайго краю і нават, што дарэчча Прыпяці было славянскай прарадзімай, скуль славяне разыходзіліся ў розныя бакі.

Дагістарычныя ўладаньні літоўскага этнаграфічнага элемэнту ў сьвятле новых досьледаў усе больш корчыліся. У сувязі з гэтым зчэзьлі літоўскія пратэнсыі да беларускіх земляў на аснове дзяржаўнае прыналежнасьці ix да былога Вялікага Княства, літоўцы моцна адступілі, але ня хочучы аканчальна зрэзыгнавань з пратэнсыяў i замкнуцца ў сваіх этнаграфічных граніцах, ахварбавалі гістарычны аргумант у новы колер i пусьцілі ў сьвет. Нарадзілася другая яго фаза, каторая пануе дагэтуль у літоўскім грамадзянстве. Паводля гэтай адмены літоўцы кажуць, што іхнія этнаграфічныя межы ў мінуўшчыне ішлі значна глыбей у беларускія абшары i прынамся пакрываліся з тымі граніцамі, дзе цяпер жывуць беларусы-каталікі. А гэтыя граніцы больш менш пакрываюцца з тымі, якія бачым на літоўскіх картах Вайчуляйціса (гл. №14 «Беларускага Фронту»). Літоўцы лічаць, што цяперашнія беларусы-каталікі — гэта па паходжаньню чыстыя літоўцы, але з цягам часу збеларушчаныя. Чыстымі беларусамі трэба лічыць толькі праваслаўных. Разважаньні гэтыя апіраюцца галоўна на тым, што беларусы куды раней прынялі хрысьціянства ўсходняе і трымаліся яго, a літоўцы ахрысьціліся ў каталіцтва толькі ў 1387г. і такжа моцна трымаліся сваёй р.-каталіцкай веры. Гэткім парадкам хоць з цягам часу значныя літоўскія абшары былі збеларушчаны, дык усё-ж рэлігія мае быць добрым паказьнікам, дакуль гэтыя абшары даходзілі ў мінуўшчыне. На гэтым дапушчэньні, што беларусы-каталікі гэта толькі збеларушчаныя літоўцы і апіраюцца літоўскія пратэнсыі да беларускіх земляў з Вілыняй і Горадняй.

Яны маюць вярнуцца да Літвы i тады пачнецца іхняе адбеларушчаньне. Таму літоўцы не ўважаюць патрэбным дэкляраваць нейкую аўтаномію для земляў з каталіцкім беларускім насельніцтвам. Проста пачалася-б рэвіндыкацыя ўкрадзеных душ, як яна адбываецца ў іншых краінах. I хоць гэты аргумант у новай форме ёсьці куды скрамнейшы ад папярэдняга, аднак i ён ня можа ўтрымацца ў сьвятле дасюлешніх навуковых дадзеных. Бо калі хоць на хвіліну пагадзіцца з літоўскім поглядам, што беларусы толькі былі праваслаўнымі, тады трэба раз назаўсёды адкінуць літоўскія пратэнсыі да Горадні і Вільні, бо гэтыя гарады заложаны праваслаўнымі беларусамі.

Што да Горадні, дык апошнія раскопкі Едкоўскага ўстанавілі, што Горадня была «рускім» (беларускім) горадам ад свайго пачатку i што ўжо ў XII ст. тут былі праваслаўныя мураваныя цэрквы! Дапушчэньне праф. Г. Лаўмянскага, быццам Горадня была спачатку літоўскім аселішчам i толькі ў XV ст. сталася горадам, аказалася ні на чым не апёртай байкай. Няма ніякіх дадзеных, каторыя пацьвярджалі-б «літоўскі» (летуўскі) пачатак Горадні.

Што да Вільні, дык тут на карысьць беларусаў прамаўляюць ня толькі архэалягічныя дадзеныя, але i пісьменныя дакуманты. «Крывы горад», дзе вядуцца раскопкі, як і назовы гары, дзе ён быў («Лысая», «Крывая», пакуль яе не замянілі на «гapy Бэкеша») сьведчаць цалком ясна, што тут ад пачатку было славянскае крывіцкае аселішча, што ёсьць згодным з весткай Васкрэсенскага летапісу аб Вільні. Незалежна ад гэтага там, дзе цяпер ёсьць Бакшта, быў другі «рускі» (беларускі) умацаваны горад. A калі зьвярнуцца да пісьменных дакумантаў аб Вільні, дык адразу робіцца ясным, што найстарэйшая частка Вільні, яе «сэрца» была «рускай» (беларускай) i праваслаўнай. Гэтае «сэрца» Вільні знаходзілася ў абрубе даўнейшых віленскіх муроў, якія паводля М. Лаўмянскай («Вільно пшэд наяздэм москевскім 1655 р.») пачыналіся ад цяперашняй Катэдральнай званіцы i ішлі вуліцай Боніфратэрскай, Людвісарскай да Віленскай, потым між Пазнанскай i Жэлігоўскага і, не даходзячы да Завальнай, беглі ўздоўж яе да Конскай, потым па Базыльянскай да Субача, скуль да мосту праз Віленку пры Мэтрапалітальнай царкве; з гэтуль ішлі ўздоўж Віленкі да мосту пры Бэрнардынскім касьцёле, дзе і канчаліся, бо далей места забясьпячала Віленка аж да замку. У гэтай «рускай» частцы Вільні было 10 цэркваў, з якіх бальшыня зьявілася надоўга перад касьцёламі. Тут канцэнтравалася ўсё жыцьцё гораду. Найдаўнейшыя касьцёлы былі тут збудаваны толькі ў канцы XIV ст. (Катэдра i Сьв. Мікалая, які абслугоўваў каталіцкіх «гасьцей» (купцоў), пераважна немцаў). Назовы брамаў у мурох — Субача, Вострая, Спаская, Рудніцкая (ад слова «Руднікі»), Татарская, Вялейская, Бэрнардынская i Магдалены (дзьве апошнія выступаюць пазьней), як i вуліц з «завулкамі» (Вялікая, Замковая, Зарэчная, Савіча (сяньня Бакшта), Спаская (сяньня Міласэрная), Рудніцкая, Конская, Філіпаўская (сяньня Гаона), Прачысьценская (сяньня Мэтрапалітальная), Цялячча (сяньня Людвісарская), Скапоўка (ад слова «капа», «скапіцца», што азначала месца, дзе зьбіраўся копны суд, а не ад нейкага баламутнага «смока», як выводзе Клос у сваім правадніку па Вільні, бо ў беларускіх местах да ўвядзеньня майтборскага права судоўніцтва знаходзілася ў руках г. зв. конных судоў) і іншыя — гавораць самі за сябе. Нічога «летуўскага» тут знайсьці немагчыма. Гэтак выглядае справа Горадні і Вільні, нават калі пагадзіцца з цяперашнім літоўскім пунктам гледжаньня аб літоўскім паходжаньні беларусаў-каталікоў.

Але літоўскае гледзішча ёсьць памылковым з іншых прычынаў. Наўперад трэба адкінуць думку аб масавай беларусізацыі літоўцаў на працягу гісторыі. Калі частка літоўцаў i зьбеларушчылася, дык, адносна, вельмі малая i то там, дзе літоўцы жылі зьмяшаныя з беларусамі. Раскопкі ведзеныя ў Дзісеншчыне, Пастаўшчыне, Вільні i Горадні даказалі ўсюды наяўнасьць славянскага (крывіцкага) насельніцтва на мясцох раскопак ад найранейшай пары гісторыі. Гэткім парадкам зьбіваецца пагляд, быццам этнаграфічная літоўская мяжа даўней праходзіла значна больш на поўдзень (Паставы — Маладэчна — Ваўкавыск – Слонім, да якой мяжы больш менш даходзіла беларускае насельніцтва паводля праф. Г. Лаўмянскага, а за якой на поўнач ляжалі або абшары заселеныя літоўцамі, або пустыя). Магчыма, што далейшыя раскопкі выявяць наяўнасьць крывічоў далей на паўночны захад ад Вільні, Горадні, Пастаўшчыны i Дзісеншчыны і зблізяць этнаграфічную мяжу між беларусамі i літоўцамі, існаваўшую ў мінуўшчыне, да сучаснай. Як-бы там ня было, трэба думаць, што ў некаторых мясцох уздоўж сучаснай этнаграфічнай беларуска-літоўскай мяжы ляжалі, як дапускае Г. Лаўмянскі незаселеныя пушчы. З цягам часу гэтыя пушчы калянізаваліся з абодвух бакоў — літоўскага i беларускага. Паўставалі мяшаныя абшары. Ня былі яны аднак гэткімі шырокімі, як думае Лаўмянскі, бо вузкасьць ix пацьвярджаюць раскопкі. Толькі на гэтых мяшаных абшарах літоўскае насельніцтва беларушчылася, бо было слабейшым ад беларускага лічбова, ня кажучы ўжо аб нізшасьці культурнай i палітычнай. Гэткім парадкам у сьвятле навейшых навуковых дадзеных выключаецца магчымасьць беларушчаньня ў мінуўшчыне суцэльных этнаграфічна літоўскіх абшараў. Там дзе літоўцы зьбеларушчыліся, яны напэўна былі мяншынёю ў параўнаньні з беларусамі. Ужо гэта выключае магчымасьць залічаньня абшараў заселеных цяпер беларусамі-каталікамі да некалішніх этнаграфічна літоўскіх, а самых беларусаў-каталікоў лічыць зьбеларушчанымі літоўцамі.

Але калі прасачыць гісторыю пашырэньня ў Беларусі каталіцтва, дык i тады будзе ясным, што каталіцтва прыймалі i праваслаўныя беларусы, а ў XVII ст. нават масава. На прыкладах беларускіх магнатаў і баярства гэта выступае з асаблівай яснасьцю. А магнаты i баяры, перайшоўшыя з праваслаўя ў каталіцтва, заводзілі апошняе ў сваіх вялікіх земляўладаньнях з беларускім насельніцтвам. У канцы зусім ня выключана, а нават i пацьвярджаецца жароламі, што і ў 1387 годзе, калі быў каталіцкі хрост літоўцаў, мноства праваслаўных, а значыцца беларусаў, такжа перахрысьцілася ў каталіцтва. Гэткім парадкам каталіцтва пашыралася ў нас адразу ня толькі між літоўцаў, але i беларусаў. Шляхі пашырэньня каталіцтва на землях б. Вялікага Княства Літоўскага, прычыны гэтага зьявішча i ягоны абсяг зусім не прадстаўляюцца гэтак проста, як думаюць літоўцы, i таму залічваньне ўсіх беларусаў каталікоў да літоўцаў з паходжаньня ёсьць абсалютна безасноўным. І як ня можа апраўдаць літоўскіх пратэнсыяў да беларускіх земляў першая адмена гістарычнага аргуманту, гэтак сама ня можа ix апраўдаць i другая, толькі што разгледжаная.

Гэтак прадстаўляецца збольшага літоўская аргумантацыя. Трэба сказаць, што літоўскую старану ўвяло ў абмылку не ў малой ступені імкненьне мерыць «літоўскасьць» Вялікага Княства Літоўскага сучасным сэнсам гэтага слова. А тымчасам гэтыя два паняцьці літоўскасьці (даўней i цяпер) зьяўляюцца проста нясумернымі. Таму меў поўную рацыю прафесар Конэчны, калі прапанаваў назваці тое, што было зроблена этнаграфічнымі жамойцамі (цяперашнімі «літоўцамі») у мінуўшчыне, «летуўскім», а не літоўскім! Толькі пры гэткім размяжаваньні гэтых тэрмінаў гісторыя «Летувы» атрымае правільнае асьвятленьне, якое выключыць i «гістарычнае» абасноўваньне літоўскіх пратэнсыяў да беларускіх земляў і зробіць для собскага народу зразумелым яго гісторыю. Калі зірнуць вокам на эвалюцыю навейшай літоўскай гісторыяграфіі, дык здаецца, што яна хоць і пад прымусам, але ідзе ў гэтым напрамку.

Выступленьне на Другім Усебеларускім Кангрэсе ў Менску 27 чэрвеня 1944 года

1) Расейска-Польскія дагаворы

Дэлегаты і дэлегаткі Усебеларускага Кангрэсу!

У часе вайны, калі грымяць гарматы і льецца навакол кроў, а адзіным прадстаўніком права зьяўляецца меч, можа выдавацца справай малаважнай займацца ўмовамі і пастановамі, хоць-бы і з галіны міжнародных дачыненьняў, але якія страцілі ўжо сваю актуальнасьць, значэньне і праўную сілу, дзякуючы зьменам, што прынясла вайна. Бо гэта, звычайна, ужо дакуманты, якім месца ў архіве і якія могуць быць у большай ці меншай меры цікавымі перадусім толькі для гісторыка. З нашага гледзішча гэткімі архіўнымі дакумантамі зьяўляюцца розныя польска-бальшавіцкія дагаворы, аб'ектам якіх была тэрыторыя Беларусі і яе народ. І гэта з дзьвюх прычынаў:

1. Гэткія дагаворы былі зробленыя без нашага ўдзелу, накіненыя гвалтам і ўжо бадай таму мы ня можам прызнаць ім у дачыненьні да нас праўнае сілы. Практычна, зразумела, мы змушаныя былі мець іх на ўвазе, бо выкананьне іх гарантавала сіла, але па сваёй істоце яны былі разгляданыя намі заўсёды — як акты гвалту, і ніколі — як акты, у васнове якіх ляжала права.

2. З другога боку вайна зьмяла з нашых земляў стары польскабальшавіцкі дзяржаўны лад і стварыла на яго руінах магчымасьці пабудовы новага, у якім беларускі народ хоча быць і будзе ўжо не аб'ектам, а суб'ектам права. (Воплескі).

Гэта пацьвярджала-б вышэй выказаную думку, што польска-бальшавіцкія дагаворы што да Беларусі могуць ужо фактычна быць прадметам зацікаўленьня толькі дасьледчыка. І мы перакананыя, што яны ніколі не набудуць у дачыненьні да Беларусі сваёй папярэдняй моцы. Але ёсьць матывы, якія змушаюць яшчэ і сяньня зьвярнуць на іх увагу беларускага палітыка і паддаць іх пад развагу нават так высокага народнага прадстаўніцтва, як Усебеларускі Кангрэс. Якія-ж гэта матывы?

Перадусім неабходна, каб Беларускі Народ у сучасную хвіліну, калі вырашаюцца лёсы народаў, заявіў перад сьветам сваё становішча, што да тых міжнародных юрыдычных махінацыяў, якія прараблялі над ім Масква і Польшча за апошнія дзесяткі год і выказаць сваю запраўдную волю. Ведама, што ад часу Першага Усебеларускага Кангрэсу 1917-1918 гг. у Менску, разагнанага бальшавікамі, аж да сёньнешняга дня мы ня мелі магчымасьці склікаць такога поўнага ўсебеларускага прадстаўніцтва, якое было-б запраўдным выказьнікам волі нашага народу ў пытаньнях, якія датычылі, ці датычаць ягонай Бацькаўшчыны. А гэтых пытаньняў было ня мала. Сьвет чуў толькі сфальшаваную волю беларусаў і, ня ведаючы ўсіх ашуканчых камбінацыяў Масквы і Польшчы, мог у добрай веры думаць, што мае дачыненьне з запраўднымі жаданьнямі беларускага народу. Цяпер, калі мы атрымалі магчымасьць склікаць усенароднае беларускае прадстаўніцтва ў форме 2-га Усебеларускага Кангрэсу, для нашай агульнай справы неабходна, каб ён выказаў сваё становішча, што да бальшавіцка-польскае маны аб імкненьнях, жаданьнях і волі беларускага народу, пры помачы якой яны хацелі прыхіліць на свой бок грамадзкую Думку, каб лягчэй і цішэй праводзіць зьнішчэньне беларускага народу.

Другім важным матывам, які змушае нас заняцца справаю польска-бальшавіцкіх дагавораў, ёсьць факт, што, як бальшавіцкая Масква, так і г. зв. польскі эміграцыйны ўрад паклікаюцца перад усім сьветам на менаваныя дагаворы, як на крыніцы іхняга права да ўсяе, ці толькі да часткі Беларусі. Яны імкнуцца ізноў, супроць волі беларускага народу, загарнуць ці то ўсю Беларусь (гэтага хоча Масква), або ўтрымаць прынамся той падзел яе, які быў зроблены ў Рызе ў 1921 г. (так хочуць палякі). І бальшавікі, і палякі сьведама замоўчваюць, ці робяць міну, што не заўважваюць тых, ужо нязьлічаных праяваў волі нашага народу, якіх мы былі сьведкамі за гады гэтай вайны і якія над усялякую няпэўнасьць даводзяць, што беларусы маюць собскія нацыянальна-палітычныя мэты і ніколі ня згодзяцца з паваротам таго стану рэчаў, які існаваў у нас да вайны.

Вось чаму голас так аўтарытэтнага прадстаўніцтва, як гэты 2-гі Усебеларускі Кангрэс, будзе мець у закранутым пытаньні вялікае значэньне. Іншая рэч, ці ён знойдзе зразуменьне; мы маем вельмі мала прыяцеляў, але ў так адказную хвіліну ён павінен быць сказаны. Неабходна раз на заўсёды выбіць з рук нашых ворагаў усе тыя аргумэнты, якімі яны і сяньня ў сваіх мэтах імкнуцца падрабіць волю і жаданьні беларускага народу.

Кіруючыся гэтымі меркаваньнямі Беларуская Цэнтральная Рада ўважала за патрэбнае паддаць пад абрады Кангрэсу справу менаваных польска-бальшавіцкіх дагавораў, аб'ектам якіх ёсьць нашая беларуская тэрыторыя і народ, і выясьніць ягонае становішча ў гэтай справе, каб з аднаго боку — адхіліць усе няяснасьці ў паглядах на гэту справу ў беларускім грамадзтве, а з другога боку — падаць сьвету голас праўнага беларускага прадстаўніцтва, каб раз на заўсёды пазбавіць нашых ворагаў магчымасьці спэкуляваць жаданьнямі і воляй беларускага народу.

2) Крыніцы расейска-польскіх прэтэнсіяў

Калі спыніцца над пытаньнем, з якіх крыніцаў Масква і Польшча выводзяць свае прэтэнсіі да Беларусі, дык трэба сьцьвердзіць, што ў васнове іх ляжыць не якоесь права, а звычайнае захопніцтва гэтых нашых суседзяў. Нарадзілася яно не ў вапошніх дзесятках год, а мае сваю доўгую гісторыю.

Была пара, калі гэтыя суседзі ў параўнаньні з нашым народам былі слабыя і не маглі перашкодзіць разьвіцьцю нашага народу і ў васобнасьці — будаваньню ягонай дзяржаўнасьці. І таму, калі Масква і Польшча выйшлі на шырокую гістарычную арэну, беларускі народ меў ужо сваю вялікую і моцную дзяржаву і мог весьці ня толькі памысную абарону, але і прадпрыймаць войны з мэтай задзіночаньня ўсіх беларускіх земляў у сваім гаспадарсьцьве. У гэты час дачыненьні з Масквою і Польшчаю з юрыдычнага гледзішча складаліся нармальна. Ня было мовы аб іхных «правох» на беларускія землі. А часам гэтыя суседзі самі шукалі дапамогі і знаходзіліся ў фактычнай апецы беларускага гаспадарства. З прычыны, аднак, шэрагу гістарычных памылак, не давялося нам сваечасна зразумець, што на ўсходзе і захадзе растуць заўзятыя ворагі беларускага народу і ягонае свабоды; ужо ад паловы XV стагодзьдзя мы бачылі вялікія зьмены ў нашых дачыненьнях з гэтымі суседзямі, а наўперад з Масквою. Узмацаваўшыся, яны пачынаюць свой наступ на Беларусь. Маскоўскі князь Іван III ужо афіцыйна выражае свае прэтэнсіі на беларускія землі ды імкнецца ў вельмі прымітыўны спосаб іх абаснаваць. Галоўным яго аргумэнтам была супольнасьць веры ў беларусаў і маскалёў. Прэтэнсіі Масквы, якія падтрымоўваліся наступнікамі Івана і былі прычынаю доўгай і ўпорыстайбарацьбы Беларусі з гэтым ворагам, якая цягнулася стагодзьдзямі. Яе імкнуцца выкарыстаць палякі, каб шляхам дагавораў, г. зв. «вуніяў», асягнуць уключэньне беларускага гаспадарства ў склад Польскае Рэчыпаспалітае. Шляхам выкрутнае сафістыкі і сьведамага перакручваньня сэнсу і зьместу гэтых дагавораў, яны хацелі вывесьці сваё права на Беларусь. У васнове, аднак, іх прэтэнсіяў ляжыць толькі захопніцтва. Вуніі не даюць ім ніякага права. Нават апошняя з іх — Люблінская з 1569 г., хоць і ўводзіла значныя зьмены ў нас і тварыла супольную Рэчпаслітую, але не падпарадкавала Беларусі Польшчы, бо ў сваёй істоце яна была дагаворам роўных з роўнымі. Дарэмна прадстаўнікі маскоўскай і польскай дзяржаўнасьці, не перабіраючы сродкамі, імкнуліся знайсьці, хоць для вока, нейкае «права» на нас. Усе іхныя меркаваньні на гэтую тэму пацьвярджалі толькі іхны імпэрыялізм. Мінуўшчына Беларусі ня можа быць для іх крыніцаю ніякага права. Наадварот, яна паказвае, што беларускі народ, нават у найцяжэйшыя хвіліны ўмеў змагацца супроць маскоўскага і польскага захопнікаў і бараніць свае правы да свабоднага жыцьця.

Калі, аднак, пасьля ўпадку беларускай дзяржаўнасьці ў нас наступіў перыяд нацыянальнага прыгнёту ў поўным сэнсе гэтага слова, калі ня было чутно ўжо беларускага голасу ў вабароне сваіх інтарэсаў, дужэйшыя за нас Масква і Польшча маглі ўжо бесканкурэнцыйна даводзіць «лепшасьць» сваіх правоў на Беларусь. Польшча, што таксама, хоць і пазьней за нас, страціла сваю незалежнасьць, інтэлектуальна стаяла вышэй за расейцаў і ў дадатку знаходзіла спагад у Заходняй Эўропе і таму памысна канкуравала з Масквою. Паступова ў Заходняй Эўропе вырабіўся погляд, што Беларусь, як штось апрычонае ня існуе, што гэта толькі гэографічны назоў бліжэй неазначанай тэрыторыі, якая зьяўляецца прадметам маскоўска-польскіх спрэчак. Гэтыя спрэчкі вяліся ў тым кірунку, што Масква даводзіла «истинно русский» характар Беларусі і яе прыроды, а палякі, паклікаючыся на яе прысабечаную гісторыю і перакручваючы сэнс вуніяў, ды на кожным кроку гаворачы аб сваёй быццам выкананай культурнай місіі, — цьвердзілі аб яе польскасьці. Ужо гэтая супярэчнасьць поглядаў нашых суседзяў на нацыянальна-культурную сутнасьць Беларусі, дыямэтральная розьніца паміж гэтымі поглядамі, паказвала, што ў васнове іхных прэтэнсіяў да Беларусі ляжаць выключна імпэрыялістычныя імкненьні, а не якоесь права. Але нават у гэтых спрэчках за Беларусь наглядаецца пэўны кампраміс і згода. Відавочна абое адчувалі, што бароняць не сваё, а толькі хочуць захапіць чужое. Расейцы прысвоілі з нашай гісторыі тое, што зрабілі беларусы праваслаўныя, а палякі — што зрабілі беларусы каталікі. Вычувалася, што абодвы канкурэнты гатовыя падзяліць Беларусь паводле рэлігійнага прынцыпу: праваслаўныя беларусы — гэта расейцы, беларусы каталікі — гэта палякі. Гэты падзел абасноўваўся нават некаторымі гісторыкамі з польскага і расейскага боку.

3) Шкоды маскоўска-польскага панаваньня

Трэба сказаць, што два вякі гэтага нацыянальнага прыгнёту прынесьлі нам вельмі шмат шкоды. І таму, калі з XIX стагодзьдзя пачалося нашае адраджэньне, спачатку культурнае, а пасьля палітычнае, дык мы былі так моцна адарваныя ад сваёй мінуўшчыны, што не маглі і ня ўмелі выкарыстаць яе, як крыніцу нашых правоў да нашай зямлі і спаткаліся з так хітра сплеценай маскоўска-польскай павуцінай гэных прэтэнсіяў да Беларусі, што доўгі час не маглі адважыцца выступіць з сваім собскім палітычным абліччам, ня то што перад іншымі народамі, але і перад сваім собскім. І ня лёгка было шукаць гэтага свайго беларускага палітычнага аблічча. Шмат хістаньняў і перашкодаў павінен быў перамагчы беларускі рух, пакуль знайшоў гэты шлях. Праз нясьмелыя выказваньні жаданьня быць ня горшымі за іншых — «звацца людзьмі», праз фэдэрацыйныя плыні ў бок ці то Расеі, ці то Польшчы, беларускі нацыянальны рух вырабіў нарэшце свой собскі палітычны сьветапагляд. Гэты сьветапагляд, гэтыя доўга шуканыя ідэалы беларускага народу, выказаны ў эпохавым акце нашай гісторыі — Трэцяй Устаўной Грамаце з 25 сакавіка 1918 году, якім Рада Беларускае Народнае Рэспублікі, як правамоцнае прадстаўніцтва Беларускага народу, парвала ўсялякія палітычныя сувязі Беларусі з Масквою і Польшчаю і абвесьціла яе незалежнасьць. Толькі ад гэтага часу мы можэм гаварыць аб адраджэньні нашага беларускага «я», аб скрышталізаваньні нацыянальна-палітычных мэтаў беларускага народу.

Масква і Польшча пільна сачылі за разьвіцьцём беларускае палітычнае думкі. Сачылі, бо ведалі, што прыходзіць трэці канкурэнт, гэтым разам найнебясьпячнейшы, бо — праўны гаспадар, спадкаемца сваіх нашчадкаў, легітымацыя якога ў поўным парадку.

У часе, калі гэта думка была яшчэ сьціплай і нясьмелай, калі яшчэ блыталася ў фэдэрацыйных канцэпцыях, калі мы ня мелі яшчэ адвагі выкінуць з галавы пачуцьцё ніжэйшасьці нават пры азначэньні сваіх палітычных ідэалаў, Масква і Польшча адносіліся да нас згары, глядзелі на наш рух з дамешкай гіроніі. Аднак, калі яны пабачылі, што гэты рух хоча адзін панаваць у Беларусі, хоча бачыць у беларускім народзе адзінага праўнага гаспадара краю, адкідаючы ўсе польскамаскоўскія прэтэнсіі, адносіны Масквы і Польшчы да нас зьмяніліся на яўна варожыя.

Дэлегаткі і Дэлегаты Кангрэсу! Вы разумееце, што мы зрабілі гэты выбег у гісторыю дачыненьняў Беларусі з Масквою і Польшчаю не для таго, каб пры нагодзе заспакоіць нашую цікавасьць, як гэтыя дачыненьні складаліся ў мінуўшчыне. Нашай мэтай было выясьніць што ў васнове маскоўска-польскіх прэтэнсыяў да Беларусі ляжала заўсёды толькі захопніцтва, а не якоесь права, што спосаб якім яны па чарзе няволілі Беларусь, быў гвалт, а не якіясь дабравольныя дагаворы ці традыцыі, і напасьледак, што гісторыя не дае ніякага абаснаваньня іхным прэтэнсыям да Беларусі, аб якіх мы і сяньня так шмат чулі і чуем. І дарэмна яны паклікаюцца на яе, як на крыніцу, як на сьветку іхных правоў да Беларусі.

А калі мы сарвём з нашых суседзяў гэтую бяспраўна надзетую «гістарычную» вопратку, тады перад намі і сьветам стануць голыя звычайныя імпэрыялістыя, якія імкнуцца накінуць нам ярмо няволі таму, што гэта ляжыць у натуры кожнага захопніка.

У гэткай ролі яны выступілі ў дачыненьні да Беларусі пасьля Першага Усебеларускага Кангрэсу ў 1918 г., калі было пераканальна, што беларускі народ ня хоча быць аб'ектам іхных крывавых апэрацыяў і адкідае іхную няпрошаную апеку. Акупаваўшы Беларусь, бальшавіцкая Масква, ня пытаючы волі беларускага народу, прарабляе над ім розныя палітычныя экспэрымэнты, раздае ягоную тэрыторыю каму хоча, паклікае адзін за другім розныя палітычныя наватворы, якія маюць задаволіць дзяржаўныя імкненьні беларускага народу. Усе гэтыя палітычныя крокі бальшавіцкай Масквы накіраваны на адну мэту: разьдзяліць і аслабіць беларускі народ, каб як найхутчэй вычыркнуць яго з лічбы жывых народаў. Гэткім чынам яшчэ да агульна ведамага Рыскага Трактату аб падзеле Беларусі з 18. III. 1921 г. бальшавікі заключылі рад дагавораў і выдалі рад пастановаў, сутнасьць якіх палягала на падзеле Беларусі.

Мы ня маем патрэбы спэцыяльна займацца ані гэтымі дагаворамі, ані пастановамі савецкага ураду, зробленымі бяз удзелу прадстаўнікоў беларускага народу і супроць ягонай волі. Гэтыя пастановы і дагаворы былі пазьней ануляваныя або зьмененыя тым-жа бальшавіцкім урадам. Мы хочам толькі падчыркнуць іх антыбеларускі характар і тую лёгкасьць, з якой бальшавікі распараджаліся беларускай тэрыторыяй і лёсам беларускага народу. Мы хочам толькі адцеміць, што ніводзін з гэтых дакумантаў ня ішоў на спатканьне беларусам, а заўсёды быў накіраваны супроць іх.

4) Рыскі трактат 1921 г.

Але найвялікшым злачынствам бальшавіцкай Масквы ў дачыненьні да Беларусі, аб свабодзе якой яна так дзёрла горла, быў г. зв. Рыскі Трактат з 18. III. 1921 г. аб падзеле Беларусі паміж Масквой і Польшчай.

Тут трэба адцеміць, што ў дачыненьні да Беларусі бальшавіцкая Масква заўсёды дзеіла ў згодзе з Польшчай. Каб паняволіць беларускі народ, ня даць нашаму селяніну належнай яму зямлі, а нашаму работніку — фабрыкаў, і абярнуць аднаго і другога ў вечных нявольнікаў, бальшавіцкі маскоўскі пралетар працягнуў руку польскаму пану, запрашаючы яго да супольных крывавых нарадаў аб тым, як найлепш і найхутчэй зьнішчыць беларускі народ. Гэты маскоўскі пралетар аказаўся бліжэйшым польскаму пану, чымся беднаму беларускаму селяніну і работніку толькі таму, што беларускі селянін і работнік адважыліся загаварыць аб собскай свабодзе. Сяньня ведамы ўвесь цынізм гэтых нарадаў, у выніку якіх наступіў падзел Беларусі на Заходнюю і Усходнюю. Так, прыкладам, прадстаўнік Польшчы Домбскі адмовіўся ад далучэньня да Польшчы Менску, які суліў яму бальшавік Іоффэ, прадстаўнік маскоўскага пралетарыяту. Адмовіўся даслоўна таму, што гэта было-б лішне вялікай «беларускай скулай» на польскім целе, інакш кажучы — палякі не спадзяваліся яе стравіць. Іоффэ згадзіўся з гэтым, ведаючы згары, што ў СССР ёсьць даволі мейсца, а ГПУ ёсьць лішне моцнай установай, каб беларускае жыхарства Менску, што ў гады рэвалюцыі так актыўна змагалася за беларускую справу, расьцярушыць і загубіць. З гэтага мы бачым усю пэрфідыю, усе тыя нікчэмныя матывы, якімі тады кіраваліся і маскоўскі пралетар і польскі пан. Абодвым ім ішло аб вышуканьні найлепшых і найпэўнейшых сродкаў для зьнішчэньня беларускага народу.

Беларускі народ пратэставаў супроць гэтага дагавору і ніколі яго не прызнаў. Усе пазьнейшыя падзеі на Беларусі былі адным вялікім народным пратэстам супроць гэтага гвалту. Бальшавікі і палякі хутка пераканаліся, што самы падзел Беларусі, зроблены ў Рызе, яшчэ ня можа зьнішчыць беларускага народу, што патрэбны іншыя, яшчэ больш гвалтоўныя мерапрыемствы. Тады паміж Масквой і Польшчай наступае ціхае паразуменьне, што да правядзеньня гэтых мерапрыемстваў. Распачынаецца амаль што адначасна так у Усходняй, як і ў Заходняй Беларусі плянавае нішчэньне беларускай інтэлігэнцыі — у Польшчы пад закідам камунізму, а ў Саветах — фашызму.

Мы ня хочам праз гэта сказаць, што маскоўскі пралетар ня быў ворагам панскай Польшчы. Як расеец і захопнік ён, зразумела, быў і ворагам усялякай Польшчы, калі яна ня будзе бальшавіцкай, падпарадкаванай Маскве. Але нас гэты бок справы ня цікавіць. Нам важна ведаць толькі тое, што ў дачыненьні да нас Масква і Польшча мелі тыя самыя мэты і стасавалі прыблізна тую самую тактыку нішчэньня, толькі, зразумела, у бальшавікоў яна выглядала куды жудасьней. Таму мы бачым тут такое вялізарнае спусташэньне ў радох беларускай інтэлігэнцыі, селянства і работніцтва.

5) Нямецка-польская вайна 1939 г.

Выбух нямецка-польскае вайны 1939 г. акрыліў беларусаў пад Польшчаю надзеямі на магчымасьць здабыцьця лепшай будучыні. Пасьля ўпадку Польшчы ў гэтай частцы Беларусі ня было ўжо ніякіх перашкодаў да дасягненьня запраўднае свабоды. Але нядоўга трывалі гэтыя надзеі. Хутка зьявіліся праз нікога няпрошаныя бальшавіцкія «вызвольнікі».

Нахабства і цынізм Масквы перайшлі ў гэтым выпадку ўсялякія межы. Падзеі 1939 г. у Заходняй Беларусі ёсьць яшчэ адным і апошнім довадам таго, што і пралетарская Масква зьяўляецца заклятым ворагам свабоды беларускага народу, ды ня толькі беларускага.

Чаго прышлі гэтыя вызвольнікі? Ад каго яны мелі вызваліць заходніх беларусаў, калі там ужо ня было польскае ўлады і наагул Польшчы? Хто іх прасіў аб гэтае вызваленьне? Рэшты польскіх паліцыянтаў уцякалі самі, дык навошта тут была патрэбна чырвоная дапамога?

Але сучасныя крамлёўскія цынікі, падобна іхным продкам Іванам ІІІ-м ды Грозным, мала з гэтым цэрамоніліся. У адозве Цімашэнкі і Молатава патрэба вызваленьня матывавалася тым, што «Польшча разьбітая, польскі ўрад уцёк і пакінуў заходніх беларусаў без апекі. Што-ж яны мелі пачаць без яе? Ім заставалася толькі роспач і плач. І таму бацька Сталін, які ўсё бачыць і ўсяго дапільнуе, міласьціва згадзіўся замяніць ім польскага апякуна». — Вось тут клясычны клад цынізму і нахабства «пралетарскай» Масквы, якому няма падобных; вось паказьнік і апошні доказ таго, як гэтая Масква адносіцца да свабоды беларускага народу!

Мабыць бальшавікі і самі зразумелі гэты цынізм і таму пасьпяшаліся як найхутчэй улегалізаваць гэты новы гвалт над беларускім народам. Таму яны безадкладна прыступілі да выбараў у г. зв. Народнае Сабраньне Заходняй Беларусі, якому згары вызначылі мэты: далучыць гэту частку Беларусі да Савецкай Беларусі, а праз гэта ўключыць яе ў склад СССР. Далучэньня да Савецкай Беларусі бальшавікі не баяліся. Там уся ўлада была ў савецка-расейскіх руках і беларусы калі і былі там, то ня мелі ніякага ўплыву.

Як адбываліся гэтыя выбары, гаварыць ня варта. Яны былі аднолькавыя, як і ў ва ўсім Савецкім Саюзе. Фактычна выбараў ніякіх ня было; кандыдаты былі накіненыя акупацыйнай бальшавіцкай уладай і жыхарству нічога іншага не заставалася, як толькі іх прыняць. А калі-б нават яно іх і не прыняло, дык і гэта ня мела-б ніякага значэньня, бо бальшавікі такія выбары на кожным кроку фальшавалі, дасыпаючы да ўрны столькі галасоў, колькі ім было патрэбна. Скліканае такім чынам Народнае Сабраньне Заходняй Беларусі ня мела ніякай легальнасьці і ўжо таму не магло прадстаўляць жыхарства, выражаць ягоную волю. На гэтай аснове ягоная пастанова, аб уключэньні Заходняй Беларусі праз далучэньне да БССР, ня мае ніякай праўнай моцы. Гэта быў новы акт гвалту камуністычнае Масквы над беларускім народам. 3роблены ён быў адзіна з мэтай апраўдаць хоць фармальна тыя жудасныя мерапрыемствы: высылкі, арышты, расстрэлы, калектывізацыю і г. д. у дачыненьні да беларускага народу, якія ў Усходняй Беларусі праводзіліся ўжо звыш дваццацёх гадоў.

Я ня буду гаварыць аб тых наступствах, якія мелі для нас бальшавіцка-польскія дагаворы ў форме нішчэньня беларускае гаспадаркі і культуры беларускага народу. Аб гэтым ужо ведама, асабліва пасьля таго, як нямецкая армія адчыніла дзьверы ў г. зв. «савецкі рай», ды гэта выходзіла-б паза рамы гэтага рэфэрату. Нам ішло перадусім аб выказаньне, што ўсе менаваныя дагаворы, як зробленыя бяз згоды беларускага народу, накіненыя яму прымусова і накіраваныя супроць элемэнтарных яго інтарэсаў, былі заўсёды разгляданыя як акты гвалту. Ніколі беларускі народ не прызнаваў іх за права.

6) Наш адказ бальшавіцкай Маскве

І вось цяпер, калі мы ўступілі ў новую пару адбудовы нашай нацыі, гэтыя ворагі хочуць ізноў накінуць нам зьненавіджаныя трактаты і пастановы, каб гэткім парадкам урэглямантаваць тое нявольніцкае жыцьцё, а фактычна — павольнае кананьне, якое яны нам нясуць. Бальшавіцкая Масква на ўсё горла крычыць, што Беларусь — гэта неадлучная частка вялікай сатрапіі, званай СССР, і на доказ гэтага паклікаецца на свае пастановы і дагаворы, выдаючы іх, зразумела, як акты волі беларускага народу. На гэтай аснове яна называе сябе «праўным гаспадаром» беларускай зямлі і ўжо вызначае катаў — Панамарэнкаў, якія будуць распраўляцца з нашым народам. Але гэта ня выдумка — Масква так сябе і называе «праўным гаспадаром» Беларусі. Мы ведаем, што цынізм і нахабства бальшавіцкае Масквы ня ведае межаў, але ўсё-ж хацелі-б у яе спытацца:

Ці ня той гэта «праўны гаспадар», які «дзеля дабра беларускага народу» загадаў сваім савецка-камуністычным бандытам разагнаць Першы Усебеларускі Кангрэс 1918 г. і зьнішчыць беларускую незалежнасьць?

Ці гэта той самы «праўны гаспадар», які ў 1921 г. у Рызе, супольна з польскімі панамі, дзеля «дабра» таго-ж беларускага народу парэзаў цела сялянска-работніцкае Беларусі ды гандляваў яе тэрыторыяй як хацеў і з кім хацеў?

Ці гэта ня той самы «праўны гаспадар», які ізноў-жа «дзеля дабра беларускага народу» закатаваў 1.800.000 найлепшых беларускіх сялянаў і работнікаў, зьнішчыў дзесяткі тысячаў беларускае інтэлігэнцыі, разбурыў беларускую гаспадарку, давёў край і народ да поўнай руіны і галечы?

Ці гэта той самы гаспадар, які разбурыў найкаштоўнейшыя помнікі нашай культуры, нашы цэрквы і касьцёлы, атручваў душы нашых дзяцей савецка-бальшавіцкай сатанінскай маральлю, ізноў-жа «дзеля дабра беларускага народу»?

Ці гэта той самы гаспадар, які пакрыў увесь беларускі край засьценкамі НКВД, у падзямельлі якіх дзень і ноч чуліся стогны ды лілася кроў, які зьнішчыў радасьць і сьмех, пасеяў тугу, плач і адчай народзе?

Ці не яго гэта парабкі напоўнілі ўжо нашыя лясы, нішчуць дабро нашых сялянаў, паляць іхнія дамы ды школы, няволяць ды адразаюць грудзі, выколваюць вочы нашым маткам і сёстрам? Ці гэта не яго пралетарскія парабкі па стаханаўску спаборнічаюць у лясох з іншымі панскімі парабкамі, што робяць тое самае? Вы, маскоўскія каты нашага народу, адкажэце: хто і калі вас прасіў быць праўнымі гаспадарамі Беларусі, дзе вашая легітымацыя на гэта?

Хто і калі даў вам права выступаць ад імя беларускага народу перад сьветам — вам, ягоным забойцам?

Усяго вашага цынізму, якога вам пэўна ня трэба ні ад каго пазычаць, ня хопіць, каб адказаць на гэтыя пытаньні.

А тады адкажэце: у імя чаго вы пхаеце вашыя горды на Беларусь, у якой вы разьлілі мора сьлёзаў і крыві і якая вас даўно пракляла?

Якія клічы, якое новае права вы напісалі на чырвоных анучах, якія вы называеце вашымі сьцягамі?

Кажаце нічога новага і страшнага, усё толькі старое: тыя самыя дагаворы і пастановы. Так, старое ёсьць напэўна, але ёсьць і новае і вам яго не ўдасца схаваць. Вы ненавідзіце беларускую культуру, вы ненавідзіце беларускі народ за тое, што ён змагаецца за сваю свабоду, што ён скасаваў вашыя парадкі, ваш калгасны прыгон, ня хоча бачыць ні вас, ні вашага НКВД, ні вашых саветаў і таму вы напісалі: «Сьмерць беларускаму народу!»

Вас агортвае крывавы шал ад злосьці, калі вы бачыце рады беларускай моладзі, што ўзгадоўваецца ў беларускім нацыянальным духу, любові да свайго краю і народу, і таму вы крывавай рукой пішаце: «Сьмерць беларускай моладзі!»

Вы ненавідзіце беларускую культуру, вы думалі, што зьнішчылі яе канчальна, тымчасам яна жыве і квітнее і таму вы злобна шыпіце:»Сьмерць беларускай культуры!»

Вы ненавідзіце наагул усё беларускае, для Беларусі ў вас ёсьць толькі адно: вашае бальшавіцкае права, імя якому — смерць. Мы гэта ведаем. Але хочам, каб і вы ведалі наш адказ. Ён кароткі: «Сьмерць бальшавіцкай Маскве». (Бурныя воплескі).

Якія-б цяжкія падзеі нам не прышлося перажыць, мы ведаем адно, што ўсё зло плыве ад вас, маскоўскі савета-бальшавізм, і таму будзем змагацца супроць вас, супольна з усімі эўрапэйскімі народамі, аж да поўнага зьнішчэньня вашага бальшавіцкага логава.

Дэлегаты і Дэлегаткі! Я думаю, што сярод нас ня знойдзецца такіх, што баранілі-б ці падтрымоўвалі тыя «праўныя» ланцугі, тыя дагаворы і пастановы нашых ворагаў, якімі яны хацелі ўзаконіць нашую няволю. Мы адкідаем іх раз і назаўсёды!

Адначасна мы ніколі не прызнаем таго, што самазванна ад нашага імя асьветчывае, ці робіць сяньня за мяжою Масква, або польскі эміграцыйны ўрад. Мы адмаўляем ім права дзеяць ад імя беларускага народу!

Мы верым, што гэтая вайна кончыцца перамогаю сьветлых сілаў над чорнымі і за гэта наш народ змагаецца побач іншых эўрапэйскіх народаў. Мы цьвёрда верым таксама, што на руінах старога праўнага парадку, які прынёс народам Эўропы, а перадусім нашаму беларускаму столькі зла, будзе збудаваны новы міжнародны парадак, у якім нашая бацькаўшчына будзе ўжо не аб'ектам, а суб'ектам. (Доўгатрываючыя воплескі).

Культурнае рабства

Маем на мэце тых беларусаў з паходжаньня, каторыя асыміляваліся культурна, прыняўшы «вышшую» польскую або расейскую культуру. Гэткіх беларусаў асабліва шмат можна спаткаць між нашай інтэлігенцыяй, як даваеннай гэтак i пасьляваеннай. Людзі гэтага тыпу лічаць сябе нават беларусамі, але кажуць, што культурна яны расейцы або палякі. Гэтае ненатуральнае злучэньне паняцьцяў магчыма толькі пры поўнай нэгацыі самастойнасьці беларускае культуры. Апошняя ў ix разуменьні мае зьмясьціцца ў рамах польскасьці або маскоўшчыны, як нешта рэгіёнальнае, нязначнае, над чым ня варта спэцыяльна працаваць. Зразумела, што гэта культурная асыміляцыя вядзе няўхільна і да ацыміляцыі дзяржаўнай, інакш палітычнае. Гэткія беларусы пераважна зьяўляюцца больш ці менш выдатнымі расейскімі i польскімі дзеячамі. З пільнасьцю, уласьцівай усякім нэафітам, яны шыраць у нас расейскую i польскую культуру энэргічней ад запраўдных Палякоў і Расейцаў.

Гэткага адношаньня да чужых культур ня можна інакш назваць, як рабствам, a засыміляваных культурна Беларусаў — рабамі. Паняцьце раба супануе заўсёды паняцьце пана. Немагчымы раб, які-б нікому ня служыў. Панам можа быць ня толькі фізычная асоба, але i адарванае паняцьце, як прыкладам чужая культура. Характэрнай азнакай узаемаадносінаў між рабам i панам ёсьць сьляпое, бязкрытычнае служэньне чужым, панскім інтарэсам. Раб, які пачынае крытыкаваць свайго пана, або разумець, што служа чужым інтарэсам, ужо ня будзе рабам. Побач з гэтай сьлепатой i бязкрытыцызмам у раба наглядаецца заўсёды пагарда да сябе, да свайго. Дзякуючы гэтым азнакам у старажытнасьці раба лічылі проста прадметам. I гэта правільна, бо немагчыма лічыць поўнавартасным чалавекам адзінку, якая сама сябе чалавекам лічыць ня хоча, а прыраўноўвае сябе да панскае жывёлы, мэбляў i г. д. Кажуць: «рабы ненавідзяць сваіх паноў». Вось-жа гэткіх рабоў немагчыма лічыць рабамі. «Узбунтаваныя» рабы — ужо не рабы. Гэта людзі, якія пачынаюць разумець свае інтарэсы i імкнуцца да вызваленьня. Маем на мэце толькі рабоў сьляпых, адданых бязкрытычна пану. Гэткім панам, як зацемлена вышэй, можа быць i чужая культура.

Рабоў у вапошнім разуменьні мы, беларусы, маем поўна.Хіба ня знойдзецца сьведамага беларуса, які-б ня стыкаўся з беларусамі — рабамі чужых культураў. Адданасьць гэтых беларусаў сваім панам ёсьць часта задзіўляючай. Дзе карані гэтага духовага рабства часткі нашае інтэлігенцыі i ў чым практычна яно праяўляецца?

Мы ня будзем зьвяртацца ў мінуўшчыну, каб вытлумачыць гэтае зьявішча, хоць i тады ўжо ў нас гэтае рабства пашыралася. Досыць успомніць ведамы сказ тагачасных напалавіну засыміляваных культурна беларусаў гаварыўшых аб сабе: «gente Ruthenus, natione Polonus», ды ведамы зварот з прамовы смаленскага кашталяна Мялешкі, сказаўшага аб гэткіх рабох, што яны хоць i свая косьць, але абрасла сабачым мясам i ваняець. Здаецца, што культурнае рабства часткі нашае інтэлігенцыі можна выясьніць іншымі дзейнікамі, a галоўна псыхолёгічнымі.

Інтэлігенцкім культурным рабом у некаторай ступені трэба нарадзіцца. Трэба ад нараджэньня мець прэдыспозыцыі да рабства. Рабская псыхіка ў чалавека з псыхічнымі склоннасьцямі да няволі, калі ён апынецца ў спрыяючых умовах, багата разаўецца. Нявольніцкія прэдыспозыцыі будуць пхаць абдзеленага імі інтэлігента да шуканьня сілыпана, у рабства якой гэткі інтэлігент дабравольна йдзе коштам рэзыгнацыі з сваёй людзкой годнасьці. Гэтае рабства дае яму духовы супакой, парадкавае яго сумленьне. Гэткі інтэлігент пачынае глядзець на сябе самого, вачмі свайго пана, будзе згадваць яго волю i паступаць са сваімі гэтак, як паступаў-бы пан, калі-б быў на ягоным месцы. A якія-ж спрыяючыя ўмовы патрэбны дзеля разьвіцьця рабскіх прэдыспозыцыяў. Ясна, ідзе тут аб умовы створаныя дадзеным панам, трэба трапіць у сфэру ягоных уплываў.

Гэткім парадкам культурнае рабства беларускага інтэлігента з нявольніцкімі склоннасьцямі азначыцца паводле таго, у якога пана ён апынецца. Беларусы расейскае культуры маглі-б быць дужа добра польскай, і, наадварот, бо іхняя культурная асыміляцыя залежыць ад таго, куды яны перш трапілі i якой атмасфэрай перш дыхалі. Гаворачы аб людзях з псыхічнай склоннасьцю да культурнае асыміляцыі, мы, зразумела, ня маем на мэце тых, якія з карысных мэтаў пакрываюць сваю прыналежнасьць да расейшчыны ці польшчыны. Маем на мэце толькі тых культурных рабоў, якія працуюць на свайго пана бязінтэрэсоўна, сумленна. Гэткія беларусы ў кожных найнепамысьнейшых абставінах будуць працаваць на карысьць асыміляваўшае ix культуры. Годзі ўспомніць для прыкладу, колькі беларусаў з усёй адданасьцю працуе між расейскай эміграцыяй бяз усякай матарыяльнае нагароды. Ведама агульна, што ўмовы іхняе працы з кожнага гледзішча вельмі цяжкія, аднак гэта ix ня пужае. Тут якраз мы маем клясычны прыклад культурнага рабства часткі беларусаў з паходжаньня, прыклад сьляпой адданасьці свайму пану.

Ці апрача псыхічных склоннасьцяў да рабства ёсьць іншыя яго прычыны, — гадаць ня будзем. Лічым гэтую прычыну найважнейшай. Іншая рэч, скуль бяруцца гэтыя рабскія прэдыспозыцыі ў натуры чалавека. Магчыма тут мае сваё значэньне пераймо ў спадчыне свайго роду «камплексу нізшасьці», як плоду паравяковага залежнага жыцьця беларускага народу. Камплекс собскае нізшасьці перадаваўся з пакаленьня ў пакаленьне, як заразная хвароба, i стварыў гэтыя нявольніцкія склоннасьці ў псыхіцы некаторых беларусаў.

Мы сказалі, што беларускі культурны раб азначаецца пагардай да сябе i свайго i на ўсё глядзіць вачмі пана. Пан-жа «літуецца» над рабамі i даказвае ім, што яны не зьяўляюцца поўным нулём, але нейкай часткай яго панскай істоты.Пан дапушчае рабоў у сваю культурную грамадзкасьць, як радню, a ня купленых дзесь на міжнародных рынках чужаземных іншапляменных нявольнікаў. Падчырківаем гэты мамэнт «радні» з панам, бо ён для культурных рабоў мае колёсальнае значэньне ў сэнсе ўспакаеньня іхняга рабскага сумленьня. Ведаць, што сам пан міласьціва залічвае ix побач з іншымі чужапляменьнікамі, якіх у яго многа, да свае супольнасьці, для нявольніка важна. Тады раб ня чуе сябе ізаляваным, нейкім прыблудай, a толькі «сябрам» панскай культурнай цэласьці. Лічучы раба «сваім», пан загадвае яму прапагаваць гэтае «ганаровае радство» між сваімі аднапляменьнікамі i адначасна шырыць пагарду да тых, каторыя гэтага «радства» выракаюцца. Гэткім парадкам асыміляваныя культурна беларусы на перабой заганяюць беларускую культуру да расейскай або польскай. Сам тэрмін «беларуская культура» выклікае ў гэтых людзей абурэньне. «Какая может быть белорусская культура»?— «Cо to jest kultura biaіoruska»?—іранічна пытаюцца гэтыя асобы паходзячыя часта з аднае беларускае сям'і i ў найлепшым прыпадку паціскаюць плячмі. Згодна з загадам сваіх паноў, яны прызнаюць беларускую культуру, як малазначную народную творчасьць у рамах вялікіх польскіх або расейскіх культурных дасягненьняў. У сьляпой адданасьці сваім панам, гэтыя асыміляваныя беларусы ня хочуць бачыць абсурдальнасьці сваіх вывадаў, паіменна, што беларуская культура, якая-б ня была яе параўнальная вартасьць, ня можа быць адначасна польскай i расейскай. Залічаньне яе да расейскай тым самым выключае думку аб яе польскасьці i наадварот. Але гэтая супярэчнасьць, як аказваецца, зусім ня псуе адносінаў між нявольнікамі розных паноў. Ідзе аб тое, што паны гатовы лепш дапусьціць гэтую абсурдальную супярэчнасьць, над якой можна падыскутаваць, чымся пагадзіцца з існаваньнем асобнай беларускай культуры i гэтым дапусьціць у сваё асяродзьдзе небясьпечнага бунтаўніка. Нэгацыя беларускасьці, як нейкай апрычонай культурнае цэласьці, лучыць паноў i рабоў. Успомненая-ж абсурдальная супярэчнасьць выклікае толькі «навуковую» дыскусію, ведзеную галоўна беларускімі рабамі. Паўстаюць вялізарныя томы «навуковае» макулятуры, з помаччу каторай беларусы «двух культур» у помач сваім паном стараюцца даказаць польскасьць або расейскасьць беларускае культуры. Гэтая макулятура ёсьць паказальнай для ўсіх і, як вочы зьмяі на птушку, дзеіць на душы тых-жа беларусаў з рабскімі склоннасьцямі.

З пачуцьця радні з «панскай» культурай плыве пагарда раба да сваёй. Інтэлігенцкі беларускі раб хоча ўва ўсім быць падобным свайму пану. Пляма, аднак, «няпанскага» культурнага паходжаньня мучае раба i магчыма ад часу-да-часу ўзварушыць яго сумленьне. З тым большым разгонам кідаецца ён на нішчэньне сьлядоў собскага паходжаньня. Іменна сьлядоў паходжаньня, бо пакуль яны будуць відавочны, датуль раб спакойна жыць ня можа.

Жаролы беларускай культуры, яе багацьце i самастойнае значэньне між культурамі расейскай i польскай, найлепш паказвае наша гісторыя. Вось-жа дзеля апраўданьня культурнай асыміляцыі беларусаў, неабходна беларускую гісторыю зьнішчыць, інакш з яе можна будзе заўсёды даведацца аб паходжаньні і ролі беларускасьці. З гэтай мэтай паны i іхнія беларускія рабы з асаблівай энэргіяй стараюцца вычыркнуць беларусаў з гісторыі. З усёй пэўнасьцю можна казаць, што беларуская гісторыя адчула наймацней разбураючую руку рабоў-беларусаў. У сваёй разбураючай працы рабы карыстаюцца аружжам, выдуманым панамі. Гэтак рабы расейскага пана паўтараюць за ім, што ніякага беларускага народу няма i ня было, быў i ёсьць «единый русский народ», складовай часткай якога зьяўляюцца між іншымі i беларусы. Ніякай апрычонай гісторыі беларусы ня мелі, была толькі гісторыя «общерусская». З гэтай мэтай расейскі пан папросту ўкраў багатую беларускую i ўкраінскую гісторыю i далучыў яе да маскоўскай. Менш аб тое, што з гэтага мэханічнага злучэньня нічога ня выходзе i што нават да апошніх часоў расейскія гісторыкі ня могуць выпрацаваць сынтэтычных асноў гэтай «общерусской» гісторыі, інакш даказаць арганічную цэласьць яе. Рабом гэта не патрэбна. Для ix хопіць бязмыснага паўтараньня за панам, што сталіцамі Расеі былі Ноўгарад, Кіеў, Уладзімір на Клязьме, Масква, Пецярбург, што Полацак, Менск, Смаленск, Пскоў i іншыя беларускія цэнтры былі толькі «общерусскими удзелами». Гэты мэханічны зьбіцень чужых гісторыяў імпануе беларусам з рабскімі прэдыспозыцыямі. Хіба праўдзівыя «слёзы уміленія» выклікала ў ix заява расейскага цара на эміграцыі Уладзіміра Кірылавіча, які, запярэчыўшы магчымасьці каранаваньня яго на асобнага ўкраінскага цара, сказаў, што хто-б дапушчаў гэта, той: «совершенно не знал бы истории императорской России. Ведь Киев — это колыбель России».

Рабы польскай культуры карыстаюцца так-жа дадзеным ім у рукі аружжам. Тут гаворыцца, што Вялікае Княства Бел.-Літ. было натолькі агорнута польскай культурай, што лічылася ня больш, як польскай правінцыяй. Міцкевіч, Сыракомля, Касьцюшка, Крашэўскі назаўсёды злучылі землі Вял. Княства з Польшчай. Толькі польскі дух быў тут творчым i рабіў гісторыю. Усё, што ў яго рамы не ўкладалася, — было ўсходам, барбарствам, нягістарычным.

З гэткім аружжам нашыя рабы чужых культур стараюцца, хоць i дарэмна, збурыць собскую гісторыю, зацёрці сьляды свайго паходжаньня... А гэта мела-б для ix колёсальнае значэньне. Тады яны з ўсёй пэўнасьцю маглі-б гаварыць, што беларускі рух гэта нешта новае, сэзоновае, нягістарычнае, а у найгоршым прыпадку выдуманы варожымі агентурамі. Сумленьне рабоў у гэткім прыпадку было-б чыстае.

Рабы працуюць для чужой культуры з поўнай адданасьцю i сэнтымэнтам. Характэрна, што для беларускай культуры яны ня маюць ня толькі ніякае спагаднасьці, але прагавіта жадаюць ейнай сьмерці. Можа ix узварушыць загуба — скажам — мэксыканскай, абісынскай культур, але ніколі беларускай. Трагедыя апошняе можа выклікаць у ix толькі ціхую радасьць. Адданасьць у працы для чужой культуры, спатыканая ў рабоў, ёсьць зразумелай з вышэйшых разважаньняў. Але скуль бярэцца тут пачуцьцё, сэнтымэнт да яе?

Рабы-інтэлігенты, з беларускага сялянства або мяшчанства, стыкаюцца з чужой панскай культурай у романтычным апрацаваньні. Романтызм, «багацьце», «шляхэтнасьць» польскае культурнае творчасьці выдаецца ім натолькі захопліваючымі i натолькі процілежнымі да ўбогасьці собскага культурнага асяродзьдзя, што безапэляцыйна дэцыдуюць аб іхняй культурнай душы, будзяць у ёй сэнтымэнт да сябе. «Бедная» беларуская сялянска-мяшчанская культура выдаецца ім простай, грубой i гэтым самым няздольнай выклікаць і адрабіны таго пачуцьця, якое рабы маюць да чужой. Гэта некарыснае параўнаньне забірае ў ix далейшую цікавасьць да здабыткаў беларускіх культурнікаў. Змаганьне беларускіх культурнікаў з чужымі культурамі, прыняўшае апошнімі часамі шырокі размах, будзіць у ix душах нясмак да беларускасьці i яшчэ большы сэнтымэнт да чужыншчыны, з якой зрасьліся.

Мы стараліся паказаць прычыны паўстаньня i практычную дзейнасьць беларускіх рабоў. А якой мае быць ацэна гэтага зьявішча?

Тут шмат гаварыць ня прыдзецца. Культурныя рабы — гэта іменна i ёсьць той «гной», на якім мае буйна ўзрасьці на беларускай ніве чужая культура. Усе імкненьні чужынцаў да культурнае асыміляцыі беларусаў асноўваюцца іменна на дапушчэньні існаваньня гэтага «гною» — рабства ў асыміляваным асяродзьдзі. Асымілятары аблічаюць, што гэтыя рабы знайдуцца, ідзе ім толькі аб тое, каб было ix як найбольш. Існаваньне гэтага «гною» у значнай ступені апраўдвае нават прымусовую «культурную» асыміляцыю ў вачох ейных праваднікоў. А праз «нявінную» культурную асыміляцыю вядзецца ўжо лягчэй i палітычная, што зусім зразумела. Грамадзянства, асыміляванае палітычна i культурна, ня ёсьць жывым. Да гэтага імкнуцца чужыя культурныя асымілятары, або, якix называюць часьцей, «культуртрэгеры» ў адносінах i да беларусаў.

Гэткім парадкам, ведаючы, што асыміляцыі паддаюцца людзі з рабскімі склоннасьцямі, што існаваньне рабства ў грамадзянстве зьяўляецца моцна небясьпечным, бо рабы — гэта першыя праваднікі чужой культуры ў сваім асяродзьдзі, а тым самым і першыя ворагі гэтага асяродзьдзя, усёроўна — сьведамыя ці нясьведамыя, — разгляданая тэма заслугоўвае на пільную ўвагу грамадзянства. Культурнае рабства — гэта хвароба ў грамадзкім арганізьме, з якой неабходна змагацца.

У канцы, — каб ня было памылак,—хочам падчыркнуць, што да культурных рабоў, само сабой разумеецца, ня можна аднесьці тых беларусаў, якія, хоць i ўзгадоўваліся ў чужой — расейскай або польскай культуры, але асталіся думаючымі па-белоруску. Гэтыя беларусы нічога супольнага з рабамі ў разгледжаным сэнсе ня маюць, бо культурны раб паводле пададзенага тут азначэньня — гэта адзінка сьляпая, думаючая крытэрыямі свайго пана.

У трохсотныя ўгодкі сьмерці Вялікага Канцлера Льва Сапегі

У 1933 годзе мінае трыста гадоў ад дня сьмерці Вялікага Канцлера Літоўскага Льва Сапегі, згуляўшага ў гісторыі беларускага народу і культуры гэткую вялікую і дадатную ролю, што пара яго справядліва завецца “залатой”.

Аб Сапезе захавалася да нашых дзён вельмі многа аўтэнтычных дакумэнтаў, на падставе каторых асабістасьць яго можна зусім выразна схарактэрызаваць, дэфінітыўна азначыць яго нацыяналь­насьць і культурную прыналежнасьць. Між іншым, у гэтым арты­куле аўтар карыстаўся ў вялікай меры пісьмамі Льва Сапегі да ві­лен­скага выяводы Крыштофа Радзівіла. Пісьмы гэтыя, выдадзе­ныя ў VIII томе збору «Scriptores rerum polonicarum», ма­юць вя­лі­кую вагу дзеля пазнаньня асабістасьці Сапегі і прад­стаўляюць гі­ста­рычны матэрыял першараднае вагі, бо, як слушна сказаў прад­моў­ца да ўспомненага збору, пісьмы вялікіх людзей эпохі Сапегі мелі шмат вялікшае значэньне, чым звычайная ка­рэс­пандэнцыя. Яны былі свайго роду артыкуламі, у якіх даная асоба выказвала свае пагляды і давала парады парозным пытаньням дня. Пісьмы Са­пегі, атрымліваныя Крыштофам Радзівілам, да таго-ж ставаліся веда­мы­мі і шырэйшаму агулу шляхты пры радзівілаўскім двары, комэнта­валіся, выклікалі дыскусію і ў выніку крыста­лі­за­ва­лі пуб­лічную дум­ку. А зьмест пісем Сапегі асабліва цікаўны і вель­мі добра ха­рак­тарызуе Вялікага Канцлера, як абаронцу правоў Вя­лі­ка­га Князь­ства і панаваўшае ў ім беларускае культуры. Апрача та­го, пісьмы гэтыя падаюць запраўдныя матывы паступаньня Сапе­гі ў розных важ­ных справах. Гэтыя ўкрытыя матывы маюць далёка большае значэньне, чым штучна прыдумываныя пры афіцыяльных выступ­леньнях.

Леў Сапега жыў у эпоху, каторая ў гісторыі Беларусі можа быць названа эпохай рэфармацыі і позьняга гуманізму. Аднак, ня гледзячы на вялікі ўздым культурнага жыцьця, эпоха Сапегі мела ўжо ўсе зачаткі палітычнага і культурнага заняпаду. Асабліва вялікай заслугай Сапегі зьяўляецца іменна тое, што ён адзін ясна бачыў гэтыя прычыны заняпаду, перасьцерагаў перад імі сваё грамадзянства і, як мог, стараўся параліжаваць.

Каб адзначыць трохсотлецьце сьмерці Льва Сапегі і даць запраўдны абраз гэтае нязвычайнае адзінкі, пяройдземо да агляду жыцьця і працы Вялікага Канцлера.

Сапегі — вельмі стары беларускі род, які быў у далёкай кроўнай сувязі з Гедымінавічамі і згуляў даволі важную ролю ў гісторыі беларускіх зямель ужо да XV стагодзьдзя. Паводле дакумэнтаў Мэтрыкі Вялікага Князьства Літоўскага, калыскай роду Сапегаў была Смаленшчына. Продкі Сапегі былі праваслаўнае веры, аб чым сьведчаць іх імёны: Сямён, Іван (Івашка), Богдан, Глеб і другія. Род Сапегаў быў, аднак, бедны. І Леў першы залажыў асновы яго пазьнейшае вялікасьці і магутнасьці. Бацькамі Льва былі: Іван Іванавіч Сапега, стараста дарагічынскі і ваявода падляскі (памёр у 1580 г.) і княгіня Багдася Друцкая-Сакалінская (памерла ў 1584г.). Радзіўся Сапега ў 1537 г. у двары Астраўку і меў двух братоў: Грыгора, падкаморага аршанскага (памёр у 1600 г.), і Андрэя, які быў перш аршанскім старастам, пасьля віцебскім кашталянам і мсьціслаўскім ваяводам (памёр у 1611 г.). Акром братоў меў тры сястры.

Ідучы з тагачасным звычаем, бацькі аддалі свайго сына яшчэ колькігадовым хлапчуком на нясьвежскі двор вялікага магната Мікалая Радзівіла Чорнага, славутага апякуна беларускіх кальвіністаў. Тутака, у атмасфэры рэлігійных навінак, малады Леў хутка пакінуў старую рэлігію сваіх продкаў і прыняў кальвінства. Толеранцыя, якая панавала на нясьвежскім двары і ў якой гадаваўся Сапега, заклала ў яго душу глыбокія асновы рэлігійнае вольнасьці і не дала яму стацца, як гэта часта тады здаралася, фанатыкам свае веры. Князю Мікалаю Радзіллу Чорнаму Сапега спадабаўся адразу сваімі здольнасьцямі, спрытам і глыбокай любоўю да свайго краю. Пазнаўшы маладога хлапца з найлепшага боку, Мікалай Радзівіл паслаў яго трынаццацігадовым хлапцом на слаўны ў той час унівэрсітэт у Лейпцыгу. Тамака Леў, разам з сынамі Радзівіла, пільна студыяваў юрыдычныя навукі, клясыкаў і філёзофію, пазнаваў нямецкае жыцьцё і адначасна паглыбляў сваю веду аб уласнай бацькаўшчыне. Знаёмства з рэлігійнымі адносінамі на Захадзе яшчэ больш узмоцніла ў ім рэлігійную цярпімасьць.

Па сканчэньні навукі ў Лейпцыгу Сапега быў добра падгатаваным палітыкам, дыплёматам і выказаў шырокую і ўсебаковую эдукаванасьць. Вярнуўшыся з Нямеччыны, ён задзівіў Сьцяпана Батуру, перад якім бараніў справу свайго бацькі, дасканалай знаёмасьцю лацінскае мовы і — не бяз рады сваіх апякуноў Радзівілаў—астаўся пры двары, каб сьцерагчы інтарэсы Вялікага Князьства. У 1580 г., на 23 годзе жыцьця, Сапега абняў урад сэкрэтара Вялікага Князьства.

Нялёгка прыходзілася маладому Льву на новым становішчы і ў новым асяродзьдзі. З аднаго боку ня было для яго тайнай, што польскія ўплывы штораз глыбей уразаліся ў жыцьцё беларускіх магнатаў і шляхты, а з другога—ён адразу спасьцярог, што Карона ўсялякімі спосабамі імкнулася да пэўнае гэгемоніі над Вялікім Князьствам Літоўскім, пагражаючы зьнішчэньнем нават тых правоў, каторыя мела Князьства пасьля вуніі 1569 г. Кіруючыся любоўю да ўласнае айчыны—з аднаго боку, а з другога—разумеючы магутнасьць радзівілаўскага дому і бачучы ў ім адзіную рэальную сілу, на якой мог-бы апірацца ў барацьбе за інтарэсы Князьства. Сапега адразу ўявіў тую вялікую небяспеку для яго айчыны, якая-б паўстала ў прыпадку цеснага паразуменьня Радзівілаў з каралём, і таму — з вялікім спрытам — ня толькі выкарыстоўваў і паглыбляў спрэчкі і непаразуменьні між імі, але стараўся няраз сам іх тварыць. Праз увесь час пабыту пры двары Сьцяпана Батуры і Жыгімонта Ш Сапега падтрымліваў цесную лучнасьць з Радзівіламі, часта да іх прыяжджаў і пісаў шмат лістоў, у якіх скардзіўся на крыўды, робленыя Вялікаму Князьству, абгаварваў сродкі абароны і парушаў наагул унутраныя справы Князьства. Распачатая з вялікім князем маскоўскім Іванам Грозным вайна дала магчымасьць Льву Сапезе адзначыцца на ваенным і дыплёматычным полі. Сфармаваўшы на свой кошт гусарскі полк, ён зьвярнуў на сябе ўвагу ў бітвах пры Завалаччы, Вялікіх Луках і аблозе Пскова. Па сканчэньні вайны Сапега едзе на чале пасольства ў Маскву, куды ў тэй жа ролі езьдзілі раней дзядзькі яго — віцебскі ваявода Мікалай і менскі Андрэй. Сапега не застаў ужо жывым Грознага і з яго наступнікам Хведарам Іванавічам падпісаў умову згоды на 10 гадоў, паводле якой Масква атрымала Смаленшчыну, але з’абавязалася вярнуць Полаччыну, Вяліжскую і Інфлянцкую землі. Гэта быў першы дыплёматычны выступ Сапегі і пры гэтым вельмі ўдалы. Папераджаючы бег выпадкаў, трэба зацеміць, што праз 16 гадоў, паіменна ў 1600 г., ужо пры цары Барысе Гадунове, Сапега ізноў езьдзіў з пасольствам у Маскву і падпісаў з ёй умову аб міры на 20 гадоў.

Вярнуўшыся з першага пасольства, Сапега атрымаў урад падканцлера Вялікага Князьства, а ў 1586 г. абшырнае слонімскае староства, як бы нагароду за пакінутыя ў Смаленшчыне маёмасьці яго продкаў. Галоўная пара дзейнасьці яго наагул прыпадае на часы пасьля Люблінскае вуніі 1569 года, каторая на даўжэйшы час устабілізавала адносіны між Вялікім Князьствам Літоўскім і Каронаю. I хоць з праўнага гледзішча становішча абедзьвюх частак супольнае Рэчы Паспалітае было роўнае, аднак, дзякуючы фактычнай перавазе Кароны над Вялікім Князьствам, узьнімалася небясьпека поўнага пераходу кіраўніцтва да Кароны. Адносіны Сапегі да вуніі былі заўсёды ад’емныя. Ён добра разумеў небясьпеку перавагі Кароны і, прымушаны сілаю факту лічыцца з новым палажэньнем свайго краю, пастанавіў не дапусьціць да гэгемоніі Кароны і гэткім чынам абараніць раўнапраўнае палажэньне Вялікага Князьства ў новай дзяржаве. Аднак, роля Сапегі ня зводзілася толькі да абароны свайго краю ад супрэмацыі Кароны. З пададзеных ніжэй фактаў трэба зрабіць той вывад, што Сапега — ў справах асаблівае вагі для Вялікага Князьства — папросту ігнараваў пастановы вуніі і супольных соймаў, чым выклікаў абурэньне з боку палякоў. Няпрыхільныя адносіны Сапегі да вуніі ясна бачацца з яго пісем да ваяводы віленскага Крыштофа Радзівіла, як прыкладам з пісьма, пісанага 19 студня 1609 году, дзе Сапега кажа: «Добра ведама, як нам гэту вялебную вунію датрымоўваюць; з радасьцю зрабілі б з нас Валынь[⁵⁹]. Агулам — дрэнная справа з імі, бо яны ахвотна хацелі б мець нас сваімі галдаўнікамі (васаламі), а асабліва тыя, што паходзяць з кузьні гэнага нябошчыка, які зваў нас «gеns іnіmіса mihi»[⁶⁰].

Больш ясна выступае барацьба Сапегі з вуніяй у сувязі з працамі над Трэцім Статутам. Адкладаючы агляд сутнасьці гэтае барацьбы да адпаведнага месца, трэба зацеміць, што Сапега, маючы перад сабой дакананы факт вуніі, у сваёй дзейнасьці лічыўся з створаным вуніяй станам, каторы меў прыметы стану трывалага.

У 1586 годзе памёр Сьцяпан Батура. Кожная з дзьвюх узаемна сабе варожых польскіх партыяў: Замойскага і Збароўскіх — імкнулася правесьці на каралеўскі пасад свайго кандыдата. Замойскі пратэгаваў сына швэдзкага караля Яна III і Кацярыны Ягелёнкі — Жыгімонта Вазу; Збароўскія выстаўлялі контркандыдатуру брата цэзара Рудольфа II, маладога і амбітнага Максымільяна. Гэтай апошняй кандыдатуры спрыяла Літва і перадусім Радзівілы. Сапега, паводле некаторых гісторыкаў, трымаўся кандыдатуры Жыгімонта Вазы і сваім уплывам спрычыніўся да выбару апошняга на каралеўскі пасад. Аднак, з гэтым трудна згадзіцца дзеля наступных прычынаў. Перш за ўсё Сапега ў часе выбару Жыгімонта Вазы яшчэ ня меў вялікшых уплываў і тым больш сярод грамадзянства Вялікага Князьства, каторае трымалася кандыдатуры Максымільяна. Па-другое, калі-б і згадзіцца з тым, што Сапега спрычыніўся да выбару Жыгімонта III, дык незразумелымі былі-б варожыя адносіны да яго новага Гаспадара, якія асабліва востра выступалі ў першыя гады панаваньня Вазы. Па-трэцяе — трудна дапусьціць, каб Сапега, апіраючыся на Радзівілаў, адважыўся адкрыта выступіць супраць сваіх апякуноў. Хутчэй трэба дапусьціць, што, калі Сапега і не стаяў за кандыдатуру Максымільяна, дык у кожным прыпадку ніякая з дзьвюх кандыдатураў яго асабліва не прыцягала.

У першыя гады свайго панаваньня новы гаспадар паказваў варожыя адносіны да Вялікага Князьства і вялікую непрыязьнь да Сапегі, палажэньне каторага пры двары было вельмі цяжкое. Гэта выразна бачыцца з пісем Сапегі да віленскага ваяводы Крыштофа Радзівіла, у якіх ён скардзіцца, што з яго зрабілі не падканцлера, а «пісарчука», і што кароль раней, чымся даць адказы на яго дэзыдэраты, доўга нараджаўся з палякамі. Гэтак у пісьме з 31-га студзеня 1588 году Сапега піша: «Вельмі перамогай над Максымільянам узмацніліся паны палякі і асабліва народу літоўскаму зрабіліся гардымі, кажучы: каб гэта навіна прышла перад заканчэньнем нашых справаў літоўскіх, не дазволілі-б нам ані нашых постулятаў, ані супакою, ані паловы Інфлянцкае зямлі. Пан Асецкі, пасол ад войска, іменем гэтмана і ўсіх жаўнераў даказваў, што мы да зямлі Інфлянцкае нічога ня маем, і досыць ушчыпліва народ літоўскі ўспамінаў, чаго мы ня хочучы слухаць, бо нам у спрэчкі з імі аб гэтым удавацца не гадзілася, пайшлі прэч, няхочучы даслухаць гэтага іхняга пасольства. Вакансіі літоўскія ўсе разданы перш, чымся мне аб іх з каралём прышлося гутарыць, ды і радзіцца мяне не хацеў». А ў пісьме з 17 лютага 1588 г. Сапега піша: «Кароль казаў, што больш паляком павінен, чымся Літве, бо яму палякі больш жычлівасьці паказалі, як Літва. I ня толькі гэтак кажа, але і робіць. Ужо там больш палякі ў нас дастаюць, чымся сама Літва; ліцьвіну зараз адмовяць, а паляку зараз дадуць[⁶¹]. Дзеля гэтага азнаймляю Вашай Міласьці, што, як толькі штось адчыніцца ў Літве, дык усё паляком хоча даваць»[⁶²].

Сапега просіць Радзівіла пісаць аб усіх дэзыдэратах, каб мог: «апіраючыся на іх, з рэзультатам пратэставаць перад каралём, бо самому цяжка бароцца з Панам і панамі палякамі, каторыя лісьлівасьцю сваей Жыгімонту хочуць спадабацца. Апіраюся, як кот на лёдзе, але калі ня буду магчы, хіба што з якойсь пратэстацыяй гэтак сама ад'еду дамоў». А ў пісьме з 7 чэрвеня 1588 г. Сапега яшчэ выразьней піша аб адносінах да яго асабіста і ўсяго літоўскага народу новага гаспадара. Трэба зацеміць, што пісьмо гэтае было выклікана і двумя іншымі фактамі, маючымі гістарычную цікавасьць. Пайменна, Сапега жалее, што Радзівіл, прыймаючы ўчасьце ў вывязеньні цела Сьцяпана Батуры з Горадні. дзе ён памёр, адвёў жалобны кондукт толькі за мост, тады, калі, паводле Сапегі, трэба было адвесьці да граніцаў Вялікага Князьства. Апрача гэтага, Сапега апісвае абурэньне караля і асабліва каралевы з тэй прычыны, што Радзівіл затрымаў усе кляйноты Сьцяпана Батуры і ня выдаў іх новаму каралю. Пераходзячы-ж да адносінаў між ім і Жыгімонтам III, піша: «Ня толькі я, але і ўвесь народ наш ёсьць у вельмі лёгкім паважаньні ў караля; жыву тут толькі дзеля формы; аўдыенцыі ніяк не магу дабіцца і не хачу больш падноскаў абіваць».

У пісьме з 15 ліпня 1588 г. Сапега, адказываючы на пытаньне Радзівіла, што «кароль здаецца ўжо лепш адносіцца да нашага народу», заўважае скептычна, што ён «гэтага не абсэрваваў, а наадварот з рэспонсу пану Мінскаму відаць, што кароль жалее таго, што каліколечы зрабіў ліцьвіну. Не хачу быць рrо formа пры двары і ўраду свайго наражаць на зьнявагі, бо ўрадуе камора, а ўраднікі ёсьць непатрэбнымі».

Аднак, ня гледзячы на гэтыя труднасьці, Сапега астаўся пры двары. Узаемаадносіны паміж Жыгімонтам і Сапегаю зьмяніліся крыху на лепшае, калі паўстала небясьпека вайны з туркамі і татарамі. Гэтую небясьпеку выклікаў Жыгімонт III сваёй вузка дынастычнай палітыкай. Шукаючы прыхільнікаў, Ваза стараецца зьяднаць сабе Сапегу, ведаючы, што апошні здабываў штораз вялікшы аўторытэт у Вялікім Князьстве. Як бы ў сувязі з гэтым, Жыгімонт даручае Сапезе важныя справы, датычучыя Вялікага Князьства, і перадусім згаджаецца на ягонае кіраўніцтва працамі над Трэцім Статутам.

Прыступаючы да спаўненьня гэтага вялікага заданьня, Сапега меў 31 год, аднак, ня гледзячы на гэткі малады век, абавязкі свае споўніў бліскуча, здабыўшы ўдзячнасьць сучасьнікаў, памяць і хвалу ў патомкаў.

Статут 1588 г. вырас паступова. Ужо на Люблінскім Сойме 1569 г. было пастаноўлена стварыць адумысную камісію, каторая-б занялася перапрацоўкай статуту 1566 году, зьмяняючы апошні адпаведна да пактаў Люблінскае вуніі і новага палажэньня Вялікага Князьства. У склад камісіі ўвайшлі гэткія асобы, выбраныя на Люблінскім Сойме. З рады гаспадарскае ўвайшлі: Валерыян, біскуп віленскі, Мэльхіор Шэмет, кашталян Жамойцкі; да іх назначаны быў сэкрэтаром «доктар абайга правоў» Аўгустын Ротундус, віленскі войт. Ад шляхты ў камісію ўвайшлі прадстаўнікі ад кожнага ваяводзтва Вялікага Князьства Літоўскага — па адным: Мікалай Дарагастайскі, князь Лукаш Сьвірскі, Ян Стэцковіч, Бэнэдыкт Юрага, князь Павал Сакалінскі, Ян Скалка, Кірдзей Крычэўскі, Сялецкі, Марцін Валадкевіч. Да гэтых дэпутатаў ад ваяводзтваў былі прыдзелены два земскія пісары: Андрэй Мачковіч — віленскі і Пятро Станіславовіч — ашмянскі. Працы камісіі адбываліся ў Вільні. На ўтрыманьне дэпутатаў быў вызначаны, аж да сканчэньня працы, асобны падатак, які плацілі толькі грамадзяне Вялікага Князьства (акром украінскіх земляў). Склад камісіі ня быў праз увесь час адзін і той-жа, бо некаторыя сябры паміралі, іншыя зьмяняліся. Паводле соймавае канстытуцыі, направа Статуту павінна была адбывацца такім чынам, каб дэпутаты ня толькі зьмянілі або зусім выкрэсьлілі спрэчныя з пактамі Люблінскае вуніі артыкулы, але самае права цывільнае Вялікага Князьства памагчымасьці зблізілі да права Кароны. Апрацаваны гэткім спосабам Статут павінен быў быць, паводле тэй-жа Люблінскае ўмовы, перагледжаны і зацьверджаны «супольным» польска-літоўскім Соймам.

Працы камісіі пасоўваліся, аднак, вельмі павольна; і толькі тады, як справа гэта была даручана Льву Сапезе, — праз два гады, пайменна ў 1588 г., статут быў гатовы. Леў Сапега вельмі добра справіўся з сваім заданьнем і ня толькі апрацаваў Статут, але і выдаў яго ўласным коштам і пад асабістым даглядам у 1588 г. ў Вільні.

Выдаючы новы статут, Леў Сапега зламаў пастановы Люблінскага Сойму ў двух найгалаўнейшых кірунках: фармальным і матэрыяльным. Фармальнае зламаньне выявілася ў тым, што Статут 1588 г. атрымаў абязываючую сілу не на падставе пастановы «супольнага» Сойму (як вымагала Люблінская вунія), а на падставе пацьвярджэньня яго гаспадарам Жыгімонтам Вазай асабіста, г. зн. парадкам, які абязываў у Вялікім Князьстве Літоўскім пры выдаваньні законаў перад Люблінскай вуніяй. Апрача гэтага прывілей гаспадара, пацьвярджаючы Статут, быў выданы за аднэй пячацьцю Вялікага Князьства Літоўскага, за подпісам гаспадара Жыгімонта III і за змацаваньнем падканцлера Льва Сапегі ды пісара Габрыэля Войны. Гэтым спосабам Сапега выэлімінаваў магчымасць якіх-колечы фармальных пратэнсіяў з боку Кароны да свае працы. Матэрыяльнае зламаньне пастановаў Люблінскага Сойму выявілася ў тым, што Трэці Статут ня толькі ня зьліў права Вялікага Князьства з польскім, як гэтага дамагаліся палякі ў Любліне, але навет захаваў усе тыя артыкулы, якія выклікалі вялікае абурэньне ў кароннай шляхты.

Гэткім парадкам пакінены быў артыкул трэці другога разьдзелу Статуту 1566 г. (у Статуце 1588 г. яму адпавядаў артыкул чацьверты трэцяга разьдзелу), каторы абязываў гаспадара пільнаваць цэласьці граніцаў Вялікага Князьства: «тэж дабра панства таго Вялікага Князьства Літоўскага ня ўменшым і то, што будзець цераз непрыяцеляў таго панства аддалена, разабрана і па-іншаму панству ад таго панства нашага калікольвек упрошана, то па ўласнасьці таго Вялікага Князьства прывесьці, прыўлашчыці й граніцы направіці абяцуем; а хаця быхмо тэж каму загранічнікам пры граніцах тых, верху менёных, землі, іменьня, сёлы і людзі далі, тагды таковыя маюць з таго служыці вялікаму Князьству Літоўскаму, а хтобы не хацеў служыці, таковых прывілеяў ня маем мы і патомкі нашыя дзяржаці».

Гэтак сама пакінуты быў бяз зьменаў артыкул аб раздаваньні ўрадаў, маёмасьцяў і старостваў чужаземцам, загранічнікам і суседзям Вялікага Князьства; — усё гэта можна было даваць «толькі Літве, Русі, Жмудзі, родзічам старажытным і ўраджэнцам Вялікага Князьства Літоўскага і тых зямель, таму Вялікаму Князьству прыналежачых».

Калі-б хто-колечы, акром Літвы, Русі і Жмудзі, і атрымаў за свае заслугі аселасьць праз наданьне, то ён карыстацца мог толькі ўчыніўшы прысягу ў «вернасьці і жычлівасьці» Вялікаму Князьству, выконваючы адносна да яго ўсе абавязкі, аднак у кожным выпадку на ніякія ўрады «ані прыпушчоны, ані ад гаспадара ўстаноўлены» быць ня мог.

Падобна да Другога, Статут 1588 году засьцерагае ўжываньне беларускае мовы ў ва ўсіх земскіх урадах Вялікага Князьства, кажучы: «а пісар земскі маець па руску ўсе лісты, выпісы і позвы пісаці, а не іншым языком і словы».

Агулам трэба сцьвярдзіць, што Статут 1588 года апрацаваны ў зусім адменных умовах палітычнага жыцьця Вялікага Князьства, дзякуючы Льву Сапезе, аказаўся прасякнуты тым самым духам, як і Другі, сьпісаны перад вуніяй. Тутака заслугуе на ўвагу яшчэ наступны факт, каторы выразна сьведчыць аб нэгатыўных адносінах Льва Сапегі да Люблінскае вуніі. Пры выданні Статуту 1588г. трэба было на пачатку зьмясьціць расtа Люблінскае вуніі і іншыя пастановы, каторыя тварылі г. зв. права публічнае Вялікага Князьства. Дзеля таго, аднак, што пастановы гэтыя па вуніі, як і сам пакт вуніі, былі недагодныя для Князьства, бо абмяжоўвалі яго правы, як самастойнае дзяржавы, Леў Сапега пастанавіў зусім выкінуць іх із Статуту. Некаторыя польскія гісторыкі называюць гэты паступак Сапегі magnackim wybrykiem, што зусім было-б слушным, калі-б стаяць на пункце гледжаньня інтарэсаў Кароны. Аднак, Сапега гэтымі інтарэсамі не кіраваўся, а, ідучы на барацьбу з вуніяй 1569 года, пільна прыслухоўваўся да голасу тагачаснага беларускага грамадзянства і ў першую чаргу радзіўся з магутным радзівілаўскім дваром, з каторым стараўся падтрымліваць найлепшыя адносіны. Маючы гэткую падпору, ён і дэцыдаваўся на гэтакае рашучае ламаньне пастановаў вуніі. Гэта ясна бачыцца з яго пісьма да Крыштофа Радзівіла з 15 ліпня 1588 г., у якім Сапега, між іншымі важнымі пытаньнямі, закранае справу выданьня Статуту, пішучы: «Статут новы загадаў ужо друкаваць паруску; хацеў-бы яго выдаць і па-польску, аднак, калі-б прышлося de verbo ad verbum яго перакладаць паводле рускіх словаў і сэнтэнцыяў, — вышла-б вельмі «niegrzecznie», а інакш ня сьмею. Ахвотна пачуў бы рады Вашае Міласьці. Прывілеі гэтак сама ахвотна-б выдаў пры Статуце, аднак дзеля таго, што ня ўсе яны нам на руку — у адных пачатак добры, а сяродак дрэнны, у другіх сяродак добры, а пачатак і канец дрэнныя, — не магу здэцыдавацца, ці падабае выкінуць тое, што шкадлівае, ці не».

Працай над Статутам Сапега выказаў ня толькі вялікую здольнасьць і веданьне права, але і вялікі пісьменьніцкі і красамоўчы талент. Аб апошніх пераконваюць пасьвячэньне Статуту гаспадару Жыгімонту III, зьмешчанае на пачатку статуту, і прамова Сапегі ў Сойме, надрукаваная ў тым-жа Статуце. У абедзьвюх гэтых працах Сапега выказаў шмат гэткіх высокіх думак, якія адпавядалі толькі XVIII і XIX стагодзьдзям. У пасьвячэньні Статуту гаспадару Сапега на першым месцы засьцерагае, што права ў першую чаргу зьяўляецца патрэбным пануючым асобам, каторыя павінны асабліва яго трымацца, бо ў праціўным выпадку яны зробяцца зьненавіджанымі тыранамі, падобнымі да дзікіх зьвяроў, якія патрапяць здаваляць толькі свае «грубыя зьвярыныя похаці». На пацьвярджэньне гэтае думкі Сапега кажа, што ўжо «былі тыя часы, Найясьнейшы і Міласьцівы Гаспадару Каралю, калі ў тым зграмаджэньні а паспалітаваньні людзкім, каторае мы рэчаю паспалітаю называем, не правам якім апісаным, або статутам, але толькі сваім зданьнем і ўпадабаньнем уладнасьць сваю гаспадары і каралі таго сьвету над людзьмі расьцягалі, але іж частакроць ад прыстойнае свае павіннасьці адступавалі, а на свой толькі пажытак рэчы нацягаючы, а спольнае дабро ўсіх мала дбалі, адтуль то было ўрасло, што людзі брыдзячыся іх панаваньнем і зьверхнасьцю і не гаспадарамі, але тыранамі оныя называючы, на самым толькі статуце і праве апісаным усё бесьпячэнства і добрае рэчы паспалітае засажалі».

Слушнасьць свае думкі пацьвярджае Сапега цытатамі з твораў старадаўных філёзафаў, а ў першую чаргу Арыстотэля, каторы казаў: «там бэльлюа, а па-нашаму дзікія зьверы, пануець, дзе чалавек паводле ўпадабаньня свайго уладнасьць расьцягаець; а дзе права або статут гару маець, там сам Бог усім уладаець». Гэтую жыватворчую сілу мае права дзеля таго, што яно зьяўляецца — паводле думкі другога старадаўнага філёзафа: «оным праўдзівым рассудкам а мудрым чалавечага ўмыслу бачэньнем, каторым Пан Бог натуру чалавечую абдарыў» з тэй мэтаю, каб розум і бачэньне гэтае дапамагалі адрозьніць «пачцівыя рэчы ад непачцівых», першыя насьлядаваць, другіх высьцерагацца.

Гэтыя разважаньні Сапегі паказваюць, што пагляды яго згаджаліся з постулятамі пазьнейшае школы натуральнага права, каторая казала, што існуе права абсалютнае, аб'ектыўнае, справядлівае для ўсіх народаў ува ўсе часы іхняга існаваньня; трэба толькі пазнаць гэтае права і знайсьці крытэрыум дзеля адрожненьня праўнага ад бяспраўнага. Права натуральнае мела быць ідэалам, да якога павінна імкнуцца недасканалае права людзкое, перш за ўсё празначанае для паўстрыманьня небясьпечнае самаволі паасобных людзкіх адзінак. У гэтым сэньсе права, як пэўныя цуглі, паўстрымліваючыя людзей ад бяспраўных учынкаў, патрэбна ня толькі для пануючага, але і для падданых. Думку гэту Сапега выражае так: «Леч, іж ня ўсіх так прыроджаньне справіла, абы больш розуму аніжэлі маетнасьцей сваіх а бэстыяльскіх папудлівасьцей насьледаваці мелі, — тое ўдзіла або мунштук на зухвальцы Пан Бог і права яго сьвятое ўлажыла, абы тыя за неўчцівыя справы свае слушнае караньне, а цнатлівыя прыстойную заплату аднасілі».

Праўны парадак у дзяржаве ёсьць зарукай і фундамэнтам яе дзяржаўнага ладу, бо, паводле Сапегі, толькі там «панствы і каралеўствы стаяць і ў цэласьці сваей захаваны бываюць, дзе ліхія помсту, а добрыя заплату адносяць». Моцнага права ўласнае дзяржавы і непашаны яго дамагаюцца толькі тыя, для каторых «свая воля міла а розум ім непрыяцелем».

У канцы, Сапега, паклікаючыся на прыклады із старадаўнае гісторыі, праводзіць думку, што навет найгоршае права ёсьць лепшым ад неабмяжованага панаваньня аднае асобы. З гэтага гледзішча Сапега апраўдывае ўзрастаўшае пашырэньне правоў шляхты коштам улады гаспадара.

Другі твор Сапегі — прамова на Сойме з прычыны выданьня Статуту, — хоць і паўтарае часткова думкі, выказаныя ў папярэдняй працы, аднак, з увагі на тое, што тутака Сапега зварачаецца не да гаспадара, а да шляхты, ён зьмяшчае шмат новых паглядаў, больш дакладна характэрызуючых праўную псыхіку Сапегі, яго глыбокую эдукацыю, нязвычайную справядлівасць і перадусім яго нацыянальны воблік.

Дзеля таго, што прамова гэтая зьяўляецца найпрыгажэйшым прыкладам беларускага красамоўства канца XVI стагодзьдзя такжа з увагі на яе будову і зьмест, падаем яе поўнасьцю. «Абачывалі то ўсіх вякоў людзі мудрыя, што ў каждай рэчыпаспалітай чалавеку пачціваму нічога ня маець быці дарожшага над вольнасьць, а няволяй так ся маець гыдзіці, што ня толькі скарбамі, але і сьмерцю яе ад сябе адганяці павінен. А пра гэта людзі пачцівыя ня толькі маетнасьці, але і горлаў сваіх проціў кождаму непрыяцелю выносіці не жалуюць, абы пад іх акрутнае панаваньне ня прыходзілі, а з вольнасьці сваей будучы злуплены, водлуг волі і мысьлі іх, яко нявольнікі, ня мусілі жыці. «Але ўжо мала-б і на тым было, каб чалавек, з няволі ад пастароннага непрыяцеля быў волен, а дамовага непрыяцеля над сабою цярпеці мусіў-бы. «Тагды тот мунштук або удзіла на пагамаваньне каждага зухвальца ёсьць вынайдзена, абы ся, баючы права, ад каждага гвалту і збытку пагамаваў, а над слабшым і худшым ня паствіўся і ўціскаці яго ня мог. Бо для таго правы пастаўлены, абы можнаму і патужнаму ня ўсё было вольна чыніці, а як паведзіў Цыцэро, іж естэсьмо нявольнікамі праў для таго, абы вольнасьці ўжываці маглі. «А есьлі чалавеку пачціваму нічога нет мільшага над тое, калі ў айчыне сваей бясьпечна мешкаючы, не баіцца абы яго хто на добрай славе змазаці, або на целе і на здароўі яго абразіці, або на ўласнай маетнасьці яго ўкрыўдзіці мог, тагды то нічому іншаму, адно праву, прычытаці маець, за каторым ад каждага ў пакою сядзіць і жаднага ўсільства абэлжаньня і ўкрыўджаньня на сабе не паносіць. Бо той цэль і скутак усіх праў ёсьць і маець быць на сьвеце, абы кажды добрую славу сваю, здароўе і маемасьць у цэласьці меў і на тым жаднага ўшчэрбку не цярпеў. «І то ёсьць наша вольнасьць, каторай мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалімся, што пана, іж-бы водле волі сваей, а не водле праў нашых панаваў, над сабой ня маем і як славы учцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. Бо хто-бы колечы з тых трох рэчаў у чым нас укрыўдзіці і водле ўпадабаньня свайго, а ня водле праў нашых, над намі паствіцца меў, тот бы ўжо ня панам нашым, але сказіцелем праў і вольнасьцяў нашых быў, а мы бы нявольнікамі яго быці мусілі. «I слушна за праўду маем, за што Пану Богу дзякаваці, што пад панаваньнем каралёў іх міласьцяў і вялікіх князёў паноў нашых, тую ўладу і вольнасьць у руках сваіх маем, а правы самі сабе творачы, яко найбольш можам вольнасьці сваей ва ўсім пасьцерагаем; бо ня толькі сусед, а спольны наш абываталь у айчыне, але і сам гаспадар, пан наш жаднае зьверхнасьці над намі зажываці ня можаць, адно толькі, сколькі яму права дапушчаець. «Пра то маючы таковый скарб у руках нашых, каторый жаднаю сумаю праплачаны быці ня можаць, прыстоіць каждаму пачціваму чалавеку, абы а нём ведаў, а будучы добра ведамый, як сам сябе і папудлівасьці свае гамаваў і водле права пісанага справаваўся і нікога ня крыўдзіў, так, есьлі бы ад каго быў укрыўджаны, абы ведаў, дзе абароны і лякарства ў крыўдзе сваей іскаці маець. «Бо яко адзін сэнатар рымскі другога штрафаваў, што права айчыны свае ня ўмеў, так кажды абываталь годны ёсьць наганеньня, каторый вольнасьцю хваліцца і праў сваіх умеці і разумеці ня хочаць, каторым правам усю вольнасьць сваю абвараванай маець. А есьлі катораму і народу устыд праў сваіх ня ўмеці, пагатовя нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем і каждага часу чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды ведаці можам. «А іж тая труднасьць ня мала заважыла, што ня каждый статут мог меці для труднага і доўгага перапісываньня, — тады і ў тым тэй патрэбе каждага абываталя фальгуючы і пажытку рэчы паспалітае служачы, важыўся гэтую працу на сябе падняці, а кошту і накладу свайго не жалуючы, у друк падаў і дарогу мацнейшую і снаднейшую каждаму ку ведамасьці права паказаў. А гды то ўжо ў руках сваіх кажды, калі захочаць, мець можаць, прашу: рачце-ж ваша міласьць тую працу ад мяне ўдзячна прыняці, а маючы вольнасьці свае правам добра абвараваныя, таго пасьцерагаці, абы вы да судоў і трыбуналаў ня толькі людзей добрых а тых праў нашых добра умеетных абіралі, але баячыхся Пана Бога і цнатлівых, каторыя бы не для пажытку свайго ані ку шкодзе бліжняга, для лакомства свайго і для падаркаў, права выкручалі, але простым трыбам ідучы, сьвятой праўды і справядлівасьці пасьцерагалі, а тую вольнасьць, каторай цешымся, уцэласьці нам захавалі».

Як бачым, за найвялікшае дабро грамадзян дзяржавы Сапега ўважае вольнасьць. Бараніць адпаведна свае вольнасьці грамадзяне патрапяць толькі тады, калі сярод іх будзе пашырана веданьне права і адсюль сьвядомасьць правоў і абавязкаў. А калі якому-колечы народу — кажа Сапега — сорамна няведаць уласнага права, дык пагатовя ганебнай ёсьць рэччу няведаць свайго права грамядзянам Вялікага Князьства, каторыя маюць права пісанае ня ў чужой мове, а ў сваей уласнай. Апошнія словы Сапегі маюць для сучаснага дасьледчыка беларускае культуры і гісторыі нязвычайную вартасьць дзеля выяўленьня характару культуры Вялікага Князьства Літоўскага з гледзішча нацыянальнай яе прыналежнасьці, — тым болей, што словы гэтыя сказаны былі вуснамі найвялікшага прадстаўніка гэтае культуры. Як ведама, г. зв. «руская» мова Літоўскіх Статутаў ёсьць мовай беларускай, Літоўскія Статуты былі пісаны па-беларуску. Гэткім парадкам Сапега лічыў уласнай мовай — і пры гэтым ня толькі сваей, але і ўсяго грамадзянства Вялікага Князьства, — мову Трэцяга Статуту, значыць — беларускую. А калі ўзяць пад увагу, што аб нацыянальнай прыналежнасьці гэтак высака культурнае адзінкі, як Сапега, перадусім дэцыдавала і дэцыдуе тая мова, каторую ён сьведама, з пашанаю і любоўю называў уласнаю і правоў каторае гэтак старэнна бараніў,— дык трэба прыйсьці да вываду, што Сапега, паводле цяперашняе тэрмінолёгіі, залічаў сябе сам да беларускае нацыянальнасьці. З другога боку ведама, што Сапега — за прыкладам сваіх сучасьнікаў — называў сябе «ліцьвіном», а народ свой, які гутарыў мовай беларускай, «літоўскім». Дык з гэтага сам сабой выплывае лёгічна бясспрэчны вывад, што назовы «ліцьвін», «літоўскі» былі нічым іншым, як гістарычнымі назовамі беларускага народу.

Упарадкаваньнем пісанага права і выданьнем Статуту Сапега здабыў для сябе шчырую ўдзячнасьць сучасьнікаў, каторыя не шкадавалі яму заслужоных пахвалаў, а тагачасныя пісьменьнікі называлі яго «айцом айчызны» і літоўскім Солёнам. У 1589 г. Сапега заняў найвышэйшае ў сваей дзяржаве становішча канцлера, якое перад ім займаў Крыштоф Радзівіл.

Абгаварваючы справу ўпарадкаваньня Сапегаю пісаных законаў Вялікага Князьства, трэба ўспомніць яшчэ адзін факт, які меў месца перад выданьнем Статуту і знаходзіўся ў цеснай сувязі з арганізацыяй судоў у Вялікім Князьстве. Гэтым фактам было ўтварэньне Літоўскага Трыбуналу, які паўстаў у 1581 годзе (на 11 гадоў пазьней, чым у Кароне), дзякуючы ў вялікай меры стараньням Льва Сапегі, каторы хацеў бачыць судоўніцтва Вялікага Князьства незалежным ад Кароны. Трыбунал быў найвышэйшай апэляцыйнай інстанцыяй у справах цывільных і складаўся з дэпутатаў сьвецкіх, выбіраных праз соймікі, і духоўных, высыланых капітуламі (выключна дзеля справаў касьцельных). Сябры Трыбуналу выбіралі маршалка, які кіраваў працамі Трыбуналу. Трыбунал меў свае кнігі, у якія сьпярша земскі пісар таго павету, дзе адбывалася сэсія, а пасьля асобны трыбунальскі пісар упісваў усе акты ў мове беларускай («рускай»). Пачаткова Трыбунальскія Суды адбываліся ў чатырох местах: Вільні, Троках, Наваградку і Менску. Пазьней — ад 1588 году, за згодаю ўсіх станаў Вялікага Князьства, сэсіі Трыбуналу адбываліся толькі ў двух местах: Вільні (куды перайшлі справы, разгляданыя раней у Троках), і Менску або Наваградку (пачарзе). На сэсіі ў Вільні разглядаліся справы наступных ваяводзтваў: Віленскага, Троцкага, Полацкага і зямлі Жамойцкае. На разгляд справаў кожнага ваяводзтва празначаліся тры тыдні, і толькі справы Полацкага ваяводзтва разглядаліся ў працягу двух тыдняў. У Менску або Наваградку трыбунальская сэсія пачыналася цераз 22 тыдні пасьля Вялікадня, прычым справы кожнага ваяводзтва (менскага і наваградзкага) разглядаліся ў працягу трох тыдняў. Характэрна, што Літоўскі Трыбунал быў устаноўлены толькі для земляў этнаграфічнае Беларусі, бо зямля Жамойцкая (этнаграфічная Літва) мела свой асобны трыбунал у Росенях, аднак з яго не карысталася і ў 1588 годзе дабравольна паддала свае справы Літоўскаму трыбуналу (для земляў этнаграфічна ўкраінскіх быў устаноўлены асобны Трыбунал у Луцку). Гэткім парадкам зьнік асобны Трыбунал для Жамойцкае зямлі, каторая ад 1588 году пасылала сваіх трох дэпутатаў у Трыбунал Літоўскі. У сувязі з паўстаньнем Літоўскага Трыбуналу, Сапега ў 1616 годзе выдаў працу «А спосабе абароны трыбунальскіх правоў».

Выданьне Трэцяга Статуту і ўвядзеньне Трыбуналу былі першымі вялікімі крокамі Сапегі ў галіне ўпарадкаваньня ўнутраных адносінаў Вялікага Князьства. Наступнай галінаю ўнутранага жыцьця Вялікага Князьства, у каторай выявілася ня менш кіпучая дзейнасць Сапегі, была справа ўпарадкаваньня хаосу рэлігійных адносінаў, які паўстаў на Беларусі з хвілінаю ўвядзеньня царкоўнае вуніі 1595 году. На жаль, у гэтай галіне інгерэнцыя Сапегі ня мела вялікшых рэзультатаў, бо было шмат іншых дзейнікаў, параліжаваўшых шляхотныя імкненьні Сапегі. У дадатку Вялікі Канцлер зрабіў сам тут памылку, дапамагаючы вуніі ў часе яе тварэньня, хоць кіраваўся самымі шляхотнымі, як з пункту гледжаньня агульна-людзкага, так і інтарэсаў беларускага народу, думкамі. Памылку гэту Сапега пазьней сам зразумеў, вельмі яе жалеў, аднак паправіць яе, ня гледзячы на сваё жаданьне, ня мог. Усё-ж справа ўдзелу Сапегі ў рэлігійным жыцьці Вялікага Князьства мае для беларускае гісторыі вялізарнае значэньне, бо яна выясьняе ролю магутнае пастаці Сапегі ў ратаваньні сваей айчыны ад тае агоніі, у якой яна апынулася ў выніку бязупынна трываўшае рэлігійнае вайны між дзьвюма часткамі аднаго і таго-ж народу.

Гэтая роля Сапегі ўвідочніца лепш на агульным фоне тагачасных рэлігійных адносінаў у Эўропе і Вялікім Князьстве Літоўскім, дзеля чаго і трэба ўдзяліць крыху месца дзеля намаляваньня гэтага фону.

Што рэлігійная проблема ня толькі ў сярэднявеччы, але і ў новыя вякі адыгрывала вялікую ролю ў жыцьці народаў Эўропы, а ў тым ліку і беларускага народу, — факт знаны. Аднак, калі ў сярэднявеччы рэлігія займала домінуючае палажэньне ў параўнаньні з дзяржаўнымі інтарэсамі паасобных краін і народаў, дык у новыя вякі скончылася служэньне паасобных нацыяў інтарэсам рэлігіі, і амаль ува ўсей Эўропе пачалося імкненьне да падпарадкаваньня рэлігіі інтарэсам народным або дзяржаўным. Пачаліся запраўдныя войны з універсальным каталіцкім касьцёлам, ведзеныя ў імя пагарджаных дагэтуль нацыянальных ідэалаў.

Аднак, гэтыя войны не аслаблялі значэньня рэлігіі, як магутнага дзейніка духовае культуры. Дык зусім натуральна, што ў новыя вякі — эпоху крысталізацыі паасобных нацыянальнасьцяў у сяньняшнім разуменьні гэтага слова, нацыянальнасьцяў, каторыя стаўлялі сабе азначаныя мэты і да зьдзейсьненьня іх імкнуліся перадусім, — у палітычных павадыроў гэтых нацыянальнасьцяў выяўляецца імкненьне да выкарыстаньня рэлігіі дзеля нацыянальнага ўсьведамленьня і аб'яднаньня народаў. Амаль у кожнай дзяржаве, збудаванай на прынцыпе нацыянальнае адзінасьці, пачаліся спробы нацыяналізаваньня касьцёлу. Часамі ролю нацыянальнага касьцёлу адыгравала новае веравызнаньне; часамі — тое-ж рымскае каталіцтва, ня гледзячы на свой унівэрсалізм. Апошняе мела месца, да прыкладу, у Польшчы. Даволі сягнуць да гісторыі Польшчы і прыпомніць сабе тое значэньне ў аформленьні нацыянальнага ўсьведамленьня польскага народу, якое згуляла рымскае каталіцтва, стаўшыся, пасьля барацьбы з рэфармацыяй, запраўднай польскай нацыянальнай рэлігіяй. Хопіць спыніцца над жыцьцём і дзейнасьцю выдатнага польскага ксяндза-патрыёты Пятра Скаргі, каб зразумець, як гэты прадстаўнік польскага нацыянальнага касьцёлу цесна лучыў пытаньні нацыянальныя з інтарэсамі рэлігіі. Лучэньне гэтае ішло так далёка, што — паводле Скаргі — у межах даўнае Рэчыпаспалітае кожны паляк павінен быў быць каталіком і — наадварот. I хоць Скарга не абараніў Польшчы ад пазьнейшых разьдзелаў, аднак ягоны ўплыў на выпрацоўку польскага нацыянальнага сьветапагляду быў колёсальны. А вядома, што рымска-каталіцкі касьцёл у Польшчы, як касьцёл нацыянальны, меў многа другіх прадстаўнікоў, каторыя падобна Скарзе, хоць з меншым красамоўствам і слабейшай аргумэнтацыяй, будзілі ў польскім народзе пачуцьцё ўласнае годнасьці, патрыятызму, але побач з гэтым і рэлігійны фанатызм дый нетолеранцыю да інакш веруючых. Калі-ж яшчэ ўзяць пад увагу глыбокую рэлігійнасьць польскага народу, дык ясным станецца значэньне, якое мела выкарыстаньне ўплываў рымска-каталіцкае веры ў кірунку паглыбленьня польскіх нацыянальных ідэалаў.

Умовы рэлігійнага жыцьця на Беларусі склаліся зусім інакш, чымся ў другіх народаў Эўропы, патрапіўшых стварыць свае нацыянальныя касьцёлы. На Беларусі адразу выступілі адна проці аднае дзьве магутныя рэлігійныя сілы — усходняя праваслаўная царква і заходні рымска-каталіцкі касьцёл. Найменшае іскры было даволі, каб паміж імі пачалося змаганьне не на жыцьцё, а на сьмерць. Аднак, палітычныя абставіны на Беларусі злажыліся гэтак, што гэнае іскры ня было аж да 1595 году. Да гэтага часу рэлігійнае жыцьцё беларускага народу аформілася перадусім у рэлігійнай толеранцыі, самай шырокай і шляхотнай, якая калі-колечы была ведама цывілізаваным народам. Прыпомнім сабе, што ў тыя часы, калі на Захадзе адбываліся бартламееўскія ночы і рэлігійныя войны, калі Пётр Скарга шырыў у суседняй краіне глыбокую нетолеранцыю і ненавісьць да інакш веруючых, на Беларусі шляхта і перадусім магнаты, бяз розьніцы рэлігійных перакананьняў, уласным коштам будавалі сьвятыні розных вераў і, уміраючы, адказывалі на іх карысьць маемасьці. Багаты каталік будаваў і абдорываў ня толькі касьцёлы, але і цэрквы, праваслаўны — ня толькі цэрквы, але і касьцёлы. Аб гэтым сьведчаць захаваныя ў множстве да сяньняшняга дня тэстамэнты з тых часоў. У духу гэтакай рэлігійнай толеранцыі ўзгадаваліся найвыдатнейшыя прадстаўнікі беларускага народу, у іх ліку — і Леў Сапега. I толькі гэтай атмасфэрай рэлігійнае цярпімасьці можна вытлумачыць тую нязвычайную ў разгляданую эпоху, ня маючую сабе роўнай, шляхотнасьць паглядаў на рэлігійныя проблемы Льва Сапегі. Як убачым ніжэй, думкі выказаныя Львом Сапегай у рэлігійных пытаньнях, знайшлі сваё аформленьне і здабылі права на існаваньне пасьля нязьлічоных людзкіх ахвяраў толькі ў XIX ст.

Аднак, трэба сцьвярдзіць, што рэлігійная толеранцыя на Беларусі, побач з узгадаваньнем шляхотнасьці паглядаў у рэлігійных пытаньнях, мела і свой ад'емны бок: яна выклікала хаос у рэлігійных адносінах. Кожная рэлігійная навінка мела тутака права на жыцьцё. Прыхільнікі кожнае рэлігіі закладалі ўласныя друкарні, выдавалі ня толькі неабходныя багаслоўскія кнігі, але і полемічныя творы. Гэтакае зьявішча спрычынілася паволі да выялавеньня беларускай дзяржаўнай думкі, бо скіравала яе на шлях абстракцыйна-тэорэтычных разважаньняў аб лепшасьці догматаў паасобных рэлігіяў, а аддаляла ад найбольш істотных інтарэсаў беларускага народу. Ня было мовы аб тым, каб якая-колечы з існаваўшых на Беларусі рэлігіяў, а перадусім праваслаўе або каталіцтва, сталася запраўднай нацыянальнай царквой так, як гэта было на Захадзе і ў Польшчы, бо ніводная з іх не пачувалася да абавязку прыняць на сябе адказнасьць за ўзгадаваньне народу ў нацыянальным духу.

Пры гэткіх умовах рэлігійнага жыцьця, панаваўшых на Захадзе і на Беларусі, абаснаванымі былі імкненьні да стварэньня нацыянальнага беларускага касьцёлу. I вось найвыдатнейшыя прадстаўнікі народу шукалі спосабу стварэньня гэткага касьцёлу, маючы на ўвазе ягоны магутны ўплыў на нацыянальнае ўсьведамленьне народу. Мікалай Радзівіл Чорны, пашыраючы рэфармацыю ў Вялікім Князьстве, рабіў гэта з тэй мэтай, каб зрабіць кальвінізм нацыянальнай рэлігіяй і адгарадзіцца гэткім чынам і ад каталіцкае Польшчы, і ад праваслаўнае Масквы. Спробы яго, аднак, скончыліся няўдала, бо ён, прымушаны сілай абставінаў апірацца ў сваёй дзейнасьці на рэфарматараў-палякоў, спрычыніўся толькі да полёнізацыі беларускіх земляў: польскія рэфарматары, друкуючы сваю рэлігійную літэратуру, рабілі гэта ў польскай мове. Гэтакай-жа спробай заснаваньня нацыянальнага касьцёлу на Беларусі была і рэлігійная вунія 1595 г. у вачох Льва Сапегі і іншых беларускіх мужоў, якія ёй дапамагалі. Нейкая агульная сынтэза існаваўшых на Беларусі рымска-каталіцкае і праваслаўнае веры, а ў далейшым — заходняе і ўсходняе культуры, была неабходнай дзеля таго, каб ня даць перамогі адной з іх і гэтым самым недапусьціць да ўтраты Беларусяй сваей нацыянальнасьці на карысьць Масквы ці Польшчы. Дзеля гэтага ідэя вуніі знайшла спогад у Льва Сапегі, які, нядаўна зьмяніўшы кальвінства на каталіцтва, аказаў ён на Берасьцейскім сынодзе 1595 г. сваё падтрыманьне. Аднак, адзначаючыся можа лішне вялікім рэлігійным індыфэрэнтызмам, а хутчэй — будучы перадусім глыбокім толерантам, недапушчаўшым навет думкі аб перасьледаваньні аднае рэлігіі другой, Леў Сапега не ўсьведамляў сабе тых сродкаў, якімі вунія будзе пашырацца сярод народу, і тых сумных вынікаў, да якіх яна ў рэзультаце давяла. Гэта ясна бачыцца з яго пісьма да полацкага арцыбіскупа Язафата Кунцэвіча з 22 сакавіка 1622 г. (тэкст яго падамо ніжэй), у якім Сапега, выказаўшы сваё ўжо нэгатыўнае адношаньне да вуніі, хоць і не выракаючыся факту дапамаганьня ёй, сцьвярджае з горыччу, што ён ніколі ня думаў, «каб вунія пашыралася гэткімі гвалтоўнымі і згубнымі для народу спосабамі». Гэтая глыбокая горыч Льва Сапегі для нас тым больш зразумелая, што, як ужо сказана, пачаткова ўглядаўся ён на вунію, як на беларускі нацыянальны касьцёл, ускладаў на яе вялікія надзеі і аказаў ён сваю дапамогу, кіруючыся ў гэтым не абстракцыйнымі рэлігійнымі мэтамі, не карысьцю рымска-каталіцкага касьцёлу, як кароль Жыгімонт і езуіты, а тым больш не інтарэсамі Польшчы, як Пётр Скарга, польскія езуіты і наагул палякі, дапамагаўшыя вуніі, — а выключна толькі любоўю да ўласнага народу і краю, пазбаўленага такое важнае ўласнае крыніцы духовае культуры, якой была нацыянальная рэлігія з гледзішча яе ўплываў на будову нацыянальнага сьветапагляду. Рэлігійная вунія 1595 г. не апраўдала ўскладаных на яе Львом Сапегай надзеяў, бо, з аднаго боку, зьнішчыўшы рэлігійную толеренцыю, якая панавала на Беларусі, вунія ня сталася беларускім нацыянальным касьцёлам, а з другога — вунія, дзякуючы ўзьнятай ёй унутранай рэлігійнай вайне ў лоне беларускага народу, давяла яго да такога духовага заняпаду, што ён пачаў выбірацца з гэтага заняпаду — і то напоўсьвядома — толькі ў пачатках XIX стагодзьдзя.

З трох найвыдатнейшых дзеячоў вуніі (Кунцэвіч, Іпаці Пацей і Вэльямін Рутскі) мы спынімся над мэтадамі і дзейнасьцю Язафата Кунцэвіча, бо між ім і Львом Сапегам паўстала колізія і змаганьне.

Язафат Кунцэвіч выступае на арэну рэлігійнага змаганьня за вунію ўжо ў 1600 г., калі, толькі-што высьвячаны на ксяндза, ён бліснуў сваімі казаньнямі, прыдбаўшымі яму імя «душахвата» ў праваслаўных. Вядучы нязвычайна суровае жыцьцё, спрыяўшае разьвіцьцю рэлігійнага фанатызму, Кунцэвіч ужо ў гэтым часе адзначаўся сваей нетолеранцыяй у адносінах да праваслаўных. I калі навет у 1614 г. ён заняў становішча архімандрыты манастыра сьв. Тройцы ў Вільні, дык, хаця адміністрацыя манастыра, яшчэ беднага, але меўшага ўжо шмат манахаў, адбірала ў яго шмат часу і чыніла нямала клопатаў. Кунцэвіч ні на хвіліну ня спыняецца ў зьдзейсьняньні свае галоўнае мэты — наварачаваньня праваслаўных на вунію ў Вільні і паза Вільняй, часта з небясьпекаю для ўласнага жыцьця. Дзякуючы бязупыннай працы Кунцэвіча над пашырэньнем вуніі, хутка пачалі выяўляцца плады яе. Ваявода полацкі кн. Міхал Друцкі-Сакалінскі і ваявода наваградзкі Тодар Скумін-Тышкевіч пакідаюць праваслаўе і пераходзяць на вунію. Яшчэ раней, дзякуючы Кунцэвічу, навярнуліся да вуніі Мялешкі і Трызны. Характэрна, што Тышкевіч — яшчэ за Рагозы — быў, пад уплывам Кн. Канстантына Астрожскага, праціўнікам вуніі і казаў: «як жа я маю вучыцца цэрамоніяў лацінскіх, калі па лаціне ня ўмею?» Здабыцьцё шляхты для вуніі фактычна азначала і здабыцьцё сялянства, каторае рэдка мела ўласнае перакананьне і пераважна ішло за панамі. З надыходам 1617 г. амаль уся Вільня была вуніяцкай. Такжа і на правінцыі было ня мала асяродкаў яе. У гэтым жа часе Кунцэвіч быў назначаны коад'ютарам арцыбіскупа полацкага з правам наступства. Насяленьне Беларусі прыняло даволі спакойна вестку аб номінацыі Кунцэвіча. Ня было тутака яшчэ ані агітатараў, ані брацтваў (за выняткам Магілёва) — галоўных вогнішчаў бунту супраць вуніі. Насяленьне Полаччыны яшчэ ня было вуніяцкім, аднак спраціву вуніі спачатку не рабіла і даволі пакорна прыняло Кунцэвіча, а навет прыгатовіла яму ўрачыстае спатканьне ў самым Полацку, галоўнай — побач з Віцебскам і Мсьціслаўлем — сядзібе арцыбіскупаў. У гэтым прыняцьці ня толькі люднасьць вясковая і мяшчане, а навет шляхта брала ўчасьце. Перад брамай места быў збудаваны алтар, пры якім Кунцэвіч адправіў малітвы і потым з урачыстай працэсіяй скіраваўся ў старадаўнюю полацкую катэдру сьв. Зофіі, каб там прыняць абяцаньне паслухмянасьці ад прысутнага пры інтронізацыі духавенства. Аднак, гэты трыумфальны ўезд Кунцэвіча ў Полацак не адбыўся бяз пэўных дыссонансаў, каторыя былі першай перасьцярогай для новага ўладыкі перад яго пазьнейшымі гвалтамі і нетолеранцыяй — з боку люднасьці, агулам добра яго прыняўшае.

У хуткім часе новы арцыбіскуп распачаў аб'езд сваей дыэцэзіі. Навет у вялікшых местах не спатыкаўся з адпорам. Даволі спакойна прыняў яго такжа Віцебск, хоць Кунцэвіч адразу адчуў, што ў гэтым месьце няма прыязных да вуніі. Толькі Магілёў, у каторым было праваслаўнае брацтва, аказаў зацяты адпор новаму арцыбіскупу. Духавенства і мяшчане ўзьнялі бунт, як толькі Кунцэвіч пад'ехаў да муроў места, і выступілі супраць яго, як непрыяцеля. Брамы места былі зачынены перад новым уладыкай, а люднасьць, узброіўшыся, сабралася на баштах і ў акопах. Кунцэвіч адступіў, але аб буньце данёс Жыгімонту III, які даручыў справу дасьледаваньня і пакараньня вінаватых Льву Сапезе, ведамаму ўжо ўва ўсім Князьстве сваей справядлівасьцю. Сапега выдаў прысуд сьмерці на правадыроў бунту, але гэты прысуд ніколі ня быў споўнены. Магілёўскія цэрквы аднак былі аддадзены вуніі.

Гэты факт нязвычайна лёгкага здабыцьця дыэцэзіі для вуніі тлумачыцца адно тым хаотычным станам, у якім знаходзілася праваслаўная царква ў Вялікім Князьстве. Гісторыкі рэлігійных адносінаў тае эпохі на Беларусі згодна сьцвярджаюць, што ў разгляданую эпоху праваслаўная царква была ў стане поўнага ўнутранага заміраньня. Духоўнікі, без ніякае эдукацыі, часта няграматныя, ня ведалі навет малітваў. Сярод іх панавала распуста, п'янства, убогасьць матэрыяльная і найдалей сягаючая несубор дынацыя.[⁶³] Догматы рэлігіі ня толькі ня былі ведамы шырэйшаму агулу люднасьці, а ў першую чаргу шляхце, але — паза лічанымі выняткамі — і самому духавенству. Зьмест рэлігіі фактычна зводзіўся да выконваньня абрадаў і адмаўляньня малітваў без разуменьня іх сэнсу. З гэтых прычынаў вунія, хоць догматычна рэлігія адменная, але пакідаўшая абрадавы бок царквы пастараму, для шырэйшых масаў была фактычна тым-жа праваслаўем. I толькі дзякуючы гэтаму ўнутранаму хаосу вунія нязвычайна шпарка здабывала праваслаўныя асяродзьдзі. Але, калі праваслаўныя пачалі спробы арганізацыі царквы, калі ў гэтым кірунку пачалі працаваць што раз больш чысьленыя брацтвы, гуртаваўшыя найбольш дзейныя адзінкі, — толькі тады праваслаўная царква адразу пачула сьмяротную небясьпеку з боку вуніі і распачала рашучае змаганьне.

Гэтакім зваротным годам у жыцьці праваслаўнае царквы быў 1620 год, у якім ерузалімскі патрыярх Тэофан, пазнаёміўшыся па дарозе з Масквы з прычынамі заняпаду праваслаўя ў Вялікім Князьстве Літоўскім, учыніў радыкальныя крокі дзеля яго аздараўленьня. Перш за ўсё Тэофан устанавіў у кожнай дыэцэзіі супраць вуніяцкага біскупа — праваслаўнага, вызначаючы на гэтыя становішчы найбольш здольныя адзінкі; другім яго крокам было ўвядзеньне дысцыпліны між духавенствам. Між іншым на арцыбіскупа полацкага ён вызначыў Мялеція Сматрыцкага, мужа вялікіх здольнасьцяў і ня менш вымоўнага за Кунцэвіча. Ад гэтага году праваслаўная царква арганізуецца нанова і распачынае вайну з вуніяй, што выяўляецца перш за ўсё на літэратурным груньце. Абедзьве рэлігіі ў вялікім ліку выпускаюць адзовы, полемічныя творы і г. далей, у якіх узаемна цяжка сябе зьневажаюць і адкрыта падбухторваюць народ да варожых выступленьняў супраць праціўніка.

Дзякуючы гэтай агітацыі, пачалі адпадаць ад вуніі гэтак лёгка здабытыя беларускія месты. Віцебск, Магілёў, Ворша першыя вярнуліся да праваслаўя, а за іх прыкладам адбыліся апостазіі іншых местаў. Навет у Полацку, рэзыдэнцыі Кунцэвіча, быў узбураны настрой.

У часе, калі адбыліся гэтыя першыя страты для вуніі, Кунцэвіч быў на Сойме ў Варшаве. Па атрыманьні вестак аб іх, ён хутка вярнуўся ў Полацак, каб ратаваць палажэньне. Полацак яму ўдалося супакоіць, але затое ў Віцебску падняўся адкрыты бунт. Падбураная агітатарамі Сматрыцкага люднасьць некалькі разоў грамадна зьбіралася перад ратушам і дамагалася адабраньня цэркваў ад вуніятаў і звароту іх праваслаўным. Скончылася тым, што цэрквы былі вернены праваслаўным, а непакорныя духоўнікі-вуніяты былі выгнаны з места. На вестку аб гэтым Кунцэвіч пасьпяшыў у Віцебск, а тым часам супраць яго паўсталі Магілёў, Ворша і другія месты, а навет у Полацку, скуль ён быў выехаўшы, паўстаў ізноў вялікі фэрмэнт. Суровыя сродкі, тасаваныя Кунцэвічам да непакорных, як замыканьне і апячатваньне цэркваў, забарона прычашчаць і хаваць пакойнікаў і іншыя, не памагалі, а толькі больш узбуралі народ. Бачучы, як уцякаў грунт з-пад яго ног, Кунцэвіч пастанавіў зьвярнуцца да Жыгімонта III, каб той выдаў унівэрсал да збунтаваных местаў і загадаў-бы ў ім толькі яго, Кунцэвіча, лічыць запраўдным полацкім арцыбіскупам, а Сматрыцкага абвясьціць інтрузам. Жыгімонт III выдаў жаданы унівэрсал. Аднак, навет у Полацку гэтага унівэрсалу не ўдалося прачытаць публічна. Абураная праваслаўная люднасьць грамадой зьбіралася ў часе публікацыі перад ратушам, спыняла чытаньне і варожа крычэла па адрасу вуніі, Кунцэвіча і навет уладаў.

Публічны супакой быў усюды ў небясьпецы. У часе набажэнства здараліся ўзаемныя напады, якія канчаліся звычайна біцьцём царкоўных слуг і разграбленьнем царкоўных скарбаў, як прыкладам у Віцебску, калі там сам Кунцэвіч адпраўляў імшу.

Гэтакі стан рэлігійных адносінаў быў вельмі небясьпечны для Вялікага Князьства, бо перадусім выклікаў згубныя ўнутраныя бунты, а падругое — поўнае зьдзічэньне нацыянальна-дзяржаўнае думкі, кіруючы яе на шляхі бязупыннае і бескарыснае дыскусіі і сварак на рэлігійныя тэмы. У далейшым ён паглыбляў падзел між беларускім народам і пхаў вуніятаў у рукі Польшчы, а праваслаўных — Масквы, скуль кожная частка чакала збаўленьня і дапамогі ў барацьбе.

Леў Сапега, як глыбокі патрыёт свае айчыны, ня мог спакойна пазіраць на гэткі ход падзеяў. Ня ўпрыклад іншым, ён адзін стаяў на становішчы адзінства і цэласьці народу бяз розьніцы рэлігійных перакананьняў. Яго інтэрвэнцыя сталася неабходнай, а ў першую чаргу яна выявілася ў тым, што між Сапегай і Кунцэвічам паўстала вострая полеміка. Як высокі ўрадовец, Сапега стараўся поўнасьцю выкарыстаць сваё становішча, каб стрымаць згубную дзеяльнасьць Кунцэвіча. З свайго боку Кунцэвіч, маючы падтрыманьне Жыгімонта III, езуітаў і ўсяго польскага духавенства ды грамадзянства, выступаў востра проці Сапегі.

З усёй перапіскі між імі на гэтым месцы падамо ў скарочаньні знамянітае пісьмо Льва Сапегі да Кунцэвіча з 22 сакавіка 1621 г., якое вельмі добра характэрызуе становішча Сапегі ў рэлігійным пытаньні наагул, а адносна да вуніі асабліва. Тэкст пісьма гэтакі[⁶⁴].

Нярад удаюся з Вашай Міласьцю ў ліставаньне і спрэчкі; аднак бачучы, як упорна трываеце Вы пры зданьню сваім і што ніякія заўвагі ня могуць Вас ад яго адвесьці, мімаволі чуюся прымушаным на беспадстаўнае пісьмо Вашае адказаці. Не пярэчу, што я сам прыкладаў стараньня каля вуніі і пакінуць яе было-б справай неразумнай, аднак ніколі мне ня прыходзіла ў думку, каб Ваша Міласьць уздумала людзей да яе прыводзіць гэткімі гвалтоўнымі спосабамі. Вы Вашымі неразважнымі гвалтамі падбурылі і, скажу, прымусілі народ Рускі да апору і зламаньня ўчыненае яго каралеўскай Міласьці прысягі. Трудна Вам пярэчыць гэтаму, бо Вас пераконваюць пададзеныя ад іх найвышэйшым ураднікам польскім і літоўскім жалабы. Ці-ж Вам няведамы нараканьні неразважнага люду, каторыя даюцца чуць у тым, што яны прагнуць лепш быць у падданстве турэцкім, чымся цярпець гэтакі ўціск веры і набажэнства свайго? Паводле Вашых слоў толькі некаторыя мніхі з эпархіі Барэцкага і Сматрыцкага спраціўляюцца вуніі. Аднак просьба, пададзеная гаспадару і каралю, не паходзе ад некалькіх манахаў, але ад усяго запарожскага войска, якое жадае, каб Барэцкага і Сматрыцкага ў іхніх эпархіях пацьвердзіць, а Вас з іншымі адсунуць. Бяда таму, хто ёсьць лёгкадумным; абставіны гэтыя зусім інакш прадстаўляюцца ў успомненых вышэй жалабах, і неразумна было-б згубным гвалтам ламаць гэтак пажаданую згоду, а гэтым самым і належную гаспадару паслухмянасьць. Вы надужыцьцём свае ўлады, кіруючыся хутчэй гультайствам і прыватнай ненавісьцю, чымся любоўю да бліжняга, супраць сьвятой волі і навет забароне Рэчыпаспалітае, былі прычынай і паджогай тых небясьпечных іскраў, каторыя ўсім нам пагражаюць пажарамі ці то вельмі згубнымі, ці то ўсё травячым. Вы пішаце, што і палітыка мае зьверненую да іх увагу, а я дадам, што ня толькі палітыка, але і ўрад, бо з іхняе паслухмянасьці вялікшыя для краю вынікаюць карысьці, чымся з Вашае вуніі. Дзеля гэтага павінны Вы ўладу сваю і абавязкі духоўніка прытасоўваць да волі гаспадарскае і да намераў ураду, ведаючы, што ўлада Вашая абмежаная і што імкненьні Вашыя, праціўныя супакою і карысьці грамадзянства, справядліва могуць быць уважаны за абражэньне Маестату. Калі-б Вы адважыліся на штось падобнае ў Рыме або ў Вэнэцыі, напэўна-б Вас там навучылі, колькі трэба мець развагі на палажэньне або палітычныя намеры ўраду. Пішаце аб наварачаваньні на вунію адшчапенцаў і г. д.; запраўды, трэба падумаць аб іх наварачаваньні, дбаючы аб тым, каб была адна аўчарня і адзін пастыр; але ў гэтым трэба паступаць асьцярожна і разумна, кіруючыся абставінамі часу, асабліва ў нашай айчыне, дзе зусім ня служыць гэная сэнтэнцыя «прымушай іх уваходзіць». Трэба, каб гэтая нашая пільнасьць і жаданьне агульнага аб'яднаньня апіралася на асновах любові, водле слоў апостала Паўлы. Але бачу, што Вы аддаліліся ад навукі гэтага апостала, і таму нядзіўна, што тыя, каторыя былі пад Вашай уладай, вышлі з належнае Вам паслухмянасьці. Што датычыць небясьпекі, пагражаючай Вашаму жыцьцю, дык можна сказаць: «кажды сам прычынай сваей бяды». Трэба карыстацца з памысных абставінаў, але ня трэба паддавацца неразумнаму захапленьню, асабліва, калі ідзе аб веравызнаньне, бо тады правадыры бываюць выстаўлены на нялічаныя небясьпекі, —«Я абязаны — пішаце — насьлядаваць біскупаў і г. д.». Ёсьць рэччу пахвальнай насьлядаваць сьв. біскупаў, напр. Златавуснага; але насьлядаваць іх трэба такжа ў пабожнасьці, навуцы, цярплівасьці і даваньню добрых прыкладаў. Прачытайце жыцьцяпісы ўсіх пабожных біскупаў, творы Златавуснага, а ня знойдзеце ў іх ані жалабаў, ані пратэстацыяў, працэсаў, спрэчак, позваў на суд аб перасьледаваньне, аб скідаваньне з урадаў з асабістых карысьцяў, аб пазбаўленьні жыцьця пабожных духоўных; знойдзеце там толькі тое, што павялічывае славу Божую, асьвету і будову душаў людзкіх і ўласкавеньне Эўдоксіі, гнеўнай на слуг царквы. Вернемся-ж цяпер да ўчынкаў Вашае Міласьці: у Вас поўныя земскія суды, поўныя магістраты, поўныя трыбуналы, поўныя ратушы, поўныя біскупскія канцэлярыі позваў, працэсаў, пратэстацыяў, чым ня толькі вуніі ўзмоцніць немагчыма, але і апошняя ў грамадзянстве сувязь любові разьбіваецца. «Але, калі — пішаце — неправаверныя на мяне адважна наступаюць, дык я мімаволі прымушаны бараніцца». Запраўды-ж ня гэтак вучыў нас Хрыстос: ён, ведзены на сьмерць, маліўся за сваіх ворагаў,— гэтак і Вашай Міласьці трэба паступаць. Яшчэ пішаце: «на соймах падносяцца галасы, шкадлівыя ня толькі для вуніі, але і для ўсяго рымскага духавенства». Хто-ж гэтаму вінен? Адна вунія прычынай гэтых усіх няшчасьцяў! Калі гвалціце людзкія сумленьні, калі замыкаеце цэрквы, каб людзі без абедні, без абрадаў хрысьціянскіх, без таенстваў гінулі, як няверныя, калі самавольна надужываеце любові і павагі да гаспадара, дык тады абходзіцеся бяз нас, але калі з прычыны ўціскаў паўстаець у народзе непакой, каторы трэба ўціхамірыць,— тады намі добра дзьверы запхнуць. Таму і праціўная старана думае, што мы з Вамі паразумеліся, каб супольне гвалціць людскія сумленьні і нарушаць агульны супакой, — чаго ніколі ня было! Сьцеражыце вуніі для сябе і выконвайце спакойна свае абавязкі, не наражаючы нас на агульную ненавісьць, сябе-ж самога на небясьпеку і гэтакі вялікі перад усім народам упадак. «На няпрымаючых вуніі — пішаце — выдаць загад і выгнаць іх з дзяржавы». Барані Божа! Няхай ня дзеецца ў айчыне нашай гэтакае страшэннае бяспраўе! Даўно ў гэтых гаспадарствах уведзена сьвятая рымска-каталіцкая вера і пакуль ня мела насьлядаўнічкі набажэнства свайго і паслухмянасьці для сьв. Айца, датуль славілася любоўю да супакою і магутнасьцю ўнутры і вонках краю. Цяпер жа, прыняўшы ў грамадзкасьць сваю неякую калатлівую і неспакойную таварышку, церпіць з гэтае прычыны на кожным Сойме, на кожным народным сабраньні, на кожным павятовым сойміку шмат якія сваркі і зьнявагі. Здавалася-б, лепш і карысьней для грамадзянства было-б парваць зусім з гэтакай калатлівай таварышкай, бо мы ніколі ў айчыне нашай ня мелі гэтакіх сварак, якія нам прынесла гэтая рознакалёрная вунія. Хрыстос не пячатаваў і не замыкаў цэркваў. «Маюць яны (вуніяты) — кажаце — адпаведных ксяндзоў», дай Божа, каб іх было досыць, але гэтага мала, што Вы самі іх хваліце: уласная хвала заўсёды ёсьць падазронай. Трэба, каб інаверцы бачылі добрыя ўчынкі іхнія і ішлі за імі па сьцежках іхніх. Аднак, я чуў, якіх Вы папоў пасьвячаеце, г. з. такіх, ад каторых царкве больш упадку, чымся збудаваньня здарыцца можа.

Агульна Вам закідаюць, што ў Вас няма адпаведных папоў, а хутчэй поўна сьляпых. Гэтак папы Вашыя цягнуць за сабой народ на згубу. «Аддаваць — пішаце — цэрквы на пасьмешышча і зьдзекі», — але пячатаваць і замыкаць цэрквы і зьдзекавацца над кім-колечы — гэта знача ламаць брацкую аднамыснасьць і ўзаемную згоду. Па гэтым усім, няхай мне Ваша Міласьць пакажа, каго Вы прыдбалі, каго зьядналі гэтай сваей строгасьцю, суровасьцю, гэтым пячатаваньнем і замыканьнем цэркваў? I запраўды пакажацца, што Вы страцілі нават і тых, каторыя ў Полацку ў Вас былі ў паслухмянасьці; з авечак зрабілі казлоў: сьцягнулі небясьпеку на край, а можа і згубу на ўсіх нас каталікоў. Заместа вясельля прынесла нам Ваша гэтак хвалёная вунія клапоты, несупакойнасьць, нязгоду і так нам зрабілася горкай, што мы прагнулі-б лепш быць без яе, чымся з прычыны яе цярпець непакоі, горыч і дакуку. Вось плады Вашае вуніі. Знамянітай запраўды ёсьць яна прычынай сварак і нязгоднасьці паміж людзьмі і ў краі. Бо калі-б, чаго сьцеражы Божа, айчына наша ўзбурылася (да чаго Вы гэтакую дагодную дарогу сваей суровасьцю паказываеце), ня ведаю, што-б тады з Вашай вуніяй было...

А па гэтым усім гаспадар загадвае цэрквы іхнія распячатаваць і адчыніць, аб чым я Вашай Міласьці пішу. А калі Вы па гэтым маім напамінаньні не адпячатаеце і не адчыніце цэркваў, дык я сам загадаю іх распячатаць і праваслаўным аддаць, каб яны паводле свайго набажэнства ў цэрквах свае абрады маглі-б справаваць. Жыдам і татарам не забараняецца ў гаспадарствах каралеўскіх мець свае сынагогі і мячыці, а Вы хрысьціянскія пячатаеце цэрквы! З гэтага поваду разыходзіцца ўжо ўсюды пагалоска, што яны прагнуць быць лепш у няверных туркаў у падданстве, чымся цярпець гэтакі ўціск свайго сумленьня.

Што датычыць палачанаў і іншых супраць Вас бунтаўнікоў, дык гэта магчыма, што яны гэтакімі ёсьць. Але Вы самі іх да бунту падбурылі. Былі яны Вам ува ўсім паслушныя, царкву Вашу не пакідалі, але Вы самі іх ад сябе адкінулі. I дзеля гэтага ня хочам больш, каб Ваша толькі для нас згубная вунія да канца нас зьнішчыла.— Гэта мае аб’ясьненьні, каторыя даю на Вашае пісьмо. Жадаю сабе на прышласьць быць вольным ад спораў з Вамі. Прашу толькі Найвышэйшага аб усялякую для Вас памысловасьць і адначасна аб духу лагоднасьці і любові да бліжняга, застаючыся з паважаньнем Леў Сапега».

З гэтага пісьма выяўляюцца пагляды Сапегі на рэлігійную праблему наагул і вунію 1595 г. у асаблівасьці. Выказаны яны гэтак ясна, што асобных камэнтарыяў не патрабуюць. Трэба толькі сцьвярдзіць, што паглядамі на рэлігійнае пытаньне Сапега апярэдзіў сваю эпоху на сотні гадоў і зьяўляецца прыкладам справядлівасьці і запраўднай толеранцыі. З гэтага гледзішча ён ня мае роўных сабе сярод сучасьнікаў. Дзеля ілюстрацыі тагачасных паглядаў — і пры гэтым паглядаў найвыдатнейшых людзей — на рэлігійнае пытаньне падамо пісьмо папы Урбана VIII да Жыгімонта III, пісанае з прычыны забойства Кунцэвіча. Пісьмо гэтае, як антытэза паглядам Сапегі, вельмі характэрнае.

«Устань, устань — пісаў папа Урбан, — слаўны сваімі перамогамі над туркамі, і з ненавісьцю, якую да цябе жывяць няверныя, вазьміся за ружжа дый, калі збаўленьне людаў гэтага вымагае, нішч агнём і мячом заразу схізмы. Хай сьвятая вунія паднясе галаву. Чулі мы аб існаваньні схізматыцкіх брацтваў. Хай-жа твая каралёўская павага, каторая павінна быць абаронай веры, зломіць іхнюю апорнасьць. Хвальшывых біскупаў рускіх, каторыя сеюць забурэньні, пакарай сурова паводле заслугаў. Апякуйся вуніяцкімі біскупамі, аблягчы ім доступ да двара і сойму і зраўняй іх з біскупамі лацінскімі».

Успомнім яшчэ, што ў Польшчы, навет пад канец XVIII стагодзьдзя, выдаваліся канстытуцыі, забараняўшыя некаталіком хаваць нябожчыкаў удзень і вязьці іх па галоўных вуліцах.

Але ня толькі справа вуніі і праваслаўнае царквы захапляла ўвагу Сапегі. Цікавіў яго і каталіцкі касьцёл на Беларусі, вызнаўцаў каторага ён хацеў абараніць ад полёнізацыі, якая пашыралася штораз мацней у яго асяродзьдзі. За часоў Сапегі беларуская каталіцкая люднасьць ня была польскай і крэпка трымалася сваей нацыянальнасьці, даючы адпор варожым імкненьням да яе зьнішчэньня. Гэта ясна бачыцца з наступнага факту, у якім Сапега прыймаў значны ўдзел.

У 1590 годзе памёр кракаўскі біскуп. На яго катэдру кароль хацеў назначыць віленскага біскупа кардынала Юрыя Радзівіла. Леў Сапега, даведаўшыся аб гэтым, напісаў да Радзівіла наступны ліст: «Маю ведамасьць, што, па сьмерці Кракаўскага біскупа, вакансію гэту аддаюць Яго Міласьці Кардыналу, біскупу Віленскаму. Я рад служу Яго Міласьці і ніякай рэчы ня бачу, якой-бы паводле думак Кс. Кардынала яму не жадаў. Але баюся, каб якая з гэтага поваду мутацыя да нас ня ўнеслася і каб не казалі напотым: «а вось літвін быў біскупам кракаўскім, няхай-жа будзе цяпер паляк віленскім». Але каб з гэтага факту ня было ўшчэрбку народу нашаму напотым дык тады няхай Яго Міласьць катэдры не даходзіць».

Радзівіл згодзіўся прыняць кракаўскую катэдру, але, як і прадбачыў Сапега, кароль зараз-жа вызначыў віленскім біскупам паляка — Мацееўскага. З гэтага поваду канцлер напісаў Крыштофу Радзівілу ўспомненае вышэй пісьмо наступнага зьместу. «Ані права, ані рацыі нашыя ня могуць вымагчы на каралю, каб зьмяніў свае адносіны на карысьць нашага народу, асабліва каб не вызначаў віленскім біскупам паляка. Я з асобы маёй даховываю веру Айчыне маей і ня толькі пячатаваць ня буду таго, што будзе супраць правоў нашых, але і проціставіцца супраць гэтага з вамі разам буду, каб ня толькі да гэтакіх дыгнітарскіх урадаў, але і да меншых бэнэфіцыяў і навет да дзяржаваў і лясьніцтваў народу нашага ніхто не папераджаў».

I запраўды Леў Сапега ў дадзеным прыпадку проціставіўся разам з народам і пры гэтым з пазытыўным рэзультатам. Біскупа Мацееўскага, паляка, жыхарства Вільні ня прыняла, дзеля чаго віленская біскупская катэдра засталася неабсаджанай да 1600 году.

Гэта былі найважнейшыя праявы дзейнасьці Сапегі ў галіне ўпарадкаваньня ўнутраных адносінаў у Вялікім Князьстве. З няменшай энэргіяй бараніў Сапега інтарэсаў сваёй бацькаўшчыны і вонках, а ў першую чаргу перад Каронаю, якая, асабліва пасьля вуніі 1569 году, імкнулася да гэгемоніі і поўнае інкорпорацыі Вялікага Князьства. Вышэй было ўспомнена аб нэгатыўным становішчы Сапегі адносна да Люблінскай вуніі. Толькі адна акалічнасьць у вачох Сапегі апраўдавала яе часткова: гэта — неабходнасьць супольнае, у інтарэсах абодвух народаў ляжаўшае абароны звонку. Гэтую думку Сапега выказаў у лісьце да Крыштофа Радзівіла з 29.1.1590. «Ня мае француская зямля гэтакіх ворагаў каля сябе, як Літва і Польшча; дзеля чаго самі паміж сабой б'юцца і ніхто іх не разводзіць. Але нас разьвялі-б хутка: з аднэй стараны турчын, з другой татарын, а з трэцяй масквіцін, а падобна-б і немцы ня спалі.

Гэтак толькі апраўдаваў Сапега вунію 1569 г. Па-за гэтым ідуць ужо тыя асаблівасьці абодвух народаў, каторыя ўсьцяж падкрэсьліваў Сапега і каторыя ўпаважнялі яго казаць: «Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў»[⁶⁵]. Абарона гэтых звычаяў у першую чаргу перад Каронай і зьяўляецца вонкавай дзейнасьцю Сапегі. Юрыдычна гэтыя «асаблівыя звычаі» трэба разумець, як тую частку дзяржаўнае самастойнасьці, каторая асталася Вялікаму Князьству пасьля вуніі 1569 г. I запраўды Вялікі Канцлер бараніў гэтае самастойнасьці з задзіўляючай энергіяй і субтэльнасьцю. Прыкладам можа служыць наступны факт. Льву Сапезе палякі рабілі закіды, што ён забараняе прыймаць недагодныя дзеля яго ўрадаў пратэстацыі. Сапега адказаў, што гэта няпраўда, што пратэстацыі яго ўрадам прыймаюцца, і толькі пратэстацыя шляхціца Гарабурды супраць справаў польскіх, парушаных на Сойме, прынята і ўпісана ня была, што Канцлер апісавае гэтак: «досыць яму Гарабурдзе пратэставацца ў сваіх справах, а ня супраць усяго Сойму, бо што каму з нас да спраў польскіх, як і мы ня хочам, каб яны аб нашых ведалі».

Запраўды, з пункту гледжаньня дзяржаўных інтарэсаў Вялікага Князьства і правоў беларускага шляхціца прыняцьце гэткае пратэстацыі было немагчымым, бо яна зацірала-б існаваўшую юрыдычную розьніцу паміж Вялікім Князьствам і Каронай, нішчыла-бы гэныя «асаблівыя звычаі» бацькаўшчыны Сапегі дый была-бы крокам да зьліцьця ў адно цэлае дзьвюх палітычна розных частак аднае дзяржавы.

Сапега ўважаў за патрэбнае перадусім бараніць тэрыторыяльную цэласьць Вялікага Князьства, разумеючы гэта ў самым шырокім сэньсе. Леў Сапега пашыраў правы свае бацькаўшчыны на ўсе тыя тэрыторыі, якія каліколечы належалі да гістарычнае Літвы. Па меры адбіраньня беларускіх этнаграфічных тэрыторыяў ад дзяржаў, якія захапілі іх, Леў Сапега дамагаўся бязумоўнага далучэньня іх да Літвы, нэгуючы рашуча ўсе правы да іх Кароны.

Гэтак было з Інфлянцкай зямлёй, якая, дзякуючы хвілёваму паводжаньню, была адабрана ад швэдаў і адразу інкорпоравана да Рэчы паспалітай абодвух народаў. Леў Сапега пісаў па гэтаму поваду Крыштофу Радзівілу ў лісьце з 12.III.1585 году: «Выдзерта няпраўна, сілай, невядома як Інфлянцкую зямлю нашаму народу, да якой паляк грошам не прылажыўся пра колькінаццаць гадоў, і толькі, калі па вялікіх ахвярах нашых прыйшло да канца вайны, тады пан паляк пачаў адбіраць ад нас тыя замкі, што мы за нашы Лукі, Завалачча і іншыя дабылі. А мы tоtо nосtе lаbогаvіmus еt nіhil серіmus (усю ноч працавалі і нічога не дапялі), аддаўшы на гэта ня толькі ўсе скарбы нашыя, але навет дзеля гэтае зямлі Інфлянцкае, баронячы яе, згубілі нашу зямлю. Палякі-ж ня толькі забралі бяспраўна інфлянцкія замкі, але нават і тыя, што народ наш трымаў, як Рыга, Кесь. Гэта страцілі мы дзеля таго, што самі з сабой не прававаліся. Ад шчырага сэрца напісаў гэта».

Тое самае было і з землямі, адабранымі ад Масквы падчас вайны 1610-1613 г., як напр. Смаленскай. Сапега 25 сьнежня 1611г. пісаў да таго-ж Крыштофа Радзівіла: «А паны палякі канстытуцыю напісалі народу нашаму шкадлівую і, гэты фундамэнт канстытуцыі залажыўшы, назвалі яго дыплёмам, прывілей сабе напісалі на Смаленск і на іншыя правінцыі і замкі, што ім даруе кароль усё, што ад Масквы будзе здабыта. Я быў змушаны ўчыніць пратэстацыю супраць гэтае канстытуцыі і супраць гэнага дыплёму, каторую пратэстацыю, хоць у канцэлярыях каронных прыняць не хацелі, а навет палякі забаранілі прыймаць яе гораду, аднак горад прыняў».

А яшчэ раней, адразу па здабыцьці Смаленска, менавіта 30-га чэрвеня 1611 г., з Смаленска Леў Сапега, разгадаўшы імкненьні палякоў далучыць Смаленскую зямлю ўпалове да Кароны, пісаў да Крыштофа Радзівіла, называючы двор «злым торгам», і хацеў навет «асесьці на ральлі, перапрасіць плуг, бо яго ўжо ніхто ня склоніць на дворскую полеўку, якую ён ведае добра».

Тут трэба замеціць, што Леў Сапега ня толькі бараніў правы свае айчыны да адабраных чужымі дзяржавамі тэрыторыяў, але ўсьцяж дараджываў, як адабраць іх, і ведаючы, што найлепшым спосабам да гэтага ёсьць «жаўнер літоўскі», радзіў у цэлым радзе лістоў да Крыштофа Радзівіла, як напрыклад у лісьце з 13 ліпня 1911 г. у часе вайны за Інфлянты, каб: «жаўнер наш не аддыхаў, а замачкі ў Інфлянтах займаў і каб перад прыходам кароннага жаўнера займаў іх як найбольш, бо тады паны палякі ня змогуць нам сказаць, што мы Інфлянты страцілі, калі нямалую іх часьць ізноў рэкупэруемо».

А ў адным з папярэдніх лістоў да таго-ж Радзівіла з 22-га сакавіка 1594 г. чытаем: «Гэтман Каронны зьбірае выбранцаў і мае вока на татараў, каторыя гвалтам хочуць праз Польшчу да Нёмна. Добра-б было, каб і ад нас палякі помач якую мелі, бо трэба-ж братоў ратаваць, тым больш, што і аб нашу ўласную скуру тут ідзе. Бо сьцеражы Бог няшчасьця на іх, ці-ж нам тады ад палякоў не дастанецца! А калі палякі абойдуцца бяз нашай помачы, тады гэты одыюм узаемнай непрыязьні і ненавісьці, каторы паміж намі з палякамі цяпер кіпіць, яшчэ больш узрасьце і пры нас будзе сulpa (віна). Трэба ім памагчы і жаўнерам нашым, а калі-б гэта не магло быць, тады хоць татарамі».

Гэты ліст вельмі характэрны яшчэ і дзеля таго, што ён выразна сцьвярджае стан антаганізмаў, існаваўшы тады між Каронаю і Вялікім Князьствам, а з другога боку ён сьведчыць аб надзвычайнай шляхотнасьці Сапегі, каторы не хацеў, каб яго народ даў повад да паглыбленьня гэтае ненавісьці.

Аднак, ня толькі на дыплёматычным, але і на ваенным полі Сапега бараніў цэласьці Вялікага Князьства. Калі ў 1620-ых гадох уварваліся швэды — пад камандай Густава-Адольфа і не без дапамогі Масквы — у межы Вялікага Князьства, Сапега ізноў, ня гледзячы на свой 63-гадовы век, становіцца на абарону краю і адзначаецца ў ваенных дзеяньнях. Пры гэтым ён не ашчаджае сваей фортуны і паносіць вялікія выдаткі на абарону, за што гаспадарства было яму асабліва ўдзячнае. У гэту цяжкую для Вялікага Князьства пару, калі — апрача вайны — шырылася яшчэ і маравое паветра, Сапега абняў галоўнае камандаваньне ваеннымі сіламі, як Вялікі Гэтман Літоўскі.

Пасьля вайны Сапега, будучы віленскім ваяводам, спакойна дажываў свой век, працуючы над упарадкаваньнем Мэтрыкі Вялікага Князьства Літоўскага, інакш кажучы — архіву спраў Дзяржаўнае Канцэлярыі Вялікага Князьства Літоўскага, які знаходзіўся пад асабістым даглядам і кіраўніцтвам Вялікага Канцлера Літоўскага. Архіў гэты зьмяшчае арыгінальныя дакумэнты ад XIII стагодзьдзя і копіі дакумэнтаў, выданых з Дзяржаўнае Канцэлярыі, ды мае надзвычайна вялікую цэннасьць дзеля беларускае гісторыі[⁶⁶].

Яшчэ ў 1594 г., у Вільні, канцлер Леў Сапега апрацаваў рэестр дакумэнтаў Літоўскай Мэтрыкі, а пад канец жыцьця ён упарадкаваў гэты архіў, перапісаўшы кнігі нанова.

Акты Мэтрыкі былі пісаны ў беларускай мове, а дзеля таго, што яны абыймаюць стагодзьдзі, можна на аснове іх прасачыць абраз разьвіцьця беларускае мовы.

Незадоўга да сваей сьмерці Сапега атрымаў годнасьць Маршалка Вялікага Князьства і ў гэтай годнасьці, як прадстаўнік дзяржавы, спатыкаў у 1633 годзе новага караля Уладыслава IV. Сапега меў тады 76 гадоў. Праз два тыдні пасьля гэтая сустрэчы ён памёр і быў пахаваны ў Вільні ў касьцёле сьв. Міхала, ім жа ўфундаваным. Перад сьмерцяй Сапега багата адбараваў уфундаваныя ім цэрквы і касьцёлы. Цела яго, аднак, доўга не магло знайсьці супакою. Над ім надругаліся два разы маскоўцы, асабліва ў 1655 годзе, выкідаючы труну на вуліцу.

У асобе Льва Сапегі Вялікае Князьства страціла апошняга абаронцу сваіх правоў, а беларускі народ — абаронцу свае культуры, мовы і нацыянальнасьці. Пасьля сьмерці Сапегі аканчальны заняпад палітычнага і культурнага жыцьця Беларусі збліжаўся шыбкімі крокамі, і ўжо ў 1697 г. зьявілася соймавая пастанова, касаваўшая правы беларускае мовы, як мовы ўрадавае і загадаваўшая земскаму пісару ўсе акты пісаць па-польску. Не падлягае сумліву, што факт гэты стаўся-бы значна раней, калі-б ня было Сапегі.

Дзеяльнасьць Сапегі не ўратавала Вялікага Князьства і беларускае культуры ад пазьнейшага заняпаду. Тлумачыцца гэта тымі вялікімі супярэчнасьцямі ўнутранага жыцьця Вялікага Князьства, каторых навет Сапезе, паміма задзіўляючых высілкаў з яго боку, не ўдалося зьнішчыць. I ўсё-ж такі эпоха Сапегі астанецца назаўсёды ў гісторыі беларускага народу і яго культуры залатой парой, а магутная постаць Вялікага Канцлера будзе ўсьцяж яскравым доказам вялікіх творчых сілаў, укрытых у беларускім народзе.

Леў Сапега застанецца назаўсёды для ўдзячных патомкаў узорам мудрага палітыка і дыплёматы ды гарачага патрыёты, прыкладам запраўднае справядлівасьці, несфальшаванае толеранцыі і высокае эдукаванасьці.

Галоўныя крыніцы:

Sсгірtоrеs rеrum роlоnісarum.Тоmus VIII: Агсhivum Domu Radziwiііуw. Krakуw, 1885 г.

Ластоўскі В. «Гісторыя Беларускае (Крыўскае) Кнігі», Коўна, 1926 г.

Т. Czacki: «O Litewskich i Polskich Prawach». Warszawa, 1800-1801 r.

Рэцэнзія

Ksiкga pami№tkowa ku uczczeniu czterechsetletniej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego, pod redakcj№ doktora Stefana Ehrenkreutza, Wilno 1935, «Rozprawy Wydziaіu III Towarzystwa Przyjaciуі Nauk w Wilnie», TomVIII, str. 362.

Як паказывае сам назоў і кароткая прадмова рэдакцыі, кніга гэта была распачата яшчэ ў 1929 г. з прычыны прыпадаўшых у ім 400-тых угодкаў I Літоўскага Статуту. Няспрыяючыя абставіны перашкодзілі выдаць яе раней як у сёлётнім годзе і ў разьмеры меншым, чымся намерана. У кнізе зьмешчаны працы выдатных польскіх гісторыкаў i праўнікаў. Працы прысьвечаныя аналізе I Літоўскага Статуту невялікія і разглядаюць паасобныя праўныя інстытуцыі Статуту. Гэтак праф. Фр. Боссоўскі разглядае квэстыю ўлады бацькоў пазбаўляць дзяцей спадчыны ў прыпадках цяжкай з іхняга боку зьнявагі, Кароль Кораны i разглядае некаторыя пастановы Статуту ў галіне права каральнага, Рафал Таўбеншляг разглядае квэстыю позву ў I i II Статутах i ўрэшце Станіслаў Пташыцкі ў двух артыкулах закранае ўжо III Літоўскі Статут («Pierwsze wydanie trzeciego Statutu i jego przerуbki» i «Konfederacja Warszawska 1573 r. w trzecim Statucie Litewskim»).

Вялікшае значэньне маюць i падрабязьней распрацаваны артыкулы на тэмы гістарычныя. З ix трэба перадусім адцеміць працу Яна Aдамуса пад наз. «Paсstwo Litewskiew latach 1386—1398». Аўтар разглядае тут праблему інкорпорацыі гістарычнае Літвы да Польшчы на аснове акту Крэўскае вуніі. Дзеля таго, што ў гэтым годзе прыпадае юбілей Крэўскае вуніі, праца Я. Адамуса ёсьць асабліва актуальнай. Дагэтуль ды й цяпер у польскай гістарычнай навуцы пануе пагляд, быццам Крэўская вунія пазбавіла гістарычную Літву (г. зн. Беларусь) яе дзяржаўнае самастойнасьці i зрабіла з яе звычайную польскую правінцыю, a толькі салінскія здарэньні 1398 г. ці акты віленска-радамскія 1399-1400-1401 гадоў вярнулі йзноў Літве ейную дзяржаўнасьць. Гэты пагляд зьяўляецца зьместам г. зв. „тэорыі інкорпорацыі" Літвы да Польшчы, якой найгалаўнейшым прадстаўніком у польскай гістарычнай навуцы быў А. Левіцкі. Паўстала-ж гэта тэорыя дзеля таго, што няма беспасярэдніх доказаў, быццам існаваў агульны акт інкорпорацыйны, які ўлучаў Літву да Польшчы як правінцыю. Абаронцы інкорпорацыі маглі апірацца толькі на гіпотэзах, дзеля абаснаваньня каторых шукалі тых ці іншых гістарычных здарэньняў. Ян Адамус у сваёй працы вельмі падрабязна i пераконываюча зьбівае прынятыя дагэтуль аргуманты за тэорыяй інкорпорацыі. Перадусім-жа аўтар адрозьнівае два паняцьці сярэднявечнае інкорпорацыі ў форме ўлады беспасярэдняе ці пасярэдняе над тэрыторыяй інкорпорованай i кажа, што калі i прыняць за факт інкорпорацыю Літвы да Польшчы у 1386г., дык магла-б гэта быць толькі інкорпорацыя пасярэдняя. Наагул-жа Адамус уважае, што адзінага інкорпорацыйнага акту ня было, але былі меншыя акты i кожны з ix зьдзейсьніваў часткова інкорпорацыю на малой тэрыторыі. Дзеля гэтага аўтар з усіх дасюлешніх аргумантаў за інкорпорацыю выбірае фактычна адзін. Ёсьць ім г. зв. «гомогіяльныя акты» літоўска-бел. князёў з 1386-1398 гадоў. У гэтых-жа актах, паводле інтэрпрэтацыі праф. Бальцэра, літоўска-бел. князі выказывалі адзнакі падданства (holdu) ня толькі Ягайлу, але і Ядвізе і асабліва Польскай Кароне. З гэтага быццам i выплывае вывад, што гэныя князі паасобку прызнавалі сваю залежнасьць ад кароны, a дзеля таго інкорпорацыя ў сэнсе «ўлады пасярэдняе» была i правялася паступова прынамся адносна тэрыторыяў гэтых князёў.

Трэба аднак зацеміць, што калі аўтар вельмі ўдала зьбівае аргументы за існаваньнем адзінага інкорпорацыйнага акту, дык выдаецца рызыкоўным апіраць частковую інкорпорацыю, у разуменьні аўтара, толькі на ўспомненых актах гомогіяльных. Перадусім, сам аўтар добра зьмяншае іхняе значэньне, калі кажа, што знаходзяцца яны ў якойсь мала выразнай сувязі з венам (wianem) для Ядвігі на землях беларуска-літоўскіх. Факт запісу Ягайлай на карысьць Ядвігі вена на абясьпячэньне ейнага пасагу (хоць-бы гэтага пасагу й ня было) не падлягае сумлеву. I правільна аўтар далей заўважае, што сучасьнікі лучылі адносіны Польшчы да Літвы з адносінамі пасагу да вена. А калі-ж беларуска-літоўскія князі ў успомненых актах i зьвярталіся апрача Ягайлы i да Ядвігі, дык гэта ня можа быць бясспрэчным доказам інкорпорацыі, бо асоба Ядвігі юрыдычна ня была ім чужой. Наступна няма зусім згоднае інтэрпрэтацыі гомогіяльных актаў і квэстыя гэтая вымагае свайго дасьледаваньня. Урэшце супроць прыняцьця інкорпорацыі нават частковай i ў разуменьню аўтара (форма пасярэдняга ўпаданьня) сьведчыць i той факт, што ў пазьнейшых актах, якія гэтую інкорпорацыю быццам касуюць, няма аб ёй успаміну (а гэта-ж было-б здарэньне першараднае вагі), хоць гэтыя акты зьявіліся праз 12 гадоў, значыцца ў часе, калі памяць аб ёй павінна была-б быць асабліва жывой. Можна было-б прытачыць яшчэ аргуманты супроць інкорпорацыі, але i вышэй пададзеныя прамаўляюць затым, што гіпотэза інкорпорацыі нават юрыдычнай ёсьць надта слаба абаснаванай, фактычнае-ж інкорпорацыі бязумоўна ня было.

Гэнpык Лоўмянскi даволі падрабязна спыняецца над асновамі грамадзкімі i гаспадарчымі вуніі («Uwagi w sprawie podіoїa spoі. i gosp. unji Jagielloсskiej»). Аўтар апіраецца часткова i на ўспомненай вышэй працы Адамуса, аднак у поглядзе на інкорпорацыю з ім не згаджаецца i трымаецца погляду вырабленага Левіцкім. З цэлай працы насоўваецца між іншым вывад, што ў Бел. Літоўскай дзяржаве існаваў вялікі антаганізм , між элемэнтам этнографічна-літоўскім (аўкштота i жмудзь), i рускім (беларускім i пачаткова ўкраінскім) i што этнографічныя літоўцы, падбіўшы элемэнт «рускі», імкнуліся да ўтрыманьня свайго пануючага становішча над элемэнтам беларускім нават коштам дзяржаўнае незалежнасьці. Гэты вывад трэба прызнаць памылковым. Калі напачатку літоўскіх «падбояў» i магчымы быў гэты антаганізм, дык у кожным прыпадку ён хутка зьнік. Прычынаў да гэтага было шмат. Перэдусім літоўскія «падбоі» былі такога роду, што вельмі часта беларускія князі лучыліся з Літвой дабраахвотна. Далей аўтар адумысна зьмяншае ўплыў рускай (беларускае) культуры на ліцьвіноў этнографічных. Ужо за Альгэрда пры літоўскім двары панавала беларуская мова, а Ягайла інакш не гаварыў, як па-беларуску, беларуская мова зрабілася ўрадаваю нават у часы гэгэмоніі этнографічна-літоўскага элемэнту; ліцьвіны хутка зжываліся з рускай (беларускай) люднасьцю i асыміляваліся, што сьцьвярджае i аўтар. Падобныя зьявішчы былі-б зусім немагчымымі, каб дапусьціць, што антагонізм між этнографічнымі літоўцамі (аукштота i жмудзь) быў на толькі вялікі, каб прымушаў першых дзеля барацьбы з другімі гадзіцца нават із згубаю дзяржаўнае незалежнасьці! Апрача гэтага аўтар апэруючы статыстычным матар'ялам, вартасьць каторага вельмі сумлеўная, нязвычайна зьмяншае ролю беларускага элемэнту ў супольнай дзяржаве.

Г. Лоўмянскі стараецца паказаць, што важнымі прычынамі да вуніі з Польшчай былі зьявішчы натуры грамадзкае і гаспадарчае ў тым сэнсе, што Літва, каб дапяць у сябе пажаданых эканамічных ці грамадзкіх рэзультатаў, сьведама йшла на вунію, a пасьля па дасягненьню ix «ня думала аб сплаце доўгу ўдзячнасьці i акты вуніі de facto анулявала». Што эканамічныя i rpaмадзкія фактары пхалі паасобныя краіны да бліжэйшага злучэньня—рэч вядомая, але ўплыў гэтых фактараў, як прадстаўляе аўтар, зьяўляецца незразумелым. Адсюль i супярэчнасьці ў вывадах аўтара. Між іншым аўтар заўважвае, што аукштота і жмудзь імкнуліся да вуніі з Польшчай, каб утрымаць гэгэмонію над рускім элемэнтам i што Польшча сваё забавязаньне споўніла цапком, толькі этногр. ліцьвіны былі няўдзячнымі. Тымчасам паводле аўтара аказалася, што польская помач прычынілася да роўнапраўнасьці рускага элемэнту ў гіст. Літве. Але-ж аб гэтым аукштота i жмудзь, нават паводле аўтара, Польшчы не прасілі i замеру такога ня мелі i чаму павінны былі мець удзячнасьць за такую услугу. Падобнага роду навязаньне гістарычных здарэньняў ёсьць немагчымым.

На наш пагляд немагчыма абаснаваць польска-літоўскіх вуніяў інакш, як толькі ўмовамі характару палітычнага. У хвіліну вонкавае небясьпекі Літва лучылася цясьней, a калі небясьпека мінала, вунія фактычна пераставала існаваць i злучаны зьвяз распадаўся лёгка.

На гэтым кончым агляд успомненай кнігі. Кніга бязумоўна павінна быць прастудыявана беларускімі гісторыкамі, бо ў агульную скарбніцу веды аб Вялікім Княстве яна ўносіць вартасны ўклад.

Камэнтары

Да гэтай пары гістарычная спадчына Міколы Шкялёнка не выдавалася ў такім поўным аб’ёме. Пераважная большасьць ягоных твораў друкавалася ў 30-х—40-х гадах мінулага стагодзьдзя ў часопісе «Калосьсе» (Вільня) і ў газэце «Раніца» (Бэрлін).

Тэксты твораў падаюцца з захаваньнем аўтарскага правапісу. Храналогія напісаньня артыкулаў не захоўваецца.

1. Bielarus — Litva — Kryvija.

Друкуецца паводле газэты «Раніца», дзе друкаваўся, пачынаючы з 10 красавіка 1941 года і да 18 студзеня 1942 года.

2. Тэрыторыя Беларусі і яе дагістарычнае насельніцтва.

Друкуецца паводле часопіса «Калосьсе», 1938 год, № 2-3.

3. Прадмет беларускае гісторыі.

Друкуецца паводле выданьня: «Запісы Беларускага Навуковага Таварыства». Вільня, 1938, сшытак 1.

4. Сінтэза беларускае гісторыі.

Друкуецца паводле часопіса «Калосьсе», 1938 год, № 4, дзе ўпершыню быў апублікаваны.

5. Аб «Тутэйшых».

Друкуецца паводле кнігі «Беларуская думка ХХ стагодзьдзя», Варшава, 1998, с.362-366. Упершыню быў апублікаваны пад крыптанімам «М.Ш.» у газэце «Беларускі фронт», Вільня, 1939, № 14 ад 15 ліпеня.

6. Да мэтодолёгіі гісторыі Беларусі.

Упершыню быў апублікаваны ў газэце «Раніца», 1942 год, пачынаючы з 20 верасня і заканчваючы 10 студзеня 1943 года.

7. Аб нашым нацыянальным назове.

Друкуецца паводле газэты «Раніца», 1941 год, 15 сакавіка, дзе быў апублікаваны пад крыптанімам «Ш».

8. Да асноў нашае нацыянальнае гордасьці.

Друкуецца паводле газэты «Раніца», 1942, 1 сакавіка, дзе быў апублікаваны пад крыптанімам «Ш».

9. Копныя суды ў Беларусі.

Упершыню быў апублікаваны ў часопісе «Нёман», 1934 год, № 3-5.

10. 400-лецьце Літоўскага Статуту.

Упершыню быў апублікаваны ў часопісе «Студэнцкая думка», 1030 год, № 1.

11.Беларусы і суседзі.

Друкуецца паводле газэты «Беларускі голас» (Канада), 1975 год, сакавік, № 231.

12. Да літоўска-беларускіх адносінаў.

Упершыню быў апублікаваны ў газэце «Беларускі Фронт», № 16(50) ад 15 жніўня 1939 года.

13. Выступленьне на Другім Усебеларускім Кангрэсе ў Менску 27 чэрвеня 1944 года.

Друкуецца паводле выданьня: «Другі Усебеларускі Кангрэс», Мюнхен, 1954 год, с.41-50.

14. Культурнае рабства.

Друкуецца паводле часопіса «Калосьсе», 1939 год, № 1, дзе ўпершыню быў надрукаваны.

15. У трохсотныя ўгодкі сьмерці Вялікага Канцлера Льва Сапегі.

Упершыню быў апублікаваны ў «Запісах Беларускага Навуковага Таварыства», Вільня, 1933 года, сшытак 1.

16. Рэцэнзія.

Друкуецца паводле часопіса «Калосьсе», 1935, № 1.