Шмякин Ивн

Сэрц н длонi (н белорусском языке)

Iвн Шмякiн

Сэрц н длонi

Рмн

1

Доктр Ярш стяў н дху вернды i свiстў, злжыўшы пльцы ў рот. Свiстў тк, што здвлся, з дубоў псыплецц лiсце. У блкiтнй безднi неб ўзнiмлся чрд чгршоў. Глубы кружылi нд дчй. У "мiклеўскiх чырвоных" грэлi крылы. Рптм чрду быццм знесл ветрм: мiг - i ян пынулся длёк нд борм. I доктр ледзь не пляцеў следм з ёю. Ступiў н смы крй дху. Пд яго цяжкiм целм нтужлiв рыпнулi слупы вернды, збрынчлi шыбы. Ён хвлявўся, як хлпчук. Сонц, што ўзнялося нд борм, бiл прменнямi ў твр, сляпiл. Ярш зслняўся д яго не длоняй, неяк п-дзiцячы, локцем. З другог кнц вернды стяў яго сын Вiктр, ростм трх не з бцьку, ле худы, тнклявы, дўгногi. Ён счыў з глубмi ў плявы бiнокль.

Ля клодзеж сядзелi н лўцы жнчыны. Iх цiквiлi не глубы, глубятнiкi.

- Смешн. Як дзiця. Цэлы дзень мож гняць глубоў, - быццм з дкорм, ле ў той ж чс з змiлвннем д муж скзл Глiн Адмўн.

- А я люблю людзей, якiя могуць вось тк зхпляцц, - дкзл Влянцiн Андрэеўн, не зводзячы вчэй з Ярш.

- О, я прырўную, Вля!

Скзл жртм i см ж дчул, як трывожн ёкнул сэрц. Зчырвнелся.

Влянцiн Андрэеўн ўбчыл гэтую чырвнь н яе шчокх i двярнулся д вернды: ян добр ведл свю сяброўку, яе хврвiтую пдзронсць.

- Было б д кго, Гля. Я ўжо стря бб. Бчыш, рсплылся як. Гэт мне трэб рўнвць. Мой Кiрыл штодзень ствiць цябе ў прыклд. Глядзi, кж, як Глiн ўмее счыць з сбою, стройня, як у двццць год.

- Тоўстыя зўжды зйздросцяць тонкiм, - зсмяялся Глiн Адмўн, здволеня, што яе хвляць.

З другой плвiны дом выйшл дчк Шыковiчў Iр, прнутя п-святочнму - у яркую рскляшоную спднiцу, у белую кофтчку, белыя бсножкi. Гэте лёгке дзенне псвл i д яе стройнй постцi, i д вясёлй летняй рнiцы.

Iр ппрвiл куляры i тксм пчл ўглядцц ў неб. Глубiнй чрды ян не ўбчыл свiмi блiзрукiмi вчмi i, знявжлiв зморшчыўшы нос, скзл:

- Яны дўно ўжо ў гордзе, вшы глубы.

- Не кркй! - кiнуў з дху Вiктр.

Гэт быў першы гон прывезеных з горд н дчу глубоў, i бцьк з сынм моцн пержывлi - цi вернуцц яны?

Але як нi быў зняты Антон Кузьмiч глубмi, ён не пкiнуў без увгi сынвы словы.

- Э-э, брце мой! Ты як рзмўляеш з дзяўчынй? Ян ж н пяць год стрэйшя з цябе. А ты ёй - "не кркй!". Жх!

Влянцiн Андрэеўн зступiлся з хлопц:

- Не вялiкя пнi. Як ян, тк i д яе. Мы тут усе н "ты". Адн сям'я.

Дзяўчын з iрнiчнй усмешкй зiрнул н мцi i пйшл п сцежцы д рўчк, што прцякў метрў з сорк д дчы. Здлёк пклiкл:

- Нтшк! Хдзем н луг!

Двнцццiгдовя дчк Яршў сядзел н пдконнiку, звесiўшы ногi н двор, i чытл, быяквя д глубоў, д якiх учор яшчэ выяўлял iнтрэс i, мгчым, зцiквiцц зўтр. Але сёння ёй было не д глубоў. Усю рнiцу чытл ян "Прыгоды Гекльберы Фiн" i ўвесь чс ргтл, стукючы д зхплення пяткмi п сцяне. Зпршэння Iрынг ян не пчул.

Глiн Адмўн скзл:

- Нтш, цябе клiчуць.

Дзяўчынк не дгукнулся.

- Нтшк!

- Г!

- Схдзiце з Iрй н луг i нрвiце шчўя.

- О бож! - цяжк ўздыхнул мля. - Што з жыццё н гэтй дчы! Стронкi не ддуць прчытць члвеку.

Жнчыны зсмяялiся.

- Нтлк! - гукнуў Ярш. - Не бурчы, свякрух. Кцiся брнкм н луг. Цябе глубы бяцц.

- Жыцця ням д вшых глубоў. - Нтш перкiнул ногi церз пдконнiк i знiкл ў пкоi, Вiктр пведмiў мiж тым:

- Ляцяць!

- Дзе?! Дзе? - зтупў п дху Ярш, жно здрыжў увесь дом, выхпiў у сын бiнокль, рдсн згудзеў: - Аг, ляцяць! Вяртюцц. А што я вм кзў? Млверы! - ппркў ён немведм кго, бо нiхто нiчог не кзў, клi не лiчыць кроткй Iрынй зўвгi.

Чрд глубоў прнеслся нд соснмi, нiзк бляцел вкол дом, пмкнулся н вышкi, дзе был глубятня, i, спуджня Яршвым свiстм, зноў узвiлся ўгру.

Глiн Адмўн, п-дзявочы стройня, мляв пцягнулся, зкiнуўшы голыя рукi з глву.

- А хорш тут. Я дўно тк не дпчывл.

- Хорш, клi гсцей ням. Кожны дзень госцi. Абрыдл. Кiрыл бясконц кго-небудзь зпрше. Яму сумн без гсцей. А мне гтуй ды тлеркi мый цэлы дзень. Антон! - гукнул Влянцiн Андрэеўн Ярш. - Рыбу лвiць пойдзем?

У Глiны зноў згрэлiся шчокi. Ян бялся гэтых пходў муж i суседкi з вудмi д ркi, дзе густыя лугвыя зрснiкi, хоць яны яшчэ нiколi не зствлiся тм дзiн н дзiн, з iмi зўсёды iшлi бо Вiця, бо Нтш, бо Iр, цi чсцей усе трое. См ян знрок не хдзiл, кб не пдумлi, што не двяре цi пiльнуе. Не, ёй вельмi i шчыр хцелся быць ткой, як муж, - ён в ўсiм верыць ёй, як Шыковiч, быяквы д тго, куды i з кiм iдзе яго жонк, як Влянцiн. Хочцц... Але ян не мож. Ян пкутуе. I, мгчым, не столькi д смой рэўнсцi, колькi д сорму з яе i з сябе, што ян вось ткя - не як другiя. Але кб ён быў не ткi, яе Антон. Мож, тысячны рз ян плюбвлся яго сiлквй постццю, што ўся iмкнецц ў неб з глубмi, яго дужымi голымi рукмi, шырокiм i мужным тврм, влсмi кштнвг колеру... Ян не веде больш прыгожых влсоў. Дурнi тыя, хто кж, што доктр Ярш трохi рудвты. Кб яны прыгледзелiся блiжэй, кб мглi пглдзiць гэтыя мяккiя влсы, пчуць, як яны пхнуць, прытулiць гэтую рзумную глву д грудзей... Вось тк... Ян мысленн бнял муж. I тут ж дчул пякучы боль д думкi, што клi-небудзь другя, чужя жнчын бнiмл яго. Зкружылся глв. Як прз сон д яе длятлi словы суседкi:

- Рнiцй пытю: "Прызнйся, Кiрыл, кго н сёння зпрсiў?" - "Нiког", - кж. А п вчх бчу, што мнiць. Уцяку н луг н цэлы дзень. Няхй см чстуе... Што з тбой, Гля? Ты нездров?

- Не. Нiчог. - Глiн Адмўн бдзёр пдхпiлся i зсмяялся, ле смех гэты гучў дзiўн.

Ярш дрвўся д глубоў, глянуў унiз н жонку.

- Глк! Што здрылся?

- Нiчог. Вунь хто пдбiрецц д вшых глубоў, - ян пкзл ў неб нд лугм.

Тм, у вышынi, пвольн кружыў коршк.

- Вiця! Пкрць грэср. Збiць, як Пўэрс.

Бцьк i сын з днольквым спрытм сскочылi ўнiз. Вiктр н мiг зглянуў у пкой i выбег дтуль с стрэльбй. Хлопцу толькi нядўн дзволiлi крыстцц ёй, i ён рды быў кожнму выпдку, кб пкзць свой пляўнiчы тлент. Перлмўшы доўге цел, трх не дтыкючыся носм д зямлi, ён смешн сiгў д рўчк, збiрючыся п зрснiку дбрцц непрыкметн д тго месц, нд якiм кружыў коршк. Глiн Адмўн крыкнул:

- Вiця, сцярожн! Тм недзе Iр...

Ярш глядзеў услед сыну i бязгучн смяяўся. Смяялся яго цел, перпоўнене здроўем i бдзёрсцю.

Глубы ўплi ўнiз. Цi то яны дчулi небяспеку, цi, мож, убчылi, што гспдры нрэшце пкiнулi свой пост i нiшто не першкдже зляцець у глубятню. Але яны не зляцелi дрзу н грышч, ўсёй чрдой, шумн зхлопўшы крылмi, уселiся н прэнчы блкон, што быў зроблены нд верндй з другог боку гэтг доўгг дом.

З кн пддшк высунулся лбстя глв з лысiнмi-зтокмi, што глыбок ўрэзлiся ў доўгiя, крыху кучрвыя i моцн ўскудлчныя белыя влсы.

- Што ў вс з грмiдр ткi? -хмур спытў Шыковiч, блiснуўшы злтым зубм. - Не дяце члвеку ппрцвць спкойн.

- Ты, Кiрыл, як Нтшк, - зсмяялся Влянцiн Андрэеўн. -Усю рнiцу я хдзiл н пльчыкх. Не можм ж мы хдзiць тк цэлы дзень.

- Сёння нядзеля, Кiрыл Всiльевiч. Трэб дпчывць, - скзл Глiн Адмўн.

Ярш хiтр сжмурыўся:

- Нешт ў цябе вочы зспныя. Няўжо д прцы?

Глв Шыковiч схвлся. Ярш i жнчыны зсмяялiся. Але прз момнт Шыковiч з'явiўся н блконе ў зялён-крычневй плстй пiжме. Пужнуў глубоў:

- Кыш, чэрцi! Ужо нпэцклi, - i д Ярш: - Я тбе дм - "вочы зспныя". Эскулп ты беспрдонны! Гэт ж не твя рбот! Вырзў сляпую кiшку, i больш нiякг клопту, iдзi гняй глубоў.

- Няшчсне члвецтв! Як яно збяднее, клi не пчыте твйго ртыкул. Цi, мож, свет первернецц дгры нгмi?

- Цяпер яны доўг будуць шпiляць дзiн днго. Хдзем купцц, Гля.

- Нтшк, купцц хочш?

Дзяўчынк выглянул з кн, крыкнул:

- Чго хчу - тго хчу! Тут ждннi ншы, ммчк, зўсёды супдюць. Ян выскчыл прз тое ж дчынене кно з ручнiком i кнiгй у рукх.

У кустх бухнуў стрэл.

Коршк спкойн прплыў нд сядзiбй. Усе првялi яго вчмi. Ярш пшкдвў:

- Прмзў Вiктр.

- Нсыпце яму солi н хвост, - хмыкнуў Шыковiч з вышынi.

- Я цябе, млвер пузтг, зрз скiну з твёй глубятнi!

Адыходзячы, жнчыны пчулi, як пд цяжкiмi крокмi Ярш зстгнлi новыя ўсходцы, што вялi н грышч, дзе Шыковiч бстлявў сбе кбiнет. Потым, зiрнуўшыся, яны ўбчылi, што кроткi Шыковiч дрыге ў пветры нгмi, пдняты дужым Яршм.

- Пусцi, чорт! Косцi пломiш. Во лпы! Клешчы! Тбе не хiрургм трэб быць, квлём. Першы рз у жыццi бчу тког лекр... Адчпiся!

Здыхўшыся, Шыковiч выслiзнуў з Яршвых рук i дкцiўся н другi бок блкон.

- Вля прсiл штодзень рзмiнць цябе. Глядзi, у цябе дрзу знiк зспны выгляд.

- Вля выдуме! А см лянуецц зрдку рбiць. Я хоць шторнiцы пўгдзiны... нгмi дрыгю...

- Вось iменн, дрыгеш. Мл крысцi д твёй зрдкi.

Ярш нблiзiўся i стў поплеч, ён быў вышэйшы н цэлую глву. У гордзе, клi яны гулялi рзм, н iх з усмешкмi зiрлiся, сябры жртвлi з iх i рскзвлi некдоты. Але гэт не шкодзiл iх дружбе.

Хвiлiну яны моўчкi глядзелi н луг, дзе пмiж кустоў мiльглi стрктыя хлты iх жонк i Нтшы. Жнчыны iшлi д дубоў, з якiмi iскрылся тысячмi сонцў дўгвте люстр вды. Гэт стрыц ркi. Смой ркi не вiдць, у незпомныя чсы ян дступiл д лесу н добры кiлметр. Вiдзён толькi чырвоны слуп лiхтр н берзе.

Луг не роўны i не глдкi, ён перрэзны стрыцмi-рўчкмi, кнвмi, бергi якiх зрслi лзняком, н ўзгоркх стяць дубы, у зрэчнй длечы сiнее лес, злев з-з хмызнякоў выглядюць стрэхi хт. Але ўсё дно нiдзе, нвт у смым шырокiм полi, ням тког дчувння прсторы i небсяжнсцi, як тут, сблiв клi глядзець вось з ткой вышынi. Дзiўн, што неб тут тксм здецц вышэй, чым дзе ў iншым месцы. I бчыш усё дрзу: зялёную зямлю i блкiтне неб. I вду. Няхй мл яе, ле ян длюстроўве ўсё - неб i дубы. А пвярнiся нзд i ўбчыш яшчэ дно дзiв прыроды - лес. Цудоўны бор - ссн ў ссну - бступў невялiкую бжытую пляну. Злев, блiжэй д ручя, што ддзяляў лес д лугу, сосны сступлi месц дубм-сiлкм, якiх нямног зстлося ў ншых лясх. Кля смг бору тулiлiся стрыя будынкi ляснiцтв кнтор, хты ляснiчг, леснiк, кнюшня.

Адзiнокя дч - гэт вялiкя i крыху нязгрбня будынiн з рознымi п форме верндмi, з мнсрдй толькi ў дной плвiне - збудвн н мяжы лесу i лугу, пд дубмi. Шыковiч выхвляўся, што месц выбрў ён, збывючыся, што Ярш ведў гэтую мясцiну яшчэ з пртызнскiх чсоў.

Шыковiч стў н пльчыкi, пцягнуўся, пдняўшы рукi, глыбок ўдыхнуў пветр. Яму хцелся скзць кторы рз:

"Эх, якi мляўнiчы куток! Рыўер! Ухвлi мой густ ты, эскулп!" Але н гэты рз ён знйшоў iншую форму:

- Здецц, што тут нвт пветр больш, чым дзе... Якое неб! А?

- Больш кiслроду.

- Для мяне - пветр, для цябе - кiслрод. Гэт ж тбе не кiслродня плтк. Мне здорв спiцц тут, - Шыковiч весел зсмяяўся. - У цябе востре вок. Я ткi прўд здрмў нд свiм ртыкулм.

- А мы ўсю рнiцу хдзiлi н пльчыкх. Кiрыл творыць, - iрнiчн псмiхнуўся Ярш.

- Гэт ты хдзiў н пльчыкх, хлус няшчсны? Свiстў, як Слвей-рзбойнiк. Ты пiсў клi-небудзь публiцыстычныя ртыкулы?

- Не, дзякуй Богу.

- То-т. Гэт пкут. Асблiв н зкзную тэму. Скжы, у цябе было, клi ты хочш зрбiць лепш, дчувеш, што можш зрбiць, не выходзiць? Атрымлiвецц нейкя жвчк. Нудня жвчк.

- Клi пiсў дысертцыю, было. У рбоце - не. Жвчк ў ншй рбоце брнi бож!

Шыковiч н нейкi момнт сур'ёзн здумўся.

- Я рзумею. Вiдць, чым больш дкзнсцi, тым рбот цiквей.

- Хiб ты пiшш без дкзнсцi?

- Чорт яго веде. Чсм мне здецц, з млой дкзнсцю. - I рптм крыкнуў: - Бчыш?

- Што?

- Вясёлк! Мленькя вясёлк кля дуб. Вiдць, Нтш пырске пд бергм. Iх не вiдць, вясёлк ззяе. Хорш! Цi не пйсцi i нм пкупцц? I см сбе ршуч дкзў: - Не! Трэб дпiсць гэты злшчсны ртыкул. Жывiцкi спусцiць з мяне тры скуры, клi зўтр не здм.

Аднк змест тго кб пйсцi прцвць, Шыковiч дышоў д прэнчў i пвлiўся ў шэзлонг, з слодй пцягнуўся, выствiўшы з-пд пiжмных штноў влстыя ногi. Зплюшчыў вочы i скзў:

- Трэб пiсць. А то ж ме быць яшчэ выпiўк. Я зпрсiў у госцi Гукн.

Ярш зргтў. Сябр пглядзеў н яго з няўцямным здзiўленнем.

- Я толькi што чуў, як Вля скрдзiлся, што ням нiводнг дня, кб ты не зпрсiў гсцей.

- А-.

- Ты ствiш жонку ў цяжке стновiшч. Зпрсiў - i мўчыш.

- Мўчу. Бо, п-перше, люблю экспромты. А п-другое, мю првiл: лепш выслухць жончыну мрль пзней, чым рней. Няхй думе, што члвек зглянуў выпдков, i ўсё быдзецц цiх.

- Н д'ябл тбе Гукн?

- Нвошт мне Гукн? - Шыковiч прыўзняўся н рукх, з нтугй выбрўся з глыбокг шэзлонг, чртыхнуўся, пдышоў д Ярш, якi спкойн сядзеў н прэнчх i глядзеў н бор.

- Дўно не гутрыў з iм душэўн. Год шэсць ужо. Цiкв, ведеш... Як ён змянiўся? У якi бок? Адбылiся ткiя пдзеi! Перврот у мзгх, у сэрцх. А як ён? Ён, брт, з цвердлобых. Цiкв, як ён ствiцц д свёй кнiгi. Д ншй кнiгi, якую мы рзм пiслi. Ён - ўтр, я - лiтпрцоўшчык. Я, нпрыклд, многг не пшкдвў перкрэслiць з тго, што пiсў тды. I гэтую кнiжчку мне хочцц пертрэсцi грунтоўн. Але трэб ведць, як глядзiць ён, ўтр. Клi трымецц тых ж поглядў н пдполле - д лiх! Я, прцоўшчык, рзгрмлю яго.

- Ого! - iрнiчн выгукнуў Ярш, не дрывючы позiрку д верхвiн сосен. А цi не будзе гэт смелсцю п'янг зйц, Кiрыл?

Ад пiжмы Шыковiч дляцеў гузiк i пкцiўся п пдлозе. Рсхiнуўшы пiжму, зклўшы пд яе, з спiну, рукi, вяўнiч выствiўшы пукты жывот, Шыковiч змервў мгутную постць сябр знiшчльным позiркм.

- Кб я цябе менш ведў, я дў бы тбе п мордзе з ткiя словы! У розных ролях мне двялося быць, ле ў ролi п'янг зйц я нiколi не быў! I не буду! Мй н ўвзе! Цяпер, клi я ведю ў дзесяць рзоў больш, чым дзесяць год нзд, клi пiслся кнiг, мяне буре тя цэнк, якую де пдполлю Гукн. Ты глядзi, што выходзiць. Выходзiць, што д яго, Гукнвг, прыходу ў горд пртыйнг пдполля не было... Нiякй ргнiзцыi... Ён не ўспмiне нвт людзей, якiя згiнулi. I якiя жывуць... Цябе...

Твр у Ярш змянiўся: знiклi склдкi iрнiчнй усмешкi кля рот, спкой, здволенсць, з'явiлiся спхмурнелсць i пкут, быццм члвеку штосьцi зблел рптм. Ён цiх скзў:

- Мя роля ў пдполлi другрдня. А што д iншых... Клi збылiся тды, то цi врт врушыць гэт цяпер? Прз семнццць год! Врушыць мёртвых?

Клi Шыковiч, увогуле спкойны члвек, бурўся, ён пчынў мхць рукмi i крычць.

- Антон! Мне сормн чуць гэт д цябе! Ткiя мёртвыя не пмiрюць! Яны пвiнны жыць, стяць у дным стрi з нмi! I змгцц! Не было герояў безыменных!.. Гэт скзў члвек, якi см ддў жыццё. Ты збыўся? - Шыковiч iрвнуўся ў дчыненыя дзверы i прз момнт вярнуўся з кнiжкй у рукх. Вось... "Цярплiв збiрйце сведчннi б тых, хто згiнуў з сябе i з вс..." Фучык! З сябе i з нс! А ты - "не трэб врушыць мёртвых". Кмусьцi, мбыць, хочцц, кб мёртвыя мўчлi. Але ты... Нвошт тбе?

- Я не люблю ўспмiнць свю пдпольную дзейнсць, ты ведеш. Н мю долю выпдл сме цяжке.

Ярш двярнуўся, упёрся рукмi ў прэнчы тк, што пбялелi костчкi пльцў, i глядзеў н луг. Пд дубмi, п берзе стрыцы хдзiл жнчын ў купльным ксцюме. "Вля цi Гля?" - пдумў ён, стрючыся пзнць. I дчуў нейкi дзiўны прылiў вялiкй любвi i змiлвнсцi д жонкi, д дзяцей, д сям'i Шыковiч - д ўсiх добрых людзей i д гэтй цудоўнй прыроды, д зямлi i д неб. Д ўсяго н свеце. Члвек ён быў сентыментльны, i д гэтй змiлвнсцi вочы яго стлi вiльготныя. Кб схвць свю слбсць, не пврочвючыся, скзў суров:

- А ппрокў ткiх мне не кiдй! Я тых людзей не збывю.

Шыковiч узяў яго з плячо i прымусiў пвярнуцц.

- Не збывеш? - спытў мякк i рптм груб дштурхнуў д сябе i зноў зкрычў: - А што ты зрбiў, кб подзвiг iх стў вядомы?! Кб рскзць пр iх Вiктру, Iрыне, Нтшы? Новму пкленню?

- Не кожны ўмее рскзвць.

- Ты ўмееш! Але тбе першкдже твя хiрургiя.

- Ну-у, ведеш...

- У цябе гумння прфесiя. Ты збўляеш людзей д пкут. I тбе здецц, што гэтым ты ўзводзiш помнiк свiм сябрм.

- Але. Няхй гэт бнльн, п-гзетнму... Але ўрэшце ншы добрыя спрвы... Спрўды, толькi яны могуць стць помнiкм.

- Добрыя спрвы чсм рухюцц ншым эгiзмм i смлюбствм. Я хцеў хутчэй зкончыць повесць i дмхвўся нвт д тго, кб нпiсць фельетон у гзету i пмгчы людзям... А ў цябе дн дысертцыя, цяпер - другя... Аперцыi... Спрвы добрыя ўсе... I ты выдумў сбе фiлсофiю... З яе лёгк схвцц. Прцуеш ты - дй бог кожнму. Але пдумй, як было б крыўдн i неспрвядлiв, кб, нпрыклд, гiсторыя броны Брэсцкй крэпсцi тк i зстлся пхвнй пд яе руiнмi...

Шыковiч неяк дзiўн, бокм, дкцiўся д дзвярэй, стў у iх вузкiм прёме, упёршыся локцямi ў вушкi. Ён грэў ждннем пспрчцц. I не дзеля тго, кб нешт дкзць свйму пненту, хутчэй, кб зрдзiць, рсплiць смог сябе. Ён чкў, што дкж Ярш. Але Ярш дчувў прўду ў яго словх, хоць з нечым i не згджўся. Ды гэте "нешт" нялёгк было яму дрзу выкзць, бо ўвогуле ён не любiў i не ўмеў спрчцц.

Ён скзў псля пўзы:

- Я першы нпiсў, што не згодны з вшй кнiгй.

- А псля - у кусты? Тк? - сркстычн прыжмурыў све мленькiя вочкi Шыковiч.

Ярш глыбок ўдыхнуў пветр i рушыў д яго.

- Не будзь, Кiрыл, як кж мя Нтшк, рзумны здм. Я вось што скжу тбе, - ён узяўся левй рукой з дчыненыя дзверы. - Клi гэтг грэння ў цябе не н дзiн дзень, клi ты сур'ёзн хочш зняцц ншым пдполлем, вось тбе мя рук. - Шыковiч пцiснуў прцягнутую руку. - А клi ты пклiкў Гукн, кб пкзць перд iм сiлу "вызвленг негр", ппсвць строму члвеку нервы, я ў ткой гульнi не ўдзельнiчю. Нягледзячы н яго кнiгу, я пвжю Гукн. Члвек вявў добр i ппрцвў - дй бог кожнму, як ты кжш. Iдзi пiшы свой ртыкул. - Ярш жртўлiв ўпiхнуў сябр ў пкой.

2

Гукн н бед не прыехў.

Кiрыл, шумны з рнiцы, вясёлы i лгодны псля зкнчэння свйго ртыкул, пчў хмурнець i злвцц. Знрок скзў жонцы, што зпрсiў у госцi стршыню грсвет.

Влянцiн Андрэеўн ндзвычй тонк дчувл мужў нстрой, тму не ўпiкнул нiводным словм.

- Клi лск. Абед у нс з Гляй добры. Пчкем.

Кiрыл пглядзеў н гдзiннiк, яму хцелся есцi, мож, тму i злвўся. Пйшоў д Ярш, якi ляжў кля ручя пд дубм i чытў чсопiс н нгельскй мове.

- Хм.

- Хто? - Яршу чмусьцi зрбiлся смешн, i ён зкрыў твр длонямi.

- Клi я быў птрэбны яму, тды ён знходзiў мяне ўсюды. Я знрок прсiў у рэдктр кмндзiроўкi ў смыя длёкiя куткi. Ён дклiкў нзд i яшчэ ппркў, што я не мю пртыйнг сумлення. "Гэт не мя кнiжк. Гэт пртыйне дручэнне. I мне, i тбе". Вось як!

- Юпiтэр, ты злуеш... I пўтрю: не пдбецц мне твой нмер. Зпрсiць члвек, кб...

- Дльбог, зпршў шчыр. I пгутрыць хчу шчыр. Нрэшце, чму ты думеш, што з гэтыя гды погляды яго не змянiлiся? Усё змянiлся.

- А клi шчыр, то цярплiв чкй i, як добры гспдр, выбч. Мл чго мог зтрымцц члвек. Ты см не ткi ўжо куртны.

- Есцi хчу.

- Тбе крысн пглдць.

Кiрыл лёг н спiну, плжыўшы рукi пд глву, смчн пцягнуўся. Доўг ўглядўся ў лiсце дуб. У яго гушчры шстлi, церушылi мохм нейкiя птушкi, ле ён нiяк не мог убчыць iх i с смуткм пдумў, што слбее зрок. Непрыкметн прыходзiць стрсць. Хцелся пфiлсофстввць н гэтую тэму. Але Ярш увжлiв чытў. Кiрыл пглядзеў н сябр i не двжыўся першкджць. Жыл ў iм пвг д людзей, якiя чытюць н змежнй мове. Пвг i зйздрсць. Ён шкдвў, што быў гультём i не вывучыў нiводнй мовы. Прўд, тут ж знходзiў прўднне: яго пкленню было не д тго. А хiб Ярш не з яго пклення?

Неяк Ярш скзў, што не позн зпоўнiць гэты прбел цяпер. Не позн! Куды к чорту! Ням клi пчытць н роднй мове, не тое што вучыць чужую.

А неб... неб якое сёння! Ясне, яно нiколi, днк, не быве днольквым, ме тысячы дценняў. I дценнi гэтыя мяняюцц н вчх. Вось як цяпер. I хмркi-ўчынкi зўсёды розныя - п форме, п брысх. Гэтя, што плыве нд ляснiцтвм, пдобн н... Н што? Н прычоску Элы, мшынiсткi рэдкцыi. Кiрыл сумн ўсмiхнуўся: ён не вельмi бгты н метфры i прўнннi. Зўсёды пкутлiв шукць iх, кб былi трпныя, рыгiнльныя. Ён вiнвцiць гзету ян зсушыл. Нвт доўг любвцц небм ён ужо не мож, стмляецц. Нтур яго пргне дзейнсцi, хоць якой-небудзь.

- Доктр Ярш! У мшыне ў мяне ёсць бутэльк кньяку... Двй рсцiснем. Употй. А з бедм, н здзiўленне свiм "Богм пдрвным", будзем пiць дно кiсленьке вiно.

Ярш зсмяяўся:

- У цябе внтурны хрктр, Кiрыл.

Абедлi рзм, з гульным стлом, як рбiлi чст, н верндзе ў Яршў, бо ў ткi чс дня тм быў цень. Толькi Iр з стол не прыйшл.

- Ян перкусiл, - дкзл Влянцiн Андрэеўн н мужв зпытнне.

Кiрыл бурыўся. Яго злвл стўленне дчкi д iх клектыву. Ён знрок будвў дчу рзм з Яршм, кб лягчэй было змгцц "з сямейным эгiзмм", глоўне - з iндывiдулiзмм дзяцей. Прявы тког iндывiдулiзму нсцярожвюць, хоць выяўляецц ён у дчкi i сын супрцьлегл, п-рознму.

- Гэтя твя нергнiзвнсць кормiць iх эгiзм, - ппркнуў Шыковiч жонку. - Але, ты яго пдгрвеш! Што iм д другiх, д прдку! Прдк - гэт для бцькоў. А для iх - нрхiя. Зхцел - пел, i бывйце здровы. Нiякiх турбот. Мм нгтвл, мм i тлеркi пмые...

Глiн Адмўн не бялся дрэннг ўплыву дзяцей Шыковiчў, стрэйшых п ўзросту, н яе Вiктр i Нтшу. Але не любiл, клi пры млых злiшне мног гврылi пр эгiзм i ўвогуле пр выхвнне. Ёй зўсёды не пдблiся п сутнсцi свёй првiльныя, глыбкдумныя рзвжннi Шыковiч ў прысутнсцi дзяцей. Ян лiчыл, што выхвнне - ткi хiтры мехнiзм, якi пвiнен быць зўсёды схвны i рзм з тым нi н мiг не спыняцц, не грымець, не ляскць, не дымiць, не чдзiць, ле прцвць бездкзн. Ян скзл, як бы мiж iншым, рсклдючы вiдэльцы i нжы:

- А ты пкзвй прыклд.

I быццм кльнул Кiрылу вiдэльцм у бок. Ён з груктм д'ехў н крэсле д стл, усхпiўся.

- Не, ты слухй... Выходзiць, в ўсiм вiнвты я! У чым, хцеў бы я, кб мне рстлумчылi. Што я - труцень, лежбок, спекулянт, злодзей? Чорт взьмi! Я прцую дзень i ноч. Сумленн, шчыр. Не крыўлю душою. Не крду. Што мож ўкрсцi пiсьменнiк? Рэдк нвт пдхлiмнiчю.

- Але - быве? - з iронiяй спытў Ярш, дкркоўвючы бутэльку вiн.

- Чсцей перд жонкй.

- А як ж... Нешт я не дчувю, - дгукнулся Влянцiн Андрэеўн з крыўдй з дзяцей, з пкоя, дзе прцiрл кiлiшкi.

- Не, без жртў... "Пкзвй прыклд". У чым, дргя Глiн Адмўн? Хто скж, што я дю блгiя прыклды? Што ўрэшце глоўне ў фрмвннi члвек? Прц. Я прцую. I ты прцуеш! - крыкнуў ён жонцы. - Дык чму ншы дзецi не нвучылiся прцвць? Чму рстуць эгiстмi? Вось што мяне хвлюе...

- Тве дзецi не горшыя з iншых, - скзл гэт Влянцiн Андрэеўн з крыўдй з дзяцей, з'явiўшыся н прозе з кiлiшкмi i шклянкмi ў рукх.

- Не горшыя... Супкоiл. Вось тк зўсёды свёй нерзумнй любоўю ты рзбуреш тое, што я стврю.

- Няпрўд. Пры дзецях я нiколi не пярэчу. Але ты чсцей гворыш гэт мне, чым iм.

- Словы нiчог не знчць, - зноў ж нiбы тк сбе, мiж iншым, кiнул Глiн Адмўн.

Шыковiч узмхнуў рукмi, як ястрб крылмi.

- Вось тбе, клi лск! А я, дурнь, усё жыццё верыў у вялiкую сiлу слов. Жыў з слов, крмiў дзяцей...

Нўрд цi чул Глiн Адмўн, ян пйшл н кухню п стрвы. Кiрылу дўно ўжо злвў гэты яе спкой. Ён добр ведў, што ян зусiм не ткя спкойня, што ян ў дзесяць рзоў больш нервовя, чым яго жонк. Неўрўнвжня, рўнiвя... А вось у рзмове з iм, сблiв клi рзмов перходзiць у спрэчку, трымецц зўсёды як крлев: з вышынi кiде бясспрэчныя iсцiны. Ян пйшл - i Кiрылу рсхцелся шумець i спрчцц. Цяпер толькi ён прыкмецiў, якi доўгi, нязгрбны Вiктр. Кожны рз, клi пры iм дрослыя пчынлi гврыць пр выхвнне дзяцей, ён сромеўся, чырвнеў, губляўся, быццм рзмовы ткiя бржлi хлопц. Ндврот, Нтш слухл iх, рзявiўшы рот. I цяпер ян сядзел н ўсходцх гнк, глядзел ў кнiжку, вухм лвiл кожне слов дрослых. Ёй вельмi хцелся, кб выкзўся яе тт. Ян был ўлюбён ў свйго бцьку. Але яго, здецц, цiквiў дзiн стол: як зўсёды, ён нводзiў н iм прдк i прыгжосць. Нi мм, нi цётк Вля не ўмеюць гэт рбiць лепш з яго.

Клi Глiн вярнулся i пствiл н стол тлеркi с смжнымi лiсiчкмi i слту с свежых гуркоў, Кiрыл скзў пмяркоўн, прымiрэнч:

- Я толькi дзiн мгу зрбiць вывд: злiшне мног выгод дём мы дзецям. Вiдць, трэб двць менш. Як мой бцьк нм...

Тут не вытрымл Нтш:

- Няпрўд, дзядзьк Кiрыл! Дзецям трэб двць усё! Н тое яны дзецi.

Усе зсмяялiся з яе непсрэднсцi.

- Двйце з стол, фiлосфы, - зпрсiл Влянцiн Андрэеўн.

Псля беду нхмрыл. Неяк непрыкметн i хутк зцягнул неб высокя лёгкя воблчнсць. Але п-рнейшму было бязветрн; хмры не прынеслi свежсцi, яны пусцiлi н зямлю млявую прнсць. Змерлi дрэвы, нвт трпяткя сiн нд ручём сцiшылся. Зснул н рсклдушцы Нтш, упусцiўшы н трву кнiгу i звесiўшы руку.

Кiрыл, стомлены бедм, дрмў у шэзлонгу, прз сон кiдючы собныя словы ў рзмову жнчын i Ярш, чсм неўппд. Гэт iх смяшыл. Смех будзiў знясiленг члвек, ён рсплюшчвў вочы, пгржў пльцм, мрмытў:

- Як Бог пкрў Хм, што смяяўся з соннг... г? - I глв яго зноў пдл н грудзi.

- Прыць н дождж. Будзе брцц рыб, - скзў Ярш i пйшоў з Вiктрм збiрць рыбцкiя прылды.

Збiрў знрок доўг, кб дць сябру крыху пдрмць. А потым нрбiў грукту н верндзе, зкрычў:

- Кiрыл! Дволi дрыхнуць! Хдзем вудзiць.

Шыковiч у дкз уцягнуў у шэзлонг ногi i пвярнуўся н бок. Але Влянцiн Андрэеўн с смехм перкулiл шэзлонг, выкiнуўшы муж н зямлю.

- Iдзi, iдзi. Ням чго пуз гдвць. Цягнi яго, Антон.

Сухое сен (н ўзгорку ляжлi першыя пкосы) рзлiвл длёк нвокл не толькi густы водр, якi п'янiў, ле i сблiвую цяплынь, якя ўзнiмл нстрой, будзiл фнтзiю, уяўленнi i ўспмiны мленств. Млявсць был д нечг iншг, мож, д тонкг водру кветк у нiзiнх цi едкг пху выкiнутых н берг водрсцяў, iлу i млюскў.

Нерухоме возер-стрыц нiбы зстыл, шклел, люстр яго з незвычйнй яскрвсцю дбiвл ткiя ж нерухомыя хмры i дубы. Толькi кля трвянiстг берг нябчныя мошкi цi вдзяныя жукi чрцiлi н гэтй глдзi дмысловыя iероглiфы. Рыб лягл н дно - нiводнг ўсплёску. Пкуль Вiктр не рзбудзiў цiшу i глдзь блешняй спiнiнг. I дрзу возер жыло: рзышлiся кругi, быццм несучы сiгнлы небяспекi; з трвы вылецел кчк, кркнул i ўпл ў лзнякх; пд брывм плёснул, нiбы кiнулi вялiкi кмень.

- Шчупк! Тт, бчыў, якi шчупк? - зртн крыкнуў Вiктр i пчў кiдць у тое месц блешню. Клi круцiў ктушку, дзiўн перлмвў свю доўгую нязгрбную постць, здвлся, што вудзiльн пртыкл яго худы жывот нскрозь.

Мужчыны пстялi, пглядзелi. Шыковiч прпнвў тут ж i пвудзiць ленвўся iсцi длей, ён блiвўся потм.

- Гэтя лужын як зврожн... Бркньермi... Колькi яны выцягвюць сеткмi рыбы! А я н вуду i спiнiнг не ўзяў нiводнй мляўкi, - скзў Ярш.

I яны рушылi длей. Адзiн Вiктр зстўся гняцц з блешняй з няўлоўным шчупком.

Рк дыхнул вiльготнй свежсцю i прхлодй. Пхл джджом. Нблiжэнне яго зўсёды вырзней дчувецц кля ркi. Недрм ў нродзе кжуць: рэкi прыцягвюць дождж. Рэкi i лес. Але рыбловм здлося, што см рк цягнецц, узнiмецц ўсёй свёй вiльгццю нсустрч длёкму джджу.

Ярш умеў не толькi любвцц прыродй, ён зўсёды стрўся ўспомнiць цi выявiць зконы яе з'яў. Шыковiч, нягледзячы н свю прфесiю, не любiў глыбок прнiкць у сутнсць гэтых з'яў. У хвiлiны дпчынку ён як бы выключў свой розум, дючы поўную волю пчуццям. Апынуўшыся н высокiм берзе нд вiрыстй плынню, ён узмхнуў рукмi, быццм ждючы пляцець, пргн ўдыхнуў рчную прхлоду i д зхплення глёкнуў:

- О-го-го! Хрство-о-о! - i сеў н спленую жорсткую трву, звесiўшы з брыву ногi. - Нiкуды длей не iду. Вось тут мё месц. - Кiнуў унiз вуду i см з'ехў н спiне п пясчным дхоне; кля смй вды, н мокрым пяску, не сеў, лёг, рскiнуўшы, як збiты, рукi i ногi.

Ярш, псмiхючыся з яго дзiвцтвў, ледзь перкнў, што тут рыб не бярэцц i сядзець н гэтым месцы - мрн трцiць чс. А вось ён веде мясцiну, дзе кунi смi лезуць н кручок.

Сцежк вял прз густы лзняк, што прос н пясчных нносх. Лзiны сцёблi п твры, п рукх. Кiрыл ляўся:

- Ты, эскулп, знрок мяне цягеш п гэтым гушчры. Кб я больш нгiнўся. Цябе Вля пдкупiл? Прызнйся.

Ярш смяяўся, iдучы нпердзе. Выйшлi з лзнякоў. Ярш спынiўся i рсчрвн свiснуў.

- Зхпiў нейкi тып нш месц.

Берг тут пнiжўся. Нпердзе прцякл лугвя крынiчк: ян жывiл сенжць, дўжэй трымючы рзлiў, тму i ўлетку, клi н сухдолх пбляклi ўжо фрбы, пойм яе вбiл вок веснвой свежсцю. Кля лзнякоў, дзе спынiлiся крыху рсчрвны Ярш i быяквы Шыковiч, нд негустым рзнтрўем ужо ўзвышлiся мяцёлкi цiмфееўкi i лiсхвосту, кстрыцы i шчўя. I толькi зязюлiны слёзы ды смолк яшчэ рссыплi све дробныя яркiя кветкi. А тм, нiжэй, усё яшчэ цвiло, кожня трвiнк; жоўтыя, чырвоныя, лiловыя, всiльков-сiнiя, блкiтныя кветкi, злiвючыся ў дзiвосны вясёлквы колер, зкрывлi яркую зелень трвы.

I тм, н мысе, дзе ручй улiвўся ў рку, пд вярбой сядзеў той, што зхпiў улюбёне месц Ярш.

Доктр хцеў было ўжо вярнуцц нзд, у лзнякi, ле Шыковiч угледзеўся i здзiўлен выгукнуў:

- Фу, чорт! Клi ты не зўвжў у мяне глюцынцый, то гэт - см Гукн. Длiбог, ён!

Яны нблiзiлiся. Спрўды, гэт быў ён - стршыня грсвет Гукн. Шыковiч прывiтўся. Гукн дкзў няўвжлiв, як млзнёмым, цлкм прыквны ўвгй д пплўк. Вуд у яго было неклькi. Адно бмбукве вудзiльн ён трымў у рукх, другiя былi ўтыркнуты ў глiнiсты берг. Ён стяў, шырок рсствiўшы све доўгiя ногi, нхiлiўшыся нд смым брывм. З худым скетычным тврм, глыбокiмi вчмi i густымi сiвымi брывмi, ён нгдвў у профiль ястрб, якi выглядвў здбычу, здвлся, н смым дне ркi. Апрнуты Гукн быў звычйн для летняг дня i рыбнй лоўлi - у белы плтняны ксцюм. Але дрзу кiдлся ў вочы некторя стрмоднсць у гэтым ксцюме, нiбы ён быў пшыты гдоў трыццць нзд. Пiнжк зроблены ў форме фрэнч, з хлясцiкм, з вялiкiмi нгруднымi кiшэнямi, моцн дтпырнымi, i яшчэ большымi бквымi, тксм нечым нпквнымi. (Мож, гэт i зручн для рыблов - ткое мноств кiшэняў.) Яшчэ больш стрмодн выглядл шпк... Зшмльцвня, скмечня нпердзе нд кзырком, бвiсля ззду, ян неяк смешн млдзiл гспдр, робячы яго пдобным н купецкг прыкзчык.

Ярш зглянуў у гумве вядзерц, што стял ззду рыблов, убчыў, што яно мль поўне рыбы, i дчуў пвгу д члвек, якi ўмее вудзiць; не тое што другiя - бы чс згубiць. Доктр пвжў усяляке ўменне.

Шыковiч рзглядў Гукн з iрнiчнй усмешкй: ён упершыню бчыць яго ў ткой форме i ролi.

Толькi пдсекшы i выкiнуўшы н трву трпятког куньк, Гукн пвярнуўся д iх i прцягнуў руку.

- Што гэт вы, Сямён Прфёнвiч! Мы вс чкем, - выкзў крыўду Шыковiч, хоць цяпер яго чмусьцi мл крнул тое, што Гукн не прыехў.

- Прбч, Кiрыл... Не ўтрымўся д спкусы. Клi ншму брту ўдецц выбрцц н лон прыроды. Вось i думю: плўлю i з'яўлюся ў госцi с свёй юшкй. Чкй.

Нырнуў пплвок дной з вуд. Гукн спрытн скочыў д вудзiльн i выкiнуў срэбн-белую плотку... Ярш зняў яе з кручк. Кiдючы ў вядзерц, спытў:

- Гумй не пхне?

- Не. Прверн.

- То, мож, чс ужо врыць юшку? - прпнвў Шыковiч.

- Ты бчыў, як бярэцц? Пвудзiм, доктр? - звярнуўся Гукн д Ярш, мбыць, дчуўшы ў iм дндумц, недрм кжуць: "Рыбк рыбк бчыць здляк".

- Безумоўн, пвудзiм! - пдтрымў Ярш. Скiнуўшы тпкi, пдксўшы штны, ён пйшоў церз ручй. - Я длей.

Гукн цнiў яго рыбцкую длiктнсць. Пглядзеў услед, скзў:

- Зйздрошчу гэтму члвеку. Волт. - Уздыхнуў: - Няроўн дзелiць мцi-прырод.

- Ды i няроўн, кб ёй пуст было, - згдзiўся Кiрыл, рзмтвючы леску.

Ён прымсцiўся тут ж, крокў з дзесяць д Гукн, хоць тму гэт не вельмi спдблся. Сеў н брыве, звесiў ногi д вды, нсдзiў чрвяк, пплявў н яго, нцягнуў леску, сгнуўшы вудзiльн, i дпусцiў: кручок i груз пляцелi длёк ў рку, ле плынь хутк знесл пплвок д берг. А Гукнвы пплўкi, ндврот, цягне н сярэдзiну. Нечкныя пвроты робiць плынь! Шыковiч прсчыў, як прплыў кусцiк трвы, прзвжў у думкх нд тйнмi ркi, зрзумеў урэшце, чму Гукн зняў гэте месц: злiвюцц дв струменi ркi i ручя, рыб любiць ткiя куткi. Яго месц - ужо не тое. Але не стў шукць другог. Тут хорш сядзець н мяккй трве. Вд блiзк, хоць пускй у яе прхлоду ногi. Дзiўне журчнне. Кiрыл ўпершыню чуе ткое. Быццм вд бяжыць п звонкй метлiчнй трубе. Чму гэт? Адкуль? Струмень б'е ў берг? Але берг тут мяккi. Ён услухўся, угледзеўся. Ды думкi рсплывюцц, нельг зсяродзiцц. Нплыве ўсё дрзу. Лстўкi чэрцяць крылмi вду. Лятюць кля смых ног. Мож, гняздо ў брыве? Пхнуць трвы. Лстўкi не прушюць спкой, водр п'яняе. Асiльве стом. Хочцц спць. Чырвоны пплвок лёгк гойдецц, ле не ныре. А ў Гукн ныре. Той рз-порз пдсяке. I ўжо колькi рзоў у пветры мiльглi рыбкi, трпятлiся ў трве.

"Дрбязу бярэ. Можн i з вудй бркньерыць. Трэб скзць яму". Але не скзў, пленвўся. Хцелся пвлiцц ў трву i глядзець у неб, дзе гусцеюць перыстыя блокi. Сонц яшчэ прбiве iх, ле рсплылося, як... яйк н сквродцы. Чужы стры вобрз. Лiх з iмi, з гэтымi вобрзмi. Зноў дсцiпныя крытыкi будуць лвiць у яго блохi. Алх з iмi! Не кожны пiш метфрмi. Цяжк чмякнул нешт ў трве збоку.

- Глядзi! - Гукн трымў у руцэ вялiкг куня, i твр яго ззяў д шчсця.

Шыковiч зсмяяўся. Успомнiлся фрнцузскя кiнкмедыя, эпiзод, дзе ў спборнiцтве рыбловў рыб брлся толькi н кручок бркньер - героя фiльм.

Кiрылу зўсёды смяшыл нiўнсць, хлуслiвсць i рдсць рыбкоў i пляўнiчых. Пвжныя сур'ёзныя людзi, узяўшы вуду i стрэльбу, пертврюцц ў дзяцей i мюнхгўзенў. Мiж тым Гукн дстў з кiшэнi прылду нкштлт мленькг пiстлет, выцягнуў з дул стужку рулеткi i змерў дўжыню куня. А псля гэтй ж прылдй звжыў рыбiну. Кiрыл глядзеў н яго ўжо без iронii, без смеху, з нейкiм нвт зхпленнем: "Ух, чорт! Вось гэт куртнсць!" Твр Гукнў, якi быў рсплыўся д усмешкi, зноў выцягнуўся, клi ён скзў:

- Восемсот грмў. Думў, больш будзе.

Але ўвогуле яго, вiдць, здволiл рыбцкя ўдч. Ён рптм сеў пд вярбой. Дзiўн сеў, высок, н ўзровень пдбродк, пдняўшы вострыя кленi. Н прве клен плжыў вудзiльн.

Шыковiч убчыў, што вкол пплўк ходзяць кунькi, i злюбвўся iх гульнёй.

- Чым, iнжынер члвечых душ, думеш прдвць у блiжэйшы чс?

Кiрыл не любiў нi гэтг звроту, якi змусолiлi д гiднсцi, нi гэтг шблоннг пытння. Але дчуў, што Гукн мiмволi зрбiў добрую зчэпку для рзмовы, дзеля якой i зпршў яго.

- Хчу вярнуцц д пдполля. - Ён знрок не пврочвўся, ле ўсё дно дчувў н сбе доўгi пiльны позiрк стршынi грсвет.

- Зноў вйн. Шснццць год будуем. Грды вунь якiя збудвлi. Дзецi вырслi, што нрдзiлiся псля вйны. Глянеш нвокл - дух зйме. Вось-вось свецкi члвек н Месяц ступiць. А вш брт усё вюе. Нзд, брткi, глядзiце. Не ўмееце глядзець нперд!

- Спрвядлiвы ппрок, Сямён Прфёнвiч! - бдзёр пдтрымў Шыковiч. - Але кожны пiш пр тое, што яго хвлюе.

- Рмн? - спытў Гукн псля доўгг мўчння.

- Дкументльня повесць.

- Дкументльня? Пiсн-перпiсн...

- Не тк ужо мног, Сямён Прфёнвiч. Пр нш горд дн вш кнiг. Ды i колькi тм пр пдполле! Мiмходзь. Я хчу зглянуць глыбей... Рзбрцц...

- Рзбiрўся грком.

- Првiльн. Але мне, нпрыклд, шмт што няясн. Асблiв ў першым перыядзе. Д тго ж згдзiцеся, што цяпер мы н многiя рэчы глядзiм другiмi вчмi.

- Хочш, знчыцц, пррэвiзвць ршэнне грком. - Гукн не спытў, як бы кнсттвў фкт, з iронiяй у голсе, у якой бдй што пргучл пгроз.

Шыковiч кўзнуўся п трве i моцн ляснуў вудзiльнм п вдзе. Ён зрзумеў, што Гукн не дступiць нi д днго скз, плжэння свёй кнiгi, нпiснй яго, Кiрылвй, рукой. Апнвл злосць.

"Чму ты тк упрт трымешся з тое, супрць чго выступюць многiя? Чму ты лiчыш, што дзiн ты скзў iсцiну ў пошняй iнстнцыi? Ршэнне грком!.. Ты быў скртром i рыхтвў гэте ршэнне, пўтрыўшы тое, што рней нпiсў у кнiзе. А людзi - удзельнiкi - пртэстуюць!.."

Кiрыл беруч сцiснуў вудзiльн, быццм яно мгло зцягнуць яго немведм куды. Ён бяўся, як бы не выбухнул гэтя злосць. Рзумеў, што сврыцц цяпер з Гукнм нерзумн i недрэчн. Пмог яму сўлдць с свiмi пчуццямi см Гукн. Той пдняўся н ногi, зноў нхiлiўся нд ркой, i збоку здвлся, што, крмя пплўкоў i рыбы, нiчог больш не хвлюе i не цiквiць яго. Кiрыл гледзеў доўгую постць, спкойны скетычны твр i, дчувючы, што птухе гонь, нязлосн выляўся ў думкх:

"Актор, чортв жрдзiн! Я дорг зплцiў бы, кб дведцц, пр што ты думеш".

Яны доўг мўчлi.

Нрэшце, чпляючы новг чрвяк, Гукн скзў:

- Гэт цябе Ярш пдбiве н пдполле? Рю не вельмi двярць яму. Анрхiст.

- Ярш - нрхiст? - Кiрылу стл чмусьцi весел. - Больш дысцыплiнвнг члвек я не ведю.

- Розня быве дысцыплiн. Безумоўн, ён выконвў дкзныя здннi. Але гэт был, тк скзць, не глоўня лiнiя ншй брцьбы. I яго трымлi ўбку. Тму ў яго скллся дзiўне ўяўленне б пдполлi. У ншй кнiзе, кнешне, не ўсе фкты i людзi нзвны... Але я i не ствiў ткой мэты...

"Кнiг нш, мэт твя", - зсек у думкх Кiрыл.

- Мы длi гульную цэнку... А Ярш хцеў перкрэслiць усё, бо не нзвлi яго... Помнiш яго пiсьмо?..

Шыковiч успомнiў свё перше знёмств з Яршм, як, трымўшы пiсьмо, знйшоў млдог лекр. I той рскзвў пр свiх сяброў-пдпольшчыкў з болем, з крыўдй.

Не, Ярш пiсў тды не з-з сябе! У гэтым Кiрыл цвёрд перкнўся. Але ме рцыю i Гукн: у Ярш ў той чс спрўды было блытне ўяўленне б гульнй крцiне пдпольнй брцьбы ў гордзе.

Аднчсов Кiрыл прыгдў сённяшнюю рзмову з сябрм, яго словы пр тое, што цi врт врушыць мёртвых i пдзеi дўно мiнулых дзён. Нвт Ярш, нястрымны i нястомны Ярш, пчў вось як рзвжць! Што гэт - стрсць? Дч, глубы, рыб...

А мож, спрўды, гэт не тое, сме глоўне, што птрэбн цяпер нроду?

У Шыковiч нярэдк ўзнiклi ткiя сумненнi ў ктульнсцi свiх творчых здум. Гэт цяжкiя сумненнi, яны чст выклiклi дэпрэсiю, быяквсць, зстой. Кiрыл бяўся iх. Тму яму больш не хцелся нi "мцць" Гукн, нi ўвогуле прдўжць рзмову пр гэт. Трэб перключыцц н штось iнше!

Яму пшнцвл: нырнуў пплвок, ён пдсек i выкiнуў нiштвтг язя. Яго ўдч пдгрэл рыбцкi зрт Гукн, бо язя той не ўзяў нiводнг. Сямён Прфёнвiч сеў блiжэй i пчў рскзвць пр звычi рыб. Рскзвў пдрбязн, хоць вельмi мнтонн. Кiрыл мўчў. Глядзеў, як гойдецц пплвок, слухў журчнне вды, крыкi лствк. Мцней пхл джджом. Усё гэт супкоiл i зноў рсслбiл мозг, цел. Рк зклыхвл...

Рптм Гукн пчуў, як збоку д яго штось цяжке плюхнул ў вду. Пдумў, бвлiўся берг. Глянуў - ням Шыковiч. Мiм яго вуд плыў п рцэ слмяны кпялюш. Сямён Прфёнвiч сплохн пдскочыў. Але тут ж, пд брывм, вынырнул глв...

- З вудзiльн! Хпйся з вудзiльн! - зкрычў Гукн.

Шыковiч схпiўся з вудзiльн i, фыркючы, дплёўвючы вду, вылез н берг. А кпялюш пплыў п цячэнню длей - у мор.

- Што здрылся?

- Здрмў, - дкзў Шыковiч, круцячы глвою, кб вылiць вду з вушэй.

- Здрмў? - Гукн тк зргтў, што лстўкi сплохн кiнулiся з рку, длей д тког грому.

Шыковiчу нiколi не двялося чуць, кб суровы, скупы н словы i ўсмешкi стршыня тк ргтў. Ён нiяк не мог супкоiцц, выцiрў слёзы, глдзiў худы жывот i зноў злiвўся. Яго рогт устрывожыў Ярш. Той кiнуў вуды i вылез з лзняку, кб пглядзець, што здрылся.

3

Звычйн Гукн прыходзiў у выкнком з пўгдзiны, то i больш д пчтку рботы. Гэт было зручн. П-перше, дысцыплiнвл пднчленых, хоць, клi скртрк пспрбвл прыходзiць рней з яго, ён збрнiў ёй рбiць гэт. Ян пвiнн з'яўляцц без пяцi дзевяць, не рней i не пзней. Гукн любiў прдк i ўмеў яго пдтрымлiвць.

П-другое, ткiм чынм яму ўдвлся бмiнуць большсць квтэрных прсiцеляў, якiя пдпiльноўвлi штодня. Нрэшце, у пустым, добр прветрным кбiнеце, у вокны яког лезлi глiны кштнў, хорш думлся i был мгчымсць нйлепшым чынм сплнвць свой рбочы дзень.

Гукн умеў гэт рбiць, не як другiя кiрўнiкi, i меў волю выконвць ткiя дндзённыя плны.

У пнядзелк Сямён Прфёнвiч зспў. Гэт яго злвл i смяшыл, клi ён тропк iшоў п бмытых джджом вулiцх. Тког з iм не здрлся ўжо год двццць - кб ён прспў. Без будзiльнiк, без стронняй дпмогi ён мог дклдн ў нзнчны чс усхпiцц н ногi. А тут рптм прспў д плвiны дзевятй. Вiнвты ўчршнi дпчынк.

"А ўрэшце, гэт няблг, што ргнiзм яшчэ здольны трымлiвць ткую зрдку i гэтк выключцц", - рзвжў ён iдучы.

Успмiнў учршнi дзень. Мног было прыемнг. Асблiв рыблк. Рэдк кму шнцуе тк. I дождж, якi зхпiў iх н лузе. А потым, як ён гтвў рзм з дзвюм длiктнымi ўвжлiвымi жнчынмi юшку, пкуль гспдры ездзiлi ў вёску ў крму, i ргтў, рскзвючы iм, як звлiўся ў рку Кiрыл Шыковiч. Жнчыны тксм смяялiся, хоць Яршв жонк скзл, што Кiрыл мог зрбiць гэт знрок - для смеху.

У прыёмнй ужо чклi людзi. Члвек дзесяць. Гукн прывiтўся. Яго дрзу бкружылi.

- Тврыш стршыня!

- Сямён Прфёнвiч!

- Тврыш Гукн!

Ён спынiўся сярод пкоя, узвышючыся нд смым рослым з нведвльнiкў. Зняў гбрдзiнвую кепку, выцер склдзенй у чтыры столкi хусцiнкй лоб i шыю. Агледзеў прысутных, ждючы дгдць, хто з чым.

- Чкйце. Можце лiчыць мяне бюркртм, кiм хочце, ле двйце дрзу высветлiм ншы ўземдносiны. Зяўляю ршуч: п квтэрных пытннях не прымю. У пятнiцу прыёмны дзень, клi лск, пршу.

- Я дв месяцы не мгу трпiць д вс! - злосн крыкнул млдя жнчын ў простй сукенцы з бледным стомленым тврм.

- Мгло быць, - спкойн згдзiўся Гукн. - Спрвы i выезды двойчы срвлi мне прыёмны дзень. Прымлi ме нмеснiкi.

- А я хчу д вс!

- Нэл, - звярнуўся Гукн д скртркi, - был гэтя грмдзянк н прыёмх?

Мленькя чорненькя Нэл зружвелся, нясмел i няўпэўнен дкзл:

- Был.

- Зпiшыце яе н пятнiцу першй н чргу. - I лскв звярнуўся д жнчыны: - Чкю вс роўн ў дзевяць.

Жнчын збянтэжылся. Стршыня добр ведў вось ткiх, рззлвных, якiя iшлi з яўным нмерм пкрычць, псврыцц, i ўмеў улгодзiць iх цi хця б збiць вяўнiчы зпл.

Жнчын перключылся н Нэлу, кб тя не збылся зпiсць яе першй.

- Вы, тврыш мёр, нконт дрогi? - Твр Гукн ўмiг псурвеў, вочы зрбiлiся ключымi i глядзелi не н мёр, мiм, як бы шуклi кгосьцi другог. - Дрогу мiм школы-iнтэрнт зкрывем. Вы хочце, кб дзецi глытлi пыл i гзы д вшых мшын? Не будзе! Вм длi презд, прывядзiце яго ў прдк.

- Мост.

Гукн рздржнён звярнуўся д ўсiх:

- Мост церз кнву - кзе перскочыць. Прблем, бчыце! Што ж мне дзяцей пслць, кб збудвлi вм гэты мост? Псромелiся б гврыць. Ткя чсць!..

Члвекi дв з нведвльнiкў зсмяялiся.

- Тврыш Гукн!

- Не рбiце скрэтў тм, дзе iх ням. Увесь горд веде вшу чсць, дзе вы стiце i кудой вы ездзiце. Усё! Ёсць ршэнне выкнком!

Гукн крут пвярнуўся д трэцяг нведвльнiк, iнтэлiгентнг члвек ў кулярх.

- Вы?

- Я, улсн кжучы, тксм...

- Дмовiлiся. У пятнiцу.

- У вс што?

- Я нконт iнтэрнт...

- Д Кушнер. Няхй де прпновы.

Гукн шукў вчмi нведвльнiк, у яког мгл б быць ткя спрв, кб усе зрзумелi: тк, гэт першчргов i вжн, мы можм i пчкць.

Яго позiрк спынiўся н зусiм млдым члвеку, мль юнку, модн прнутым: светлы ксцюм, крычневя срочк, вузенькi гльштук. Ён стяў збоку, слухў рзмову стршынi грсвет з нведвльнiкмi, i ў вчх яго, крыху блiзрукiх, прыжмурных, свяцiлся iрнiчня ўсмешк.

У ткiх, што не лезуць нзойлiв нперд, не зглядвюць лiслiв ў вочы i не вельмi нвт дмгюцц прыёму, - у iх бывюць смыя цiквыя спрвы.

- А вы, тврыш? - церз гловы другiх звярнуўся д яго Гукн.

- Я? - пкзў н сябе пльцм юнк i як бы здзiвiўся. - Я хчу прпнвць новую плнiроўку мiкррён н Выселкх. - I ён пдняў скрутк втмнскй пперы.

- О! - узрдвўся Гукн, у свю чргу пкзўшы пльцм н хлопц. - З гэтг мы i пчнем! Бо гэт н сённяшнi дзень сме глоўне. Пршу вс.

I нведвльнiкi моўчкi i пчцiв рсступiлiся, вызвлiўшы стршыню с свйго кол i дючы дрогу д дзвярэй кбiнет млдому рхiтэктру.

У прыёмнй было ўжо душн. А ў кбiнеце - цудоўны вiльготны хлдок; зчынiш з сбой дзверы i быццм трпляеш у другi свет. Вокны выходзiлi н пўночны бок, н цiхую вулiцу. Гукн кiўнуў н доўгi стол.

- Вось тут рссцiлйце све чрцяжы. Змест кнопк вось гэт, - ён пдняў дзiн з круглых пдшыпнiкў, якiя стосм ляжлi н крi стл.

Пкуль нведвльнiк рзгортвў све пректы, Гукн пвесiў у куце н вешлку кепку, зглянуў у нстольны кляндр - якiя спрвы чкюць сёння? Потым пдышоў д дчыненг кн i доўг любвўся н кштн. З тго чсу, клi згрэлiся белыя свечкi квеценi, ён з цiквсцю счыў, як звязвлiся, рзвiвлiся i як цяпер рстуць плды кштн, мленькiя, яшчэ зялёныя, з ледзь прыкметнй нсечкй. Сямён Прфёнвiч глядзеў н iх п неклькi рзоў н дзень. Гэт супкойвл, двл дпчынк нервм. Хорш нстройвл.

Але, рзглядючы кштны, ён рптм дчуў трывогу ў душы. Чму? Ад чго?

Нiбы сплохўшыся, што гэтую трывогу мож пчуць строннi члвек, стршыня хутк пвярнуўся д яго.

- Ну, што ў вс?

- Вось тут...

- Нiчог не тлумчце. Я см... Я, млды члвек, зубы з'еў н гэтых плнiроўкх. Тк... Тк... Гэт ў вс што?

- Сд для дзяцей. З усiм комплексм...

- Тк... Цiкв. Цiкв...

Ён ступiў д другог лiст, д трэцяг. Прект яму спдбўся. Плнiроўк мiкррён, рхiтэктур яго не былi пдобны н ўсё тое, што яму пкзвлi дгэтуль. Абком i грком пствiлi здчу - зрбiць мiкррён нйпрыгжэйшым у гордзе, смым сучсным п рхiтэктурным выршэннi, i неклькi бяскрылых пректў ужо былi дхiлены. А ў гэтг, здецц, нешт ёсць. Гукн пдышоў д столiк, н якiм стялi тры тэлефонныя прты, птэлефнвў спчтку глоўнму рхiтэктру горд Гмбiцкму, потым свйму нмеснiку Кушнеру, якi зймўся будўнiцтвм. Ппрсiў iх зйсцi. Клдучы слухўку, спытў:

- Як вш прозвiшч? Хто вы?

- Мё? - зноў-ткi нiбы здзiвiўся хлопец i ўсмiхнуўся, мбыць, пдумў: "Нрэшце вы здгдлiся спытць пр гэт". - Я студэнт Ленiнгрдскг рхiтэктурнг. Дыплмнт. Гэт мой дыпломны прект. Я вырс н Выселкх.

- О, брт, гэт ўжо цэля тэм для рмн! Ведеш, у нс мясцовы пiсьменнiк ёсць - Шыковiч?

- Ведю. Я ў школе яшчэ клi вучыўся, ён у нс выступў.

- Але... Яго хлебм не крмi, дй пгврыць.

I прыгдлся, як учор Шыковiч ледзь не спсвў дзень. Хорш было псля рыблкi сядзець н верндзе, слухць, як шумiць дождж i лес. Ён, Гукн, i жнчыны пiлi шмпнске, Шыковiч i Ярш - кньяк. Чорт яго пцягнуў з язык выкзцц супрць культу собы (цяпер Гукн нвт не помнiў, чму пчў гврыць пр гэт). Вось тды Шыковiч i рзышоўся. Прыгдў, як Гукн, будучы скртром грком, прымушў яго пiсць пiсьмы Стлiну. "Сбрўся якi сход, ктыў - двй Шыковiч, кб ён нпiсў прыгож, пэтычн. Дзе яны, ншы пiсьмы, Сямён? Двй клi-небудзь пчытем! I некторыя мясцiны з ншй кнiгi, з першг выдння. Хочш, пчытю зрз?"

Жонк i Ярш ршуч супкоiлi шумнг гспдр. Прўд, ён тут ж пвярнуў усё н жрт i нвт, здецц, неяк ппрсiў у яго, Гукн, прбчэння. Сямён Прфёнвiч не пкрыўдзiл п'яня блбтня i нпмiнк пр яго дўнюю дзейнсць. Не ён дзiн тк рбiў. Ткi быў чс. Урзiл iнше: фмiльярнсць, з якой Шыковiч кзў гэт. Ён тды ж пдумў, што зўсёды меў рцыю, клi вельмi сцярожн прымў зпршэннi. Нельг дкзнму рботнiку хдзiць у госцi! Людзi хутк губляюць дыстнцыю.

Цяпер, дгняючы непждны ўспмiн, ён пдумў iнкш, больш злосн: "Ззнўся, няшчсны пiск... Рсперзўся".

Першы ўкцiўся ў кбiнет Гмбiцкi, нiзкi, тоўсты, з глвой-шрм, блiскучым, ж шызым д чстг глення. Ён хдзiў, быццм спрўды ктўся н ролiкх, хутк, бясшумн. Стршынi рхiтэктр моцн пцiснуў руку. Млдому клегу свйму кiўнуў глвой, прывiтўся здлёк:

- Прывет, Кухрў. Ты ўсё-ткi выршыў птурбвць Сямён Прфёнвiч? Ах, молдзь, молдзь!

- I првiльн зрбiў, што птурбвў. Цiквы прект, - скзў Гукн.

Гмбiцкi пiльн пглядзеў н стршыню: сур'ёзн ён кж, шчыр цi з iронiяй, з пдэсцю?

- Цiквы. Але не ншы ўплывы, Сямён Прфёнвiч. Не нш стыль, форм. Зходнiя.

- А што, п-вшму, н Зхдзе ў рхiтэктуры ням нiчог цiквг? спытў Кухрў.

- Не. Чму? Ёсць рыгiнльныя ршэннi. Вельмi своесблiвыя. Але ў нс не тыя здчы, дргi мой клег, рзумееце?

- А п-мойму, глоўня здч, кб было прыгож, менш кштвл i людзям было зручн жыць. А вы прост кнсервтр!

Шызы шр Гмбiцкг пчырвнеў, згрэлiся мленькiя вушы, як дв пялёсткi. Гукн зсмяяўся.

- О! А вы млды, ды рннi. Зубсты. Гэт добр, - i рптм н твр яго як бы ўпў цень i змрозiў рысы. - Але пвжйце нс, стрых. Мы з Фелiксм Янвiчм узрвлi зводы ў сорк першым. Мы збудвлi горд ннов. Хiб кепск збудвлi?

Гмбiцкi, сентыментльны члвек, непрыкметн прмкнуў нсоўкй вочы i ндзеў куляры.

- Увогуле - нiчог.

- Увогуле! Вы чулi? Увогуле! - плксiв выкрыкнуў рхiтэктр.

- Добр збудвлi! - суров i ршуч скзў Гукн.

- Добр, - з ледзь прыкметнй усмешкй згдзiўся Кухрў. - Я пвжю стрэйшых. Яны вучць мяне. Але, Фелiкс Янвiч... вы кжце: другiя здчы. Н Зхдзе - Чэхслвкiя i ГДР з iх высокй будўнiчй культурй. Хiб ў iх не тыя ж смыя здчы?

- Вось гэт првiльн! - З Гукнвг твру, ндзвычй бгтг н перлiвы ценяў i святл, нплвiну сышоў цень - з верхняй чсткi, з вчэй. У кбiнет увйшоў Кушнер, члвек з млджвым прыемным тврм, з пустым првым руквом. Пдў усiм левую руку i без лiшнiх слоў пчў рзглядць прект, перходзячы д днго лiст д другог.

- Ну як, будўнiк? - спытў Гукн, нзiрючы з нмеснiкм з хiтрй усмешкй.

- Лiх яго веде! Для мяне гэт цёмны лес. Я пкуль н нтуры не пбчу, не мгу зрзумець, дзе добр, дзе дрэнн, - шчыр i прост прызнўся Кушнер.

Гмбiцкi хмыкнуў. Гукн пкiвў глвой. Яго дўно перстл ўжо здзiўляць шчырсць нмеснiк, яго незвычйня смкрытычнсць. Пр сябе i пр другiх ён гврыў толькi прўду, якой бы ян нi был. Чго не рзумеў, не ведў, не сромеўся прызнцц нi нчльству, нi пднчленым. З гэт яго i пвжлi i не любiлi.

- А мне гэтя плнiроўк пдбецц. - Гукн пстукў пльцмi п першым ркушы. - Рзгледзь, Гмбiцкi, тм с свiмi... Сур'ёзн. П дэтлях... Пмжыце тврышу... Кухрву.

- Клi Гмбiцкму не пдбецц, ён пхве без доўгiх ндмгiльных прмоў, - кiнуў Кушнер.

- Iвн Фёдрвiч! - пкрыўдзiўся рхiтэктр.

- А мы вынесем усе пректы н выкнком, у тым лiку i гэты... Абмяркуем з удзелм грмдсксцi. Выселкi пвiнны быць прыгжэйшым рёнм! - зключыў Гукн.

У Кухрв пры гэтых словх блiснулi вочы, i ён горч пдзяквў стршынi грсвет. Яму, мгчым, больш, чым кму другому, хцелся, кб Выселкi стлi прыгжэйшым рёнм. Клi, скруцiўшы чрцяжы, Кухрў выйшў, Гукн кiўнуў услед:

- Бчылi, якя молдзь рсце.

- Прбiўня, - дкзў Гмбiцкi.

- Адуквня, - уздыхнуў Кушнер.

Гукн пйшоў з свой стол, сеў у крэсл, пергрнуў пперы, выбiрючы, якой зняцц ў першую чргу. Спытў:

- Як выхдны првялi?

- Ездзiў дзяцей прведць у лгер. Сустрэў хлопцў з звод. Ехлi нзд зехлi ў чйную ў Вярбовiчх. I, кнешне, выпiлi. Ды што пiлi! Пiв i нейке плдове вiно. Пойл. Хто ў нс толькi выпуске ткую дрэнь? Бр-р, брыдот! Лепш ужо грэлку пiць, - смешн зморшчыўся Кушнер; нвт све члвечыя слбсцi ён нiколi не хвў, рскзвў пр iх прост i шчыр.

Гмбiцкi хмыкнуў, ён нiяк не мог звыкнуцц з гэтй святой прсттой нмеснiк.

- А я прцвў. Нм, творчым рботнiкм, ням клi i дпчыць.

Гукн i Кушнер не пверылi, што рхiтэктр спрўды прцвў, ле змўчлi.

Гукн скзў:

- А я тк хорш прыблiў. Кля Дзятлв. Н ткую мясцiну нтрпiў... Акунi, дурнi, днго возьмеш, вядзеш, другiя следм iдуць, гтовы н берг выскчыць. Кiлгрмы чтыры нцягў. А псля нсмяшыў мяне дзiн дзiвк. Сямён Прфёнвiч дкiнуўся н спiнку крэсл i весел зсмяяўся. - Длiбог, дўно ўжо не смяяўся тк. Шыковiч. Яны тм у ляснiцтве дчу сбе дгрохлi. З Яршм. Хромiн! Жывуць, як пны. Дык вось... Прыйшоў Шыковiч н берг. П'яненькi, безумоўн. Сеў н брыве. Бубнiў, бубнiў нешт. I рптм - боўць. У рку! Я гляджу - дзiн кпялюш плыве. Ледзь я выцягнуў яго. Здрмў, кзвецц, члвек. Х-х-х...

Нiколi яшчэ Гукн не смяяўся тк н службе. В ўсякiм рзе, Гмбiцкi не чуў, тму ў першы момнт нвт рзгубiўся. I толькi крыху пзней, клi стршыня выцiрў хусцiнкй вочы, рхiтэктр зхлiпў смехм дробным, перрывiстым. Кушнер не зсмяяўся зусiм. Яму чмусьцi не спдблся гэтя весялосць, i ён скзў:

- Я нiколi не бчыў Шыковiч п'яным.

I гэтым сек Гукнў смех. Стршыня ўмiг змкнуўся: птушыў вочы, сцяў вусны. Нхiлiўся нд стлом, прыглдзiў рэдкiя сiвыя влсы.

- Ну, будзем прцвць!

Гмбiцкi выкцiўся.

Кушнер пдышоў д кн i, выглядючы н вулiцу, срвў кштнвы лiст.

Стршыня ўзлвўся:

- Колькi рзоў я прсiў цябе: не чпй лiсця. Дурня звычк! Гэтк ты з лет ўвесь кштн бскубеш.

- Увесь не дстну.

Сямён Прфёнвiч кiпеў. Больш чым з год сумеснй прцы ён нiяк не мог зрзумець: спрўды гэты члвек зўсёды кж тое, што думе, цi чсм робiць гэт дзеля тго, кб пздзеквцц з другiх? Вось як цяпер: "Увесь не дстну".

- Клi нмеснiк стршынi грсвет будзе тк скубцi зялёныя нсджэннi, не ведю, клi мы выкнем ршэнне бком...

Кушнер зсмяяўся:

- Будзем мець прўднне: усю зелянiну ппсвў Кушнер.

Гукн не дкзў. Схiлiўшы глву нбок, пчў пiсць рэзлюцыю н нейкй пперы. I Кушнер зноў выкзў тое, што пдумў:

- Мне здецц, Шыковiч не нсмяшыў цябе, спсвў нстрой. Чым?

Гукн пдняўся, цяжк, п-стрэчму бпiрючыся н стол рукмi. Ппрсiў пдкрэслен ветлiв:

- Iвн Фёдрвiч, двй зоймемся спрвмi.

Кушнер усмiхнуўся i бдзёр пйшоў д дзвярэй, кiнуўшы н хду:

- Я еду н будоўлю школы-iнтэрнт.

Клi з iм зчынiлiся дзверы, Сямён Прфёнвiч нервов прйшоўся п кбiнеце, спынiўся перд кном, плюбвўся н кштн, кб супкоiцц. Лiсце хутк бсыхл, пдымл вострыя зубчыкi ўгору, мянял колер з ярк-зялёнг н зялён-мтвы. Дзесьцi ў верхвiне шмцелi нябчныя птушкi. Усё, як зўсёды, як учор, пзўчор. А спкой не прыходзiў. Зноў з'явiлся трывог ў душы.

"Шыковiч не нсмяшыў цябе, спсвў нстрой. Чым?" Спрўды, чым? Клi не лiчыць крыху шумнй рзмовы б кульце собы, Шыковiч пводзiў сябе крэктн i гсцiнн. Увогуле ўсё з учршняг дня пдбецц. I цяпер у вушх стiць шум джджу. А ў вчх - струменi вды, што льюцц с стрхi. Усяродку дчы моцн пхне свежю ссной, петытнй юшкй i смжнй рыбй...

Што яшчэ гврыў Шыковiч? Аг, кроткя рзмов н берзе б пдполлi, д якой ён потым не вярнуўся нвт тды, клi пдвыпiў. Што ён скзў? "Хчу пiсць повесць. Дкументльную. Глянуць глыбей. Рзбрцц". У чым? У чым ён хоч рзбрцц? Безумоўн, штурхе яго н гэт Ярш. Ну што ж, няхй рзбiрецц. Мгчым, яму, Гукну, трымцц з цэнку, якую ён дў пдполлю дзесяць год нзд, i не вельмi трэб цяпер. Упртсць, нязгод з iншымi поглядмi был б незрзумелй... А ўвогуле, кб яго воля, ён не дзволiў бы кожнму пiску корпцц ў мiнулым. Не твя гэт спрв. Пiшы пр тое, што бчыш вкол сябе. Быў ты н фронце - пiшы пр фронт. А я кiрвў пдполлем - я i нпiсў пр пдполле.

А ўрэшце, усё гэт глупств. Не ў хрктры Шыковiч зглядвць вельмi глыбок. Не хопiць порху.

"Я ведю, якя ў цябе глыбiня, хпеш дны вярхi. Тбе здецц, што гэт ты нпiсў з мяне кнiжку. Няўдзячны члвек. Што б ты нпiсў без мёй пртызнскй дзейнсцi, без мiх мтэрыялў i рскзў? Гультй. Я цябе сiлком сдзiў з рбочы стол. Мя кнiжк пмгл тбе стць н ногi. Не збывй гэтг!"

Непрыкметн гульныя думкi нбылi кнкрэтную форму - водпведзi Шыковiчу, успмiн пр яког чмусьцi рздржняў. Прўд, Сямён Прфёнвiч стрўся зхвць б'ектыўнсць. Ён, нпрыклд, упiкнуў смог сябе з тое, што ў пошнiя гды як бы збыўся н члвек, якi пмог яму. "Пiсьменнiкi - нрод смлюбiвы, трэб было яго прылскць". Але ткя б'ектыўнсць мл пмгл. Чым больш ён думў, тым больш рсл злосць н гэтг члвек. "Бч, рскрычўся! Пiсьмы яго прымушлi пiсць!.. Перпрцвўся... Ззнўся - вось у чым бяд".

Гукн не пчуў нвт, клi ў кбiнет увйшоў скртр выкнком Грусевiч. Гэты млды члвек, ндзвычй куртны в ўсiм - у дзеннi, у спрвх, у зхвннi рэжыму жыцця, зўсёды з'яўляўся i знiкў бясшумн, як цень. Нвт Гукн, см педнт у жыццi i рбоце, здзiўляўся, дкуль у гэтг вясковг хлопц ткя звышкуртнсць. Iдзе сме бурне псяджэнне, выршюцц вжнейшыя пытннi, ён, Грусевiч, клi нступе пэўны чс, бясшумн знiке i, як стл вядом, у сябе ў кбiнеце выпiве шклянку бржому i з'яде бутэрброд, якi прыносiць н службу ў кiшэнi.

Скртр пчцiв кшлянуў.

Гукн нервов ўздрыгнуў, пвярнуўся. Ён крыху сплохўся, бо ведў, што ў пошнi чс у яго з'явiлся стрэчя слбсць - рзвжць з смiм сбой уголс.

- Як гэт вы зходзiце? Дзверы н ўвесь будынк скрыпяць. Адзiн вы ўмееце дчынiць iх бясшумн.

- Вы глыбок здумлiся, Сямён Прфёнвiч. - Грусевiч спчувльн ўздыхнуў. - Спрвы.

Гукн пiльн гледзеў яго. Як зўсёды, грнiтур быццм толькi што з-пд прс, чрвiкi - з-пд ксмiткi чысцiльшчык. I здвлся, гэтй ж ксмiткй ндрены шчокi псля глення. Гукн непрыязн пдумў:

"Убчыць бы хоць рз цябе непголеным".

Вярнуўшыся з стол, кортк спытў:

- Што тм у нс?

Грусевiч сеў у крэсл i пчў двць пперы н подпiс.

- Пiсьмо ў Свет Мiнiстрў б ддтковых сiгнвннях н будўнiцтв прдуктовых крмў... Згодн пстновы сесii...

Гукн зняў з пяр пзногцямi прушынку, куртн пдпiсў i прмкнуў.

- Зпiск ў бком б стврэннi новых пркў.

Пдпiсў рзмшыст, не чытючы.

- Адкз у рэдкцыю б непрдкх у пхвльным бюро i н могiлкх...

- Непрдкi н могiлкх!.. - Стршыня сумн пкiвў глвой. - Чым толькi нм, Кндрт Пятровiч, не прыходзiцц зймцц!

- Але, - зноў спчувльн ўздыхнуў Грусевiч.

Гукн прчытў дкз i не пдпiсў - плжыў убок.

- А тут нм пiшуць. Кндскiя турысты выкзвюць пдзяку з гсцiннсць. Груп блтыйскiх мтросў хвлiць нш горд, i сблiв рэстрн.

- Ну, гэт гумрысты, чортвы дзецi. Горд як горд. А рэстрн - дрэнь. Трэб нм пслухць трэст стловых i рэстрнў. - I нечкн спытў: - Вы бывеце ў рэстрне?

Грусевiч збянтэжн пчырвнеў.

- Не. Што вы, Сямён Прфёнвiч! Прўд, клi прцвў яшчэ ў ддзеле культуры, рзы дв кцёры тэтр зцягнулi...

Гукн, якi любiў свйго скртр з куртнсць у рбоце, пглядзеў н яго ў гэты рз знявжлiв.

- Чму гэт ў нс лiчць крмолй, клi члвек зйшоў у рэстрн? А клi я прост хчу пбедць культурн?

- Вельмi првiльн, Сямён Прфёнвiч! - узрдвн пдтрымў Грусевiч.

Гукн стомлен пзяхнуў.

- Што тм яшчэ?

Скртр пдў цэлы стос сшчэпленых ркушў з ндруквным н мшынцы тэкстм.

- Зпiск стршынi кмiсii п хове здроўя б стне бльнiц у гордзе i ногул б усёй ншй медыцыне. I скжу вм, Сямён Прфёнвiч, п-мойму, неб'ектыўн. Адно дмоўне бчыць доктр...

- Ярш?

- Ярш. Клi ён пшле гэт вышэй - чкй кмiсii.

- Ну, кмiсiй нм бяцц ням чго. Добр. Я пчытю. - Гукн ляпнуў п пперы длоняй.

Але чытць не стў. Клi скртр выйшў, ён зноў пдышоў д кн i згледзеўся н свой кштн. Знiзу, з вулiцы, длятў гомн людзей, шыпенне шын н нгрэтым сфльце. Прз лiсце кштн прсвечвлся неб, ясне, спякотне, як i мног дзён ужо. Гукну зноў успомнiлся ўчршняя дч. Ён дчуў сябе стомленым i пдумў, што было б хорш хоць тыдзень дпчыць у ткiм вось цiхiм, лясным, лугвым кутку, кб не ехць нi н якiя курорты, дзе спёк i поўн нроду. Могуць людзi ргнiзвць сбе дпчынк! А вось ён усё жыццё прцуе, хвлюецц. Шыковiч цяпер ляжыць пд соснмi ў гмку i фнтзiруе. Нiхто д яго не просiцц н прыём, не птрбуе выкнння плн будўнiцтв. I Ярш... Не, Ярш н рбоце. У хiрург, безумоўн, рботы хпе, нiчог не скжш, хворыя не могуць чкць.

Але нвошт яму чрнiць тое, чму ддлi столькi сiлы i здроўя i ён, Гукн, i см Ярш?

Стршыня не ведў, што нпiсн ў зпiсцы, i чытць яе цяпер не хцеў бяўся, што яшчэ больш спсуе нстрой. Пдумў, чму Ярш учор нiводнг слов не скзў пр гэтую зпiску. З-з длiктнсцi, кб не турбвць госця службовымi спрвмi? Цi, мож, гэт хiтры плн, рзведк прцiўнiк, н яког рыхтуецц нступ з усiх бкоў? Кнiжк, цэнк пдполля, бльнiцы... Але чму гэты нступ яны выршылi пчць цяпер? Мож, прчулi што? Цi трымлi моцную пдтрымку? Ад кго? I рптм Сямён Прфёнвiч успомнiў. Скртр грком Трсў неяк у гутрцы скзў, што д вйны ён i Шыковiч прцвлi ў дным рёне. Вунь яно што! Стрыя сябры. Але не пдобн, кб Трсў мог зймцц ткiмi iнтрыгмi. Ды i нвошт яму? Прцуюць яны мiрн i дружн, без кнфлiктў.

А нрэшце, чму яму здецц, што зпiск Ярш - нейкi пдкоп пд яго, стршыню грсвет? Ярш з суровй крытыкй выступў н сесii яшчэ гды дв нзд. I крытык гэтя был н крысць: мiнiстэрств прявiл большую ўвгу. Адкрыты новыя плiклiнiкi. Будуецц бльнiц.

Усё-ткi кштн супкоiў. Гукн псмяяўся с свёй трывогi i вярнуўся д стл. Ням клi зймцц нлiзм пчуццяў! Iшоў звычйны рбочы дзень стршынi грсвет. Тэлефонныя звнкi. Нведвльнiкi. Пперы. Лiвень ппер. Недзе ўжо ў сярэдзiне дня пзвнiў нмеснiк стршынi блвыкнком Мухля. Высвятляў дэтлi перносу грдской мяжы. Горд рос. Пд кнец доўгй тэлефоннй рзмовы Гукн спытў мiж iншым:

- Слухй, Пятро Мкрвiч, хто ў нс нзiре з будўнiцтвм прывтных дч? Я ведю, што я зймюся тм, дзе дведзены былi ўчсткi пд ткое будўнiцтв. У Згйным. I тм прушэнняў колькi хочш. Але тм усё-ткi ёсць нейкi нгляд... А я мю н ўвзе дчы дзiкiя, што рстуць у другiх месцх як грыбы. Дзе? Ты см добр ведеш дзе. Не ведеш? Рэдк, знчыцц, б'язджеш све ўлдннi. Што б рбiлся ў гордзе, кб я гэтк не ведў, дзе што будуецц. Анрхiя! Не хвлюся. У Дзятлўскiм ляснiцтве бчыў, якя хромiн вырсл? Але, Ярш i Шыковiч. Я ж не кжу, што iм не трэб дч. Няхй дпчывюць н здроўе. Хлопцы спрўды добрыя. Здольныя. Але хто iм дводзiў учстк? Лясгс? Рйвыкнком? А мюць яны прв? Глядзi, брт. Ведеш, як цяпер прэс выступе супрць прывтнй улснсцi? Кб нс з тбой не пглдзiлi... Людзi яны рзумныя. Але я не скзў бы, што вельмi рзумн з iх боку будвць ткiя хромы сярод лесу. Не дзiн дзесятк кубметрў. Мя сяброўскя прд тбе - пцiкўся. Пцiквiшся? Вось-вось... Кб не было нечкнсцей... Ну, прывет!

Скончыўшы рзмову, Гукн здволен пцёр рукi, пдышоў д кн, зноў плюбвўся н свой кштн. Ужо i прз густое лiсце ў кбiнет дыхў спякотны летнi дзень.

4

Ярш сядзеў у рдынтрскй i плiў. Ён стмiўся. Тры гдзiны кля перцыйнг стл. Дзве цяжкiя перцыi. Асблiв стмiл пошняя - н дзiцяцi.

Аперцыi н дзецях зўсёды стмлялi яго. Колькi год прктыкi, слв лепшг хiрург воблсцi, хвлявўся ён сёння, як студэнт.

Попел д ппяросы ўпў н хлт. I дрзу ж спрытня рук нячутн пдствiл попельнiцу. Ярш пдняў глву i з удзячнсцю зiрнуў н перцыйную сястру. Ён ведў, што гэтя дзяўчын ўлюбён ў яго. I ён тксм любiў яе: Мш, нягледзячы н свю млдосць, был лепшй перцыйнй сястрой з усiх, з якiмi яму дводзiлся клi-небудзь прцвць. Ян рзумел не толькi кожне яго слов, ле кожны рух, жэст. Врухнулся яго леве брыво - i ян ведл, якi iнструмент трэб пдць. Збеглiся зморшчынкi н перносiцы - i Мш ппрўлял сiстэнт. Ян ўмел тк прмкнуць пот н яго лбе i вiскх, што нi н секунду, нi н мiг не дрывл д хворг, не першкджл перцыi. Ян ўсё ўмел i ўсё ведл.

"Злтя сястр", - скзў неяк Ярш. Лекры прынялi гэт як жрт: Мш был рыжя, i не прост рыжя, ўся гнiст-чырвоня. Чырвоныя косы, бровы, нейкiя злцiстыя рудзiнкi бсыплi нос, шчокi, рукi. Тды Яршу стл шкд яе. Яму зўсёды было шкд непрыгожых жнчын. I ён больш нiколi не кзў "злтя сястр", нвт звочн. У добрым нстроi ён кзў пр яе: "Мой хiрургiчны генiй".

Мш скiнул ксынку i гэтк ж спрытн, умел, як i прцвл, ппрўлял влсы. I рптм Ярш убчыў, упершыню з дв гды, што ян прыгожя. Стройня, высокя; кп яе влсоў н фоне кн грэл, як жр. З узнятымi рукмi ян як бы цягнулся ўгору, i здвлся, вось-вось узнiмецц i пляцiць н нейкую iншую плнету, з якой ян i з'явiлся, гэтя дзiвосня жнчын.

У доктр ў пошнiя гды чстя з'яв - ткiя вось нечкныя дкрыццi прыгожг. Тк, нпрыклд, зусiм нядўн ён дкрыў хрство всiльеўскг "Мокрг лугу", якi рней бчыў мног рзоў i нiяк не мог зрзумець, чым крцiн дрознiвецц д звычйных пдобных пейзжў, якiя пiшуць iх блсныя мсткi. Яшчэ рней ён гэтк ж дкрыў "Вiшнёвы сд". У млдосцi неклi не дседзеў н спектклi д кнц.

Мш ўбчыл, дчул, што ён глядзiць н яе, як н жнчыну, i ўся ўстрпянулся, сплохня i ўзрдвня. Тк i зстыл з пднятымi рукмi. Не, ян не прост был ўлюбён ў гэтг дужг, рзумнг, тленвiтг члвек. Ян кхл яго, глыбок, тйн, безндзейн. I вось нступiў момнт, мож, дзiны i непўторны, клi i ён пчуў токi гэтг кхння.

Позiркi iх сустрэлiся. У Мшы спынiлся сэрц. Ярш дчуў дкзнсць з кожны свой рух у гэты мiг. Ён умеў влодць свiмi пчуццямi. Птушыў недкурную ппяросу (плiў ён цяпер толькi псля цяжкiх перцый), дкiнуўся н спiнку кнпы i скзў прост, дверлiв:

- Стмiўся я, Мш...

Ян выдыхнул пветр, пусцiл рукi i... зрбiлся зямной. Але што гэт? Вочы... Яе злтыя вочы рптм дплылi некуды, н iх месцы зклыхлiся зялёныя хвлi мор. Ён нiколi не бчыў у яе пряў сентыментльнсцi, ян зўсёды был строгя i млслоўня. Што ж яе крнул тк? Рдсць душэўнй блiзсцi? Цi крушэнне пошняй ндзеi? Ён пдняўся, пдышоў, лёгк бняў з плечы - тк ён рбiў чст, гэткi мль несвядомы сяброўск-пблжлiвы жэст стрэйшг - i пчуў, як дробн дрыжць яе плечы. Ён скзў:

- Не трэб, Мш. Мы з вмi добрыя сябры. Мы зстнемся сябрмi, прўд?

Ян ўсмiхнулся з удзячнсцю, прыгнулся, кб вызвлiць плячо з-пд яго рукi, i пйшл д дзвярэй.

Ярш сеў i зплiў другую ппяросу.

Хвiлiн прз колькi Мш з'явiлся ў дзвярх i звычйным голсм нпомнiл:

- У чтыры ў вс кнсультцыя ў трэцяй бльнiцы.

Ян был не толькi лепшй перцыйнй сястрой, ле i яго добрхвотным скртром - зўсёды ўсё помнiл.

- Дзякуй, Мш. - Ён уздыхнуў i зноў чмусьцi пўтрыў: - Стмiўся я сёння.

Ярш не любiў трэцяй бльнiцы з-з глоўнг лекр яе Тмры Гецкй. Д вйны яны рзм вучылiся ў медвучылiшчы. Рзм пступлi ў iнстытут. I ўжо тды Тмр зляцлся д яго. Але вйн iх рзлучыл. Тмр пспел эвкуiрвцц, скончыл iнстытут, был н фронце. Вярнулся ў родны горд i дрзу знял кiруючую псду ў ддзеле ховы здроўя. Лекр ян был бяздрны, ле ргнiзтр неблгi, глоўне, мел вялiкую прбiўную сiлу д ўсiх дйсцi, усё дстць, знйсцi... Ярш ян тксм дрзу знйшл. I вельмi хцел прыгрэць, прысвоiць. Але ён быў непхiсны i цвёрды. Што ян нi рбiл, н якiя хiтрыкi нi iшл, ён толькi ў дным не вытрымў - рзы дв прыняў яе мтэрыяльную дпмогу. Яму было дуж цяжк, пкуль кнчў iнстытут, бо млы Трс хоць i знходзiўся ў цёткi Любы, ле быў яго сынм, i ён лiчыў свiм бвязкм штомесячн высылць н ўтрымнне хлопц. Тмр гэт ведл i ўмел пмгчы тктоўн i хiтр.

А клi ён жнiўся з Глiнй, Тмр прост шлел. Можн скзць, што ян пствiл сбе з жыццёвую мэту: спкусiць яго, зрбiць плюбоўнiкм. I вось ужо пятнццць год дмгецц гэтй мэты, не грэбуючы нiчым. См дўно ўжо змужм, ме сын i ўсё дно нiяк не ўтймуецц. Прысте нхбн, цынiчн - н людзях, н нрдх, сходх. Зляцецц ў прысутнсцi Глiны i свйго муж. Гэтыя яе зляцннi, звнкi н дом, зпршэннi двялi Глiну д хвробы, бо рэўнсць яе нбыл птлгiчны хрктр, стл псiхозм. Антону, гордму волту, колькi рзоў прыходзiлся ўнiжн перконвць жонку, што ён нiколi нвт не дкрнуўся д гэтй жнчыны, крмя звычйнг прывiтльнг поцiску рукi - як з усiмi людзьмi. Глiн лют, не п-члвечму ненвiдзел Гецкую.

Неяк, клi яны добр псябрвлi, Ярш пскрдзiўся Шыковiчм, як дн дурнiц тручве яму жыццё i сямейне шчсце. Кiрыл скзў тды не то жртм, не то сур'ёзн:

- А ведеш, я н твiм месцы пкзў бы ёй свю мужчынскую сiлу. I, зпэўняю цябе, ян дрзу б сцiхл. Зрбiл б гэт глыбокй тйнй. Беспмылковы псiхлгiчны ход.

Ярш ўрзiл, што Кiрыл мог скзць тк пры жонцы. Што было б, кб ён скзў гэт пры Глiне! А Вля зсмяялся, ляпнул муж длоняй п лысiне i скзл:

- Кб ян был ў цябе, гэтя сiл.

Глiн ў свю чргу скрдзiлся Влi, i рзумня, б'ектыўня нстўнiц больш пверыл ёй - ткя ўжо жночя псiхлогiя.

...Ярш не дехў д бльнiцы. Ён рбiў тк чст, кб потым непрыкметн прскочыць прхдную i церз скверык, бышоўшы глоўны корпус, трпiць у хiрургiчны. Тк ён пзбягў сустрэчы з Тмрй Аляксндрўнй, якя яўн пдпiльноўвл яго с свйго кбiнет. Прўд, ян чст з'яўлялся ў ддзяленне, ле тм, пры хворых, мусiл пводзiць сябе стрымн i крэктн. Яршу былi гiдныя ўлсныя мнеўры. Ён дўно дмовiўся б д кнсультцый у гэтй бльнiцы, ле ддзяленнем тут згдвў здольны млды хiрург Мйзiс. Ярш любiў гэтг хлопц i не мог дмовiць яму ў дпмозе. Увогуле, ён стрўся зрбiць усё, кб яго млодшыя клегi як мг менш рбiлi пмылк.

Н гэты рз прскочыць непрыкметн не ўдлося: у прхдной зтрымл клгснiц з трохгдовым сынм. Хлопчыку пры нрджэннi няўмеля кушэрк вывiхнул ножкi. Ярш тут ж н лвчцы ў скверыку пглядзеў млог.

- О, церз пўгод будзе тнцвць!

Млдя мцi злiлся слязмi д шчсця.

- Я нпiшу вм зпiску, кб Мiшу пкллi ў мё ддзяленне. Ах, шкд, што я дпусцiў мшыну!

- Ой, доктр, што вы! Я днясу.

- Длёк. Горч.

- Хiб нм прывыкць! Абы выпрстлi яго ножкi. Сыночк, родненькi, скжы дзякуй.

Хлопчык смел i вельмi сур'ёзн, як дрослы, скзў:

- Дзякуй, дзядзя.

- О, ты, брт, герой!

- Ён усё пыте: мм, цi буду i я бегць, як Лёньк? Стрэйшы нш. Будзеш, сынчк, будзеш бегць!

Ярш нпiсў зпiску.

I тут з'явiлся ян, Тмр Аляксндрўн. Пдплыл п чорнй сфльтвй дрожцы, быццм сттуя, уся

сляпляльн беля: белыя бсножкi, белы хлт, белыя влсы, твр нiбы вымыты млком, толькi бровы ды вейкi крыху пдчорнены ды нфрбвны губы. Ян невысокя, сярэдне для свiх год рспўнеля, пышнгрудя - п-свойму прыгожя. Многiм мужчынм ян пдблся. Гецкя ведл гэт, i тым больш яе прыводзiл ў шленств поўня няўвг тго, хто дўно пдбўся ёй.

- Прфеср Ярш, што з прывтня кнсультцыя? У мёй клiнiцы?

Клгснiц сплохлся белй доктркi.

- Сынок мой, доктрк. Ножкi ў яго... А тут сястр з ншй вёскi... Прыязджй, кж, мы ппросiм доктр...

Ярш, нiчог не дкзўшы, пчў тлумчыць жнчыне, як прехць у iх бльнiцу.

- Плжыце яго ў нс, - кiўнул н млог Тмр Аляксндрўн.

- Дзякую, - дкзў Ярш. - Я хчу дць цiквую перцыю ншму ртпеду. Я см буду сiсцiрвць яму...

Гецкя пры хворых зўсёды кзл яму "прфеср" i рбiл гэт без iронii. Для простых людзей доктр - любы лекр, Ярш - кндыдт нвук, слвуты хiрург, трэб ж неяк дрознiць яго д звычйных лекрў. Ды i смой ёй было прыемн нзывць яго прфесрм, узвысiць нд другiмi лекрмi.

- А ты добря сёння, - з iронiяй скзў Ярш Тмры Аляксндрўне, клi клгснiц, сто рзоў пдзяквўшы, пйшл.

- Я зўсёды добря. - Ян рсплылся в ўсмешцы.

Яршу здлося, што гэтя цукровя жнчын вось-вось рстне пд яркiмi прменнямi чэрвеньскг сонц.

- Для сябе. Ты зўсёды добря для сябе. А ведеш, як нзывецц ткя дбрыня?

Ян персмыкнул пдфрбвнымi вуснмi, ле змўчл. Ведл: клi пчць пiкiрвцц, ён нгворыць непрыемнсцей. Лскв прпнвл:

- Зйдзi д мяне, Антон. Я нпю цябе вдой. Толькi што прынеслi сiфон. I сiроп ёсць.

Ён пзбягў зходзiць у яе кбiнет, ле яму хцелся пiць, i ён ведў, што для сябе гэтя жнчын ўмел стврыць кмфорт.

Ян псдзiл яго ў мякке крэсл кля пiсьмовг стл; крэсл было глыбоке, зручне, льняны чхол вiльготны i хлднвты. См пйшл з цыртвую зялёную знвеску, што дгроджвл ўмывльнiк, i вярнулся з зпцелым сiфонм, бутэлькй сiропу i шклянкмi.

Ярш пмцў сiфон i свiснуў. Пдняўся, зглянуў з знвеску, зсмяяўся:

- Быў я ў мiнiстр, у прэзiдэнт кдэмii. Усё бчыў, ле хлдзiльнiк у кбiнеце... Ты генiй, Тмр!

- Ён чсов ў мяне, у лбрторыi рмонт.

Ян нлiл ў шклянкi вды, псля сiропу, пмяшл лыжчкй, прцягнул дну шклянку Яршу. Блкiтныя вочы яе зрбiлiся вiшнёвымi, клi пчл пiць. Адпiвл мленькiмi глыткмi i не зводзiл позiрку з госця.

Ярш не сеў, дышоў д кн i пргн выпiў хлодную смчную вду. Ян нлiл яшчэ.

- Дўно я з тбой не выпiвл. Вып'ем хоць вды. Зпрсiў бы н дчу. Кжуць, жывеш, як н небе.

- У госцi зпршюць сяброў сям'i.

- А хiб я не сябр твой? Лепшг ў цябе ням.

Непрыкметн ян пынулся зусiм блiзк д яго.

- Не прытврйся, Тмр, мы не мленькiя. Ты добр ведеш, як цябе "любiць" Глiн. А мне спкой жонкi држэй з ўсё.

- Ян робiцц мяшчнкй, твя Глiн. - Дзiўн мяняўся колер яе вчэй у злежнсцi д нстрою, як у кошкi, у той мiг яны сыпнулi нейкiя шэрыя iскры.

- Чорт яго веде, цяжк скзць, у чым яно пряўляецц ў нш чс, мяшчнств.

Ян пдплыл тк блiзк, што Ярш, здвлся, дчуў грчыню яе пружвелг твру i ўбчыў, што вочы яе стлi мслянiстыя. Ён дступiў у кут пмiж стлом i сцяной. Ян горч дыхл яму ў твр.

- Чму ты пзбягеш мяне? Я люблю цябе.

- Я гэт чуў, Тмр. Мног рзоў. Пусцi.

- Люблю i ждю... Пцлуй мяне. Адзiн рз. Шкд тбе?

Жнчын трцiл ўсякую прыстойнсць.

Нiколi яшчэ пры ўсёй свёй нхбнсцi ёй не ўдвлся пствiць Ярш ў ткое недрэчне стновiшч. Згнны ў кут, прыцiснуты д сцяны, ён не ведў, што рбiць, як вызвлiцц. Пiхнуць яе? Пслць д д'ябл? I рптм... дзве дэтлi кiнулiся ў вочы: знвескi, што зкрывлi толькi нiжнюю плвiну кн, i тое, што ян, мбыць, збыўшыся, усё яшчэ трыме шклянку з вдой у руцэ. Ярш нечкн пдхпiў яе пд пхi, рыўком пдняў высок ўгору i... пствiў н пiсьмовы стол. Няхй хто-небудзь з перснлу ўбчыць прз кно свйго глоўнг лекр н стле с шклянкй, нпоўненй невядомй вiшнёвй вдксцю!

Тмр Аляксндрўн ўсяго чкл д гэтг члвек - брзлiвых слоў, пгрозы, нвт штуршк... Але тког ўчынку не чкл. Рзгубiлся. Н нейкi мiг белй сттуяй зстыл н стле.

Ярш пспеў дысцi д дзвярэй i ўзяць кпялюш. Нрэшце ян сскочыл н пдлогу, гопнул, ж збрынчлi шыбы. Зсмяялся:

- А ты робiшся жртўнiком. Пргрэс!

Твр яе грэў. Але ўсё дно ян пйшл следм з iм. У клiдоры ён пчуў ззду стук яе бцсў i ўзлвўся. Рзбэшчня бб! Як можн ткому члвеку дручыць кiрвць бльнiцй? Ён не выйшў дрзу н двор, знрок пйшоў у тэрпеўтычне ддзяленне. У доўгiм пўцёмным клiдоры н ложкх ляжлi хворыя. У той бльнiцы, дзе Ярш згдвў ддзяленнем, ткой з'явы дўно ўжо не было: хворыя ў клiдорх не ляжлi, усё нвокл ззял чысцiнёй. Тму выгляд гэтй бльнiцы яго зўсёды рздржняў, б непрдкх тут пiсў ён у свёй зпiсцы выкнкому грсвет. Але ў злосцi, у гневе ён быў ткi ж нястрымны, як Гецкя ў стрсцi. Не звжючы н хворых, н перснл, ён згрымеў н ўвесь корпус:

- Клi тут нрэшце будзе пдобн н бльнiцу? Што гэт ткое?

Тмр Аляксндрўн дгнл яго, сцiснул локць:

- Антон!

- Клiнiк! Пмыйня ям, не клiнiк! - не сцiхў ён.

Тды i ян згврыл ўголс, хiтр дводзячы ўдр:

- Нм не дюць столькi грошй, колькi вм, прфеср. Пхдйнiчйце з нс. Вы стршыня кмiсii грсвет.

- Н хлдзiльнiк у цябе знйшлiся грошы!

Але клiдор скончыўся, i яны выйшлi н двор. Пд яркiм сонцм, дзе нвокл усё ззял i зелянел, гнеў Ярш рстў. Ён глянуў н свю спкуснiцу i ўбчыў, што ян, зжмурыўшыся д сонц, усмiхецц п-рнейшму лскв, зкхн.

"Чортв бб! З яе што з гуся вд. Чым ж цябе дпячы?"

I рптм успомнiў... Скзў спкойн, з усмешкй, быццм мiж iншым, мiрн iдучы побч з ёй п сфльтвй дрожцы:

- У рэдкцыю прыйшло пiсьмо... Мне Шыковiч рскзў. Рспiсвюць добрыя людзi, як ты выкрыстоўвеш снiтрную мшыну. Н Ўкрiну - п вiшнi, з рнiцы - н рынк, увечры - у лес. А лекры недклднй ходзяць пехтой. Я кжу яму: клi пр Гецкую, то можн пiсць без прверкi. Усё првiльн, ручюся глвой. Цяпер я пдкiну яму фкт з хлдзiльнiкм... Сенсцыйны фельетон будзе!

Ян спынiлся. Ён п iнерцыi зрбiў крокi дв i пвярнуўся. Ян зстыл ў дзiўн нязгрбнй позе, нхiлiўшыся нбок, бо трпiл дной нгой у кнўку для сцёку вды. Твр яе, што хвiлiну нзд плў, пбялеў, ноздры непрыгож рздулiся.

Ярш дчуў, што ў iм згучл вясёля лёгкя музык. Нрэшце ён знйшоў, чым дпячы ёй. Ян дкзл пгрозлiв, холдн - нiколi яшчэ не гврыл з iм ткiм тонм:

- З'явiцц фельетон, я тбе д смерцi не друю. - I, не рзвiтўшыся, пвярнулся i пйшл нзд.

Яршу рптм зхцелся грэзлiв, п-хлпечы свiснуць ёй услед.

Мйзiс, мленькi, кучрвы, у вялiкiх чорных кулярх, сустрэўшы яго н гнку ддзялення, скзў:

- У вс сёння, клег, добры нстрой.

- А хiб вы бчылi клi-небудзь мяне ў дрэнным нстроi?

- Не. Але чсм члвек быве злiшне здумлiвы. Ён увжлiвы ў прцы, ле не бчыць хрств вкол сябе.

Ярш зсмяяўся:

- Мйзiс, ведеце што? Прыязджйце д мяне н дчу. Я пкжу вм ткое хрство, якого вы, грджнiн, зроду не бчылi.

Але, пркнсультвўшы колькi хворых, Ярш зноў дчуў сябе стомленым. З iм рэдк гэт здрлся.

- Вiдць, зноў будзе нвльнiц. Хочцц спць, - скзў ён Мйзiсу, пзяхнуўшы, клi яны перходзiлi з плты ў плту. - Апошнi?

- У мяне пошнi. Ды вельмi прсiл хворя з тэрпii, кб вы пглядзелi яе. Асбiст вс просiць, Антон Кузьмiч. П-мойму, цiквы выпдк. Мiтрльны стэноз. Згодн перырвцц.

Ярш пглядзеў н гдзiннiк, уздыхнуў:

- Ах, Мйзiс, Мйзiс, крыстецеся вы мёй слбсцю.

- Што зробiш, Антон Кузьмiч. Ткя нш прфесiя.

- Але, брт, прфесiя нш цяжкя. Нiчог не скжш.

Прыгдўшы ддзяленне, куды яму нлежл iсцi, i глоўнг лекр, Ярш зноў дчуў злосць. Беспрдк, бруд не толькi ў бльнiцх, ле i ў другiх месцх, яго, звычйн спкойнг, прыводзiлi ў лютсць. Мож, прз гэт пр яго хдзiлi легенды. Рскзвлi, нпрыклд, што ён пбiў лекр сельскй бльнiцы, якую првярў, ддў пд суд хiрург, якi перырвў п'яны, што ён у чсе свiх перцый мцюкецц н сiстэнтў i сясцёр. Усё гэт, безумоўн, выдумкi. Лекр ён звёз у рйком, хiрургу толькi пгрзiў судом, мцюкнуўся дзiны рз н сiстэнт, якi зрбiў пмылку. Гэтыя выдумкi тксм злвлi Ярш; ён бдй пкутвў, клi бчыў, што млдыя лекры бяцц яго i пряўляюць злiшнюю пчцiвсць, быццм ён спрўды сiвгловы прфеср, сусветне свяцiл.

П дрозе ў тэрпеўтычне ддзяленне ён скзў Мйзiсу:

- У Гецкй у кбiнеце хлдзiльнiк. А шторы? Бчыце якiя? Побч з ткiм ддзяленнем!

Мйзiс пдняў глву, i з яго кулярў выскчылi сляпляльныя зйчыкi. Усмешк врухнул тоўстыя вусны.

- У нс яе звуць "црыц Тмр".

- Бо вы бяззубыя тут, як млюскi. Прпясочылi б гэтую "црыцу" н пртыйным сходзе.

- Для гэтг птрэбн прынцыповсць доктр Ярш.

- Не пдхлiмнiчйце, Мйзiс.

Млдзенькя лекрк, якя вял хворую, сустрэл iх у клiдоры i дрзу рзгубiлся - пчырвнел, пчл зiкцц, нзывл Ярш "прфесрм". Ён не ўзлвўся н гэте дзяўчо. Але, бючыся, што ўсё рзм - яе пчцiвсць, выгляд ддзялення, успмiн пр Тмру - мож дць недзе гнеўную ўспышку, Ярш нхмурыўся, пусцiў глву, выключыў увгу (ён умеў гэт рбiць), кб менш бчыць i чуць.

Яны ўвйшлi ў плту, дзе стял штук сем ложкў, пмiж iмi было цесн прходзiць. Як нi хцеў Ярш, усё дно ўбчыў усё дрзу: ложкi, сцены, пцямнелыя д стрсцi злтныя нвлчкi, прсцiны, ручнiкi, бшрпныя тумбчкi i хворых - хто як глядзiць н яго: з цiквсцю, быякв цi хоч ппрсiць: "Доктр, пглядзiце i мяне".

- Вось нш хворя, - скзл лекрк, спынiўшыся кля ложк ў кутку, i, спхпiўшыся, пдл Яршу тбурэт.

Хворя як хворя. Ткiх ён бчыў сотнi. Мленькя жнчын, ткя худя, што здвлся, пд коўдрй - пустт. А н пдушцы спкутвны твр з яркiмi прыкметмi яе хвробы: крыху зблякля ўжо сiнюшнсць губ, крылляў нос. А шчокi зружвелi. Хвлюецц. I вочы... Якiя вочы! I як яны глядзяць! Чго толькi не бчыў з свё жыццё i лекрскую прктыку Ярш, ле ткiя вось вочы яго зўсёды выводзiлi з рўнвгi. Яны прсiлi, млiлi, выкзвлi ндзею, стрх - усю бясконцую гму пчуццяў члвек, якi пргне жыць.

Сядючы н тбурэт, ён пдумў, што ў большсцi ткiх цяжкхворых жнчын прыгожыя влсы. Ад кнтрстнсцi, вiдць. У гэтй вунь тксм якiя цудоўныя - светл-злцiстя пышня крон. Кб не сустркцц позiркм з хворй, Ярш рзглядў све вялiкiя, дбеленыя спiртмi i эфiрмi пльцы i слухў дклд лекр. У яго ўжо выпрцвлся прфесiйня звычк: чуць i фiксвць у пмяцi толькi тое, што птрэбн яму як кнсультнту. Усё iнше, у тым лiку прозвiшч i iмя, ён выясняў псля, клi см пчынў глядць хворг. Але пведмленне лекр б тым, што хворя пернесл першую тку рэўмтызму ў нямецкiм лгеры, узврухнул яго. Ён глянуў н гэтую мленькую жнчыну з цiквсцю i жлем, сустрэў яе вочы, поўныя дзiвоснг гню i млення, пдумў:

"Вось ян, вйн. Збудвны грды. А сэрцы людзей... Сэрцы рнены". Ён пдумў пр сэрцы не ногул. Не. Як лекр, уявiў кнкрэтне мленьке сэрц, у якiм рзвiўся прок. Лекр рскзвл, у якiм стне хворя пступiл ў бльнiцу:

- Ацёчнсць нiжнiх кнечнсцей... Рэзк пвялiчн пячонк...

- Клi пступiл? - спытў Ярш.

- Дв тыднi нзд. - Лекр збянтэжылся, збылся, н чым яе перпынiлi.

- Гврыце, гврыце. - I зноў збоку здвлся, што кнсультнт цiквяць толькi ўлсныя рукi.

- Быў прведзены курс лячэння...

I рптм у днтонны дклд, персыпны лцiнскiмi словмi, уврвўся шэпт:

- Кузьм...

Ярш нвт спчтку не звярнуў увгi.

- Антон Кузьмiч, - гучн ппрвiў Мйзiс, якi стяў з спiной у Ярш.

Тды Ярш рэзк пдняў глву, пглядзеў н хворую. Ян ўсмiхнулся вiнвт i зноў нясмел пршптл ўжо другое iмя:

- Вiктр...

Ярш дчуў, што прз рукi яго быццм прпусцiлi электрычны ток, зклол ў кончыкi пльцў: ён пчуў све пдпольныя клiчкi.

У яго былi ндзвычй чуткiя пльцы, птлгiчн чуткiя, нвт улсныя эмоцыi ён перш з ўсё дчувў пльцмi. Вось тк зколе - знчыцц, злосць, рдсць, здзiўленне.

Ён пзнў гэтую жнчыну. Але не верыў вчм.

Хiб ўвскрсюць мёртвыя? Колькi прйшло год! Дзе ян был дгэтуль?

Ён пвольн пдняўся з тбурэт.

Лекр с стрхм глядзел н свю пцыентку: што тя трызнiць?

Мйзiс лёгк свiснуў: ён быў рмнтык, любiў прыгоднiцкiя кнiгi, фiльмы, нечкныя сустрэчы людзей.

Хворя супкоiл свйго лекр простым i ясным зпытннем:

- Не пзняце, Антон Кузьмiч?

Ярш умеў стрымлiвць све пчуццi ў любых бствiнх. Але тут не стрымўся.

- Зося? - пршптў ён тк, што ўздрыгнул лекр, прыўзнялiся н локцях хворыя, Мйзiс у зхпленнi пцёр рукi.

- Зося! - пўтрыў ён гучней i, высокi, мжны, схiлiўся нд ложкм, як бы хочучы згрдзiць яе д чужых вчэй, д хвроб, д усiх нвл. Узяў тонкiя, схудлыя рукi ў све мяккiя шырокiя длонi, сцярожн сцiснуў. - Адкуль вы з'явiлiся, Зося?

А ў дзверы ўжо зглядвлi сёстры, хворыя, i ўсё ддзяленне згудзел, як рзврушны вулей.

5

Н супынцы тксi кля вкзл дзiн з шфёрў ветлiв зпрсiў Ярш:

- Клi лск, доктр, у мю мшыну.

- У Дзятлўске ляснiцтв. Ведеце?

- Ведю. Нш брт усё мусiць ведць.

"Волг" рвнул з месц, Ярш п iнерцыi дкiнуўся н спiнку i гэтк зстыў. Мiльглi вулiчныя лiхтры, вiтрыны, сiгнлы сустрэчных мшын. Ён зплюшчыў вочы, ле не дчуў слоды дпчынку. Дзень скончны. Незвычйны дзень. Ярш жыў уржннямi д сустрэчы з члвекм, яког всемнццць год лiчыў мёртвым. "Вось сюжэт для Кiрылы". Ён хцеў ндць думкм iншы кiрунк, бстргвцц i супкоiцц. Але дрэмн. Супкоiцц не тк прост.

Зося ппрсiл, кб ён перырвў яе. I не скзл, як многiя iншыя: "Лепш пмерцi, чым тк пкутвць". Не. Ян верыць, што ён здолее ўртвць яе.

Клi тя перцыя! Прз месяц... I цi можн яе ўвогуле перырвць? Гэт яшчэ пкжуць дследвннi. А ён ужо хвлюецц. Хвлюецц, бдй, мцней, чым перд свёй першй смстойнй перцыяй. Уяўляе яе сэрц, бчыць, як н мкеце, звужэнне левй пердсрдэчн-стрўнiквй шчылiны... Недсттковсць клпн... Мозг пчыне нпружн прцвць. Iдзе перцыя. Ён увжлiв i прыдзiрлiв прсочве ўвесь ход яе, д пдрыхтоўкi хворй д...

Рскрыве грудзi... Бярэ сэрц... Вось яно...

Мшын рэзк спынiлся. Ярш рсплюшчыў вочы. Стялi перд зкрытым шлгбўмм кля чыгунчнг перезду н ўскрiне горд.

"Усяго прехлi?" - здзiвiўся ён.

Прйшло неклькi хвiлiн, ён трх не скончыў ткую перцыю, н якую птрэбны гдзiны.

- Здрмлi, Антон Кузьмiч? - спытў шфёр.

Дзесьцi збоку пыхкў првоз. Зтрубiў у ржок стрэлчнiк.

Ярш зглянуў шфёру ў твр, светлены слбым водблiскм прыборў i чырвоным лiхтром шлгбўм. Не, гэтг члвек ён не лячыў, пмяць у яго н твры добря. Шфёр, зрзумеўшы, што доктр хоч пзнць яго, рстлумчыў:

- Вы ўртвлi мйго сын, Антон Кузьмiч. Н ўсё жыццё вм удзячны. Мцi штодня ўспмiне. Хця б ты, кж, пвзiў доктр. Скжыце, i я кожны дзень буду взiць вс.

- Хбр? - усмiхнуўся Ярш.

- Якi хбр, доктр? - пкрыўдзiўся шфёр. - Хбр дюць з цёмныя дзялы. А тут - жыццё сын...

Прйшоў нядоўгi тврны сстў. Стрэнькi првоз сыпнуў у нчное неб жменю iскрў. Але яны не стлi зоркмi - уплi нзд н зямлю i птухлi.

Пвольн пдымўся шлгбўм. У нейкi мiг змест чырвонг лiхтр згрэўся зялёны. Ярш зўсёды здзiўлял гэтя няхiтря мехнiк.

Мшын кiнул н перезд сноп кроткг святл. Зблiшчлi рэйкi. Вртўнiк пгрзiў пльцм. З перездм фры выхпiлi з ночы больш доўгi квлк чорнй шшы.

Ярш глянуў убок i ўбчыў зоркi. Iх было мл, i яны плылi нд чорным лесм, якi зўсёды ўнчы чмусьцi здвўся горнй грдой - з вяршынямi, долмi, цяснiнмi. А ўдзень гэт был зусiм роўня сцян лесу з кiлметр д дрогi. Тм, нпердзе, лес пдступiць д смй шшы, i тды знiкне гэтя iлюзiя. Антон Кузьмiч нiяк не мог рстлумчыць прычыны тког зроквг пдмну.

Усё гэт - супынк, рзмов з шфёрм, зоркi, лес - дцягнул думкi д Зосi. Прўд, нендоўг. Хутк ён пчў зноў думць пр яе, ле ўжо iнкш. Прыгдў, як зноў, другi рз з дзень, сутыкнуўся з Тмрй. Ян рптм зпярэчыл супрць перводу Зосi ў тую клiнiку, дзе пстянн прцвў Ярш. Клi ён пйшоў, кб рстлумчыць ёй, што ме см перырвць хворую i тму зручней, кб ян был пд яго штодзённым нглядм, Тмр с здзекм спытл:

- Гэт твё пдпольне кхнне?

Антон не вытрывў i выляўся груб i злосн. Гецкя сплохлся, дрзу формiл первод.

Клi Ярш пзвнiў у рэдкцыю Шыковiчу, што мусiць зтрымцц, той скзў:

- Хрэн з тбой. Сядзi кля свiх хворых хоць тыдзень. А я млею д духты.

Ён доўг сядзеў кля свёй хворй. Зося глядзел н яго i хорш ўсмiхлся, шчслiв i збянтэжн.

- Дзе вы былi ўвесь гэты чс?

- Апошнiя тры гды тут, у ншым гордзе.

- I не ведлi пр мяне?

- Ведл. Бчыл колькi рзоў.

- Бчылi? I не мглi прыйсцi?

- Я мленькi члвек, Антон Кузьмiч. Прыёмшчыц рцелi крвецкй н Выселкх.

- Ды якое ме знчэнне, кiм вы прцвлi! Глупств! Сормн пдпольшчыцы дзялiць людзей н мленькiх i вялiкiх.

- Якя я пдпольшчыц! Я дчк доктр Свiч. - Вочы Зосi нпоўнiлiся слязмi.

- Ну, не трэб! Клi лск! Нiякiх хвлявнняў i нiякiх рскзў! Аб усiм пгворым псля. - Ён пдняўся, кб пйсцi.

Ян ппрсiл нясмел, срмлiв:

- Псядзiце яшчэ трошкi, Антон Кузьмiч. Хлопчык гэты, Трс, жывы?

- Хлопчык! Хлопчык гэты ў рмii дслужыў. Н зводзе робiць...

- Я шукл яго. - Ян як бы вiнвт прсiл прбчэння з тое, што не здолел знйсцi дзiця.

- Псля, псля. Не хвлюйце сябе нiякiмi ўспмiнмi.

Сёстры i снiтркi хдзiлi н пльчыкх i гврылi шэптм. У iх былi сплохныя твры. Ярш бурыл гэт, ле ён змўчў. Прымусiў сябе мўчць. Што б яны пдумлi, кб ён, звычйн ветлiвы i длiктны з млодшым перснлм, рптм нкрычў н iх?

Цяпер, у мшыне, ён пдумў, што трэб зўтр ж пр ўсё рскзць Мшы i ппрсiць, кб ян ўзял шэфств нд Зосяй. Не медыцынске. Члвече.

Тксi звярнул з шшы ў лес. У святле фр дрэвы здюцц дэкртыўн нежывымi i ў той ж чс фнтстычн прыгожымi. Прплывюць зстылыя ствлы з нерухомым белым лiсцем. Быццм н мiг з'яўляюцц н свет з дгiстрычнй цемры i зноў знiкюць нзўсёды. Ценi бягуць нпердзе, пергняючы святло, доўгiя i вузкiя - блiзк i шырокiя - удлi. А з бкоў - чрнт. А ўгры - цемр: зноў не вiдць зорк.

Ярш ндзвычй любiў нчную язду п лесе. Чст прсiў Шыковiч пездзiць. Той не рзумеў яго зхплення. Ярш злвўся: "Якi ты, д д'ябл, пiсьменнiк, клi не дчувеш ткой прыгжосцi? Ты пглядзi н гэтыя сосны! Якi ў iх колер? А ценi? З чым ты прўнеш iх? Пспрбуй нпiсць гэт рэлiстычным пэндзлем. Пмрэш - не нпiшш. Тут, брт, трэб нейкi собы, умоўны прыём".

"Хiрург-бстркцыянiст! - хмыкў Шыковiч. - Нвiн! Дзiв дзiўне!"

Шфёр тксi, нпэўн, хцеў у знк удзячнсцi двезцi свйго псжыр як мг хутчэй i iмчў п крэннях i ямх, не шкдуючы мшыны.

Ярш ппрсiў:

- Цiшэй, клi лск. Можн?

- Можн! - Шфёр дрзу збвiў хутксць. - Я думў, вы спяшецеся.

- Не. Я люблю пглядзець н лес.

- О, лясок тут добры! Кб ткiх сосен н дом.

- Што было ў вшг сын?

- Перлом пзвночнiк. Н будўнiцтве, ведеце. Няшчсны выпдк.

- А-, помню.

Шфёр ўзрдвл, што доктр помнiў яго сын. Як бы пкрыўджны з хбр, ён прз усю дрогу мўчў. Гзт яму, вiдць, нялёгк двлся, бо клi пррвўся, то пчў пспешлiв i мнгслоўн рскзвць пр сын, пр сябе, пр ўсю свю сям'ю.

Ярш слухў i не чуў. Глядзеў н лес i думў. Як у святле фр выплывлi з цемры дрэвы, тк i з ночы пмяцi выплывлi эпiзоды жыцця, длёкiя i блiзкiя, з пдполля i з сённяшняг дня.

Д дчы ён не дехў. Спынiўся кля кнторы ляснiцтв, сiлком усунуў тксiсту грошы i пйшоў пехтой.

Свяцiлся толькi дно кно - н пддшку ў Шыковiч.

"Трэб двучыць яго д нчной прцы, - пдумў Антон Кузьмiч пр сябр i тут ж пр жонку з пяшчотй: - Спiць Глк. Тут добр спiцц".

Шкд было будзiць яе. Клi пд нгмi пiснулi ўсходцы гнк, ён пгрзiў iм пльцм: "Цыц!" Потым доўг стяў нерухом, слухючы нчную цiшыню.

Не пднiмлся рук, кб цiхеньк, дным пльцм, пстукць у шыбiну вернды. Ён быў упэўнены, што дзверы зчынены. Але пспрбвў сцярожн нцiснуць н ручку - i дзверы лёгк дчынiлiся. Беля, як прывiд, постць стял ў дным кроку д прог. Нвучны шмтгдовым вопытм, Ярш усё зрзумеў i ўмiг мбiлiзвў свой спкой i вытрымку.

- Што, бiшся зходзiць? Сормн? - не скзл, пршыпел Глiн i тут ж срвлся: - Не зходзь у дом, дзе спяць дзецi! Бессромныя тве вочы!

- Глк! - Ён зрбiў крок, ён прсiў, млiў яе лсквым iменем, кб ян не рбiл шуму: побч людзi, дзецi.

- Не пдыходзь! Не дтыкйся д мяне! Брудны тып!

- Гля! Выслухй! - не ппрсiў, птрбвў Антон.

- Што мне слухць? Мне ўсё скзў члвек. "Ён зняты н кнсультцыi..." Д двнцццi ночы! Не першы рз ты "кнсультуеш" яе... д позняй ночы! Крывсмок! Колькi ты выпiў мёй крывi! Не пдыходзь!

Але см кiнулся д яго i пчл ярсн клцiць мленькiмi кулчкмi ў мгутныя грудзi.

- Прзiт! Я ненвiджу цябе! Не дкрнйся д мяне! Усё! Усё, усё!.. Зўтр, зўтр!.. Зрз ж, зрз!.. Збiрю дзяцей... I ўсё. Жывi с свёй шлюхй! Але я не дм вм жыцця. Не дм! Не чкй. Не!

- Гля! - Ён дступiў н крок i пспрбвў зслнiцц д яе ўдрў пртфелем, якi ўсё яшчэ трымў у руцэ. Але ян выхпiл пртфель i моцн стукнул iм п глве, п твры. Гэт яго ўзрвл. Тк жонк не пводзiл сябе ўжо колькi год. Узмхм рукi Антон выбiў у яе пртфель, смую схпiў у бдымкi, лёгк пдняў, зцiснуўшы рукi, кб не дрплся. А кб не крычл, моцн, д болю, прыпў вуснмi д яе вуснў. Ян бiлся, трпятлся, як рыб, дрыгл ў пветры нгмi, нмгючыся вырвцц. Але дрэмн. Ён нсiў яе п прсторнй верндзе, быццм зклыхвў, як млую, i прз сцiснутыя вусны шптў:

- Дурня. Дурня. Дурня...

I ян сцiхл. Быццм смлел. Нерухомя, зрбiлся цяжкй. Ён дняў вусны - ян не зкрычл, нвт не ппрсiл: "Пусцi". Ён ведў з мiнулг, што нйпрсцейшы i хутчэйшы сродк пмiрыцц - гэт пкзць ёй, што нiдзе ён не рстрцiў свю сiлу. Мгчым, Глiн чкл гэтг. Яму стл гiдн, блюч i крыўдн. Прыгдлся, з якой прычыны ён зтрымўся, з якiмi пчуццямi ехў ддому. I рптм - ткя сустрэч. Антон груб, як мяшок, кiнуў жонку н шырокую тхту (яны сплi тут ж, н верндзе). Душыў гльштук. Ён срвў гльштук i шыбнуў церз стол, у кут. Туды ж пляцеў пiнжк i кпялюш. У змроку яснй ночы Глiн бчыл гэтыя рэзкiя рухi i, дчуўшы нвльнiцу, мўчл. Ян тонк ўмел дчувць нстрой муж. Агонь рэўнсцi, якi ян рсплiл, уяўляючы, як муж, яе муж, бдыме, цлуе гэтя рспуслiвя Тмр, - гэты гонь птухў. Ян мль гтов был ппрсiць прбчэння. Але Антонвы мякксць i дыходлiвсць прывучылi яе д тго, што ян нiколi не рбiл першг кроку д прымiрэння. Акрмя тго, вельмi свежымi яшчэ былi пкуты, якiя ян пержыл з тры гдзiны - з тго чсу, клi Кiрыл прыехў дзiн i скзў, што Антон зтрымўся н нейкй недклднй кнсультцыi ў трэцяй клiнiцы. Колькi ян птрцiл сiлы, кб нi словм, нi рухм не выдць сябе перд Шыковiчмi. Як н злосць, Влянцiн Андрэеўн не дступл д яе ўвесь вечр, рскзвл розныя вясёлыя здрэннi. Мож, знрок. Думк, што нехт чужы, збоку, бчыў i здгдвўся, што рбiлся ў яе сэрцы, был смй цяжкй. Ужо з дно гэт свё ўнiжэнне ян ме прв не дрвць Антону цi, в ўсякiм рзе, не iсцi першй н прымiрэнне. Ён гучн пркўтнуў горкi i слёны кмяк i мль зстгнў:

- Бож мой!

Глiне стл шкд яго: ткi дужы, вялiкi, мужны, ён зстгнў. Хвля пяшчоты злiл яе добре сэрц. Кб ён нблiзiўся д тхты, ян прыцягнул б яго д сябе, прылскл. Але ён хдзiў п верндзе, сптыкнуўся н пртфель, злосн пiхнуў яго нгой. Пд яго цяжкiмi крокмi новыя мснiчыны не скрыпелi, гудзелi. У рмх брынчлi шыбы. Можн было б скзць яму: "Не хдзi. Пбудзiш дзяцей" - i гэт, нпэўн, стл б крокм д прымiрэння. Але, крмя ўсяго iншг, яе рспiрл дурня жночя цiкўнсць: што скж ён у прўднне? Ён нiчог не скзў яшчэ.

Ён пўтрыў:

- Бож мой! - i, пмўчўшы, пчў кiдць словы, як кменнi: - Якое дзiкунств! Уявiць цяжк... Пржыць з члвекм шснццць год, выгдвць дзяцей... I не верыць яму нi н крупiнку, нi н злтнiк. Бясконц лiчыць пдлюгм, здольным н любую гiднсць. Бясконц пдзрвць... Рўнвць чорт веде д кго... Зрзумей, ты не дурня жнчын. Урэшце, у ткой тмсферы нельг жыць. Нельг дыхць. Чорт взьмi!

Словы гэтыя бржлi Глiну Адмўну. Абржлi свёй прўдй. Але, тк жыць нельг! Ды i не жывуць яны тк, яны жывуць хорш i шчыр. А д гэтых прыступў рэўнсцi ян см пкутуе ў сто рзоў горш. Ён пвiнен быў зрзумець гэт i рбiць тк, кб не было нiякiх прычын. Ён пвiнен шкдвць яе. А ён вось як лiчыць - што ян тручве яму жыццё, што ян пчвр нейкя.

Глiн зплкл горк, ндрыўн.

- Вядом, я дурня... Дзiкунк. Не дю тбе жыць. Ты вялiкi вучоны. А я? Кухрк твя, служнк... Няньк твiх дзяцей. З iмi, з твёй шырокй спiной ды з гнiлымi зубмi пцыентў я нiчог не бчу. Я свету не бчу...

Чым больш ян гврыл, тым больш перконвл сябе, што ян вялiкя пкутнiц, i, зходзячыся д жлю, курчылся д рыднняў.

"Ды няпрўд гэт! Хлусiш ты! - хцелся крыкнуць Яршу. - Хiб ты жывеш горш з iншых? Хiб я не стрюся зрбiць твё жыццё прыгожым i поўным? Ты см выдумляеш сбе пкуты". Але ён умеў стрымлiвцц. Ён добр ведў жонку, яе хвробу, у якой, мгчым, больш з ўсё вiнвт тя, д кго ян рўнуе. Ён перключыў свю злосць н Тмру. Пдумў: як првучыць гэту рзбэшчную ббу? Спынiўся кля тхты. Плечы Глiны сутргв ўздрыгвлi. I ў яго дрогнул сэрц - стл шкд жонкi. Спрўды, шмт у чым ян няшчсня. Але хiб ёсць у гэтым яго вiн? Мож, не тк горч ўжо кхў ён яе, ле кхў, рзвжлiв, спкойн, рзумн, шнвў, сцергў д жыццёвых нягод, дмгўся, кб был дружб i вер. Чму ж ян не верыць яму, нйблiжэйшму члвеку? Хiб не крыўдн гэт?

Ён прысеў н тхту, сцярожн дкрнуўся д яе пляч, грчг i прз шоўк срочкi.

- Гля!

Ян ўсхлiпнул гучней.

- Добр. Я бяру све словы нзд. Друй. Але будзь ж i ты б'ектыўнй. Мы ж культурныя людзi. I нм не п двццць год, кб сустркць дно днго кулкмi... Ды i ў двццць... Ты прынiжеш у першую чргу смую сябе, свю члвечую годнсць. Няўжо нельг было спытць спкойн: дзе ты зтрымўся? I я дкзў бы тбе. Я дкзў бы, - ён пдняўся i ўсхвлявн прйшоў п верндзе, - што ў мяне незвычйны дзень... Я сустрэў члвек, якi ртвў мяне д смерцi i яког я лiчыў мёртвым. Помнiш, я рскзвў тбе? Дчк доктр Свiч. Ты не ўяўляеш...

Муж рскзвў у першыя гды сумеснг жыцця мноств розных гiсторый с свёй дзейнсцi пдпольшчык. Глiн нвт употй сумнявлся ў вергоднсцi некторых з iх. I большсць гэтых гiсторый ян ўжо збылся, бо ў пошнiя гды Антон рэдк ўспмiнў свё пдполле. Тым больш ян збыл прозвiшчы людзей, пр якiх ён рскзвў, якiя былi яго тврышмi п брцьбе цi воргмi. Але незнёмую ёй Зосю Свiч ян помнiл. Помнiл, як тя ртвл Антон. I вось гэтя жнчын, пр якую ён успмiнў сблiв цёпл, з'явiлся. Адкуль? Сустрэлiся яны выпдков цi ян шукл Ярш? Глiн Адмўн збылся н свю крыўду, н рэўнсць д Тмры. Iнше нсцярожыл яе. Пвярнулся н бок, тврм д муж. Ён зрзумеў гэт тк, што жонк зцiквiлся, яшчэ больш плгднеў i пчў рскзвць пдрбязн:

- Мйзiс ппрсiў мяне пркнсультвць хворую. Мiтрльны стэноз. См хворя прсiл. Я прыйшоў у плту... I рптм хворя шэпч: "Вiктр". Мю пдпольную клiчку. Уяўляеш? Не, ты пдумй толькi. Всемнццць год я лiчыў члвек мёртвым. I вось... Ян не ўсё рскзл мне... Але я здгдвюся, што ян пержыл. Чтыры гды, як ян ў ншым гордзе... i пзбягл сустркцц. Дчк доктр Свiч. Гэтым скзн шмт што. Але чму дчк пвiнн дкзвць з бцьку, клi нвт той i спрўды быў воргм? Я первёў яе ў ншу клiнiку. Гэт зняло чс. Ян чул пр ме перцыi i просiць перырвць яе. Буду перырвць! Здецц, супрцьпкзнняў ням. Трэццяя стдыя п Бкулеву.

Глiн з плёгкй уздыхнул.

У яе был дзiўня рыс, выпрцвня ўлснымi дчувннямi лекр. Нiколi ян не рўнвл муж д яго пцыентк. Многiя з тых, кго ён лячыў, перырвў, зпршлi яго псля ў госцi, i ян смел дпускл яго днго. Пцыенткi ў яе вчх перствлi быць жнчынмi небяспечнымi. А тму мужв пведмленне б тым, што Свiч цяжкхворя i ён будзе яе перырвць, дрзу супкоiл Глiну Адмўну. Ян нвт стрцiл цiквсць д пдзеi, якя яўн ўсхвлявл Антон. Цяпер ян дчул свю вiну перд iм, i ёй хцелся хутчэй зглдзiць яе. Ян цiх пклiкл, перпынiўшы яго рскз:

- Хдзi сюды, Антон.

Ён змоўк, пстяў звiлiну кля стл, як бы рздумвючы - iсцi цi не iсцi. Нблiзiўся нершуч.

Ян пцягнул яго з руку, псдзiл н тхту, прыпл д рукi вуснмi.

- Друй мне, Антош. Я дурня. Слбя i дурня жнчын.

Яго зўсёды крнл, клi Глiн вось тк прсiл прбчэння, ён губляўся, як юнк перд чужой жнчынй, i не ведў, што дкзвць.

- Нiчог, нiчог. Добр. Я не злуюся. Чго не быве ў жыццi. Я ведю твю недрэчную рэўнсць.

- Ты слўны, рзумны. Я люблю цябе.

- I я люблю цябе. - Ён пцлвў яе мокрую, слёную шчку, вочы, вусны.

Ян бвiл яго шыю грчымi рукмi i п'янiл знёмй цеплынёй, пхм рэчкi, водрм лугу.

- Чкй, я рздзенуся.

Антон умiг скiнуў свой лёгкi ксцюм i, клдучыся, пцлвў жончыны кленi. У Глiны прыгожыя ногi, i ён любiў iх цлвць...

Псля ткой нервовй успышкi, прымiрэння i блiзсцi Глiн зсынл дрзу i спл моцн.

Ярш у тую ноч не мог зснуць. Перд вчмi стял Зося. Якiя толькi думкi, уяўленнi не лезлi ў глву.

Урэшце ён не вытрымў: цiх пдняўся i, зхпiўшы ксцюм, выйшў н двор.

Ноч стял цiхя, бязросня i духмяня. Адспявлi ўжо слўi. Не прчнулiся яшчэ рннiя птушкi. Было гдзiны дзве. Лес нвокл здвўся высчэзнй крпсной сцяной, якя бкружл гэты мленькi свет з дзiным домм, у верхнiм кне яког грэл святло. З гэтй крэпсцi вялi ў прстор толькi дны вроты н луг: прсвет пмiж дубмi i вольхмi, што рслi ўздоўж ручя. Але сёння i гэтыя вроты былi зчынены: нд лугм неб цёмне, яно злiлося з зямлёй, кустмi i дрэвмi. Адзiнокiя цьмяныя зоркi вiселi нд лесм, як длёкiя сiгнльныя лiхтры вялiкг свету.

З стрыцй "дрў дрнку" дзяркч. Жлобн крыкнул нейкя птушк, мож, трпiл ў зубы дрпежнiку. Недзе длёк зкугкл св. Яршу яе крык здўся плчм дзiцяцi, якое зблудзiлся ў нчным лесе. Ён тксм дчуў дзiноту i смутк. Зхцелся д святл, д людзей - у вялiкi свет. Прымiрэнне з жонкй рней зўсёды прыносiл рдсць i зспкенне. Ад сённяшняг прымiрэння зстўся н душы непрыемны сдк. Ян робiць тргедыю з тго, што ён зтрымўся н нейкiя дзве-тры гдзiны. Смешн!.. Клi жыве яшчэ ў пмяцi вялiкя тргедыя вйны... Клi тргiчны лёс собных людзей, што пчўся тды, прдўжецц сёння... Прз дв-тры тыднi ён ускрые грудную клетку, дбярэцц д сэрц жнчыны, спкутвнй i мужнй. П-спрўднму мужнй. Хто веде, чым скончыцц гэтя перцыя...

Ярш дышоў н колькi крокў д дом i ўбчыў у кне схiленую глву Шыковiч. Кiрыл пiсў.

Ярш пдняў гнiлушку, што свяцiлся пд нгмi, i кiнуў у кно.

Шыковiч высунуўся i пгрзiў кулком, пршыпеў:

- Вр'ят. Сплохў.

- Хдзем пгуляем.

- Доктр! Ты гуляеш у дзве гдзiны? Пргрэс! Iду. Д д'ябл фельетон! умiг спусцiўшыся з "куртнiк", як ён нзывў мнсрду, н зямлю, Кiрыл гврыў пр свю прцу: - Якi я фельетнiст! Я лiрык. Мне зўсёды не п сбе, клi я рблю члвеку непрыемнсць, клi нвт я i ўпэўнены, што члвек гэты дрэнь. Адзiн стры дурнь кiнуў струю жонку i сышоўся з млдой. Я гврыў с строй. Крыклiвя, грубя бб. Але i млдя - дрэнь... Чкй. А ты не будзеш чытць мне мрль, што крысн рн лжыцц i рн ўствць? Не есцi мяс i не пiць грэлкi?

- Не бойся. Ты прсiў мяне пдрбязн рскзць тбе пр пдполле. Мю жднне рскзць сёе-тое.

- Во-о! Гэт рзмов! Але што гэт цябе пррвл? То двух слоў не выцягнеш, то рптм сярод ночы...

- Толькi не перпыняй свiмi дурцкiмi рэплiкмi.

- Усё. Мўчу як рыб.

РАСКАЗ АНТОНА ЯРАША

Пвел пзвнiў п тэлефоне. Гэт было ў суботу, у кнцы жнiўня. Цi, мож, у пчтку версня. Добр помню дно: мы толькi што прчытлi ў гзеце, што нямецкiя войскi ўврвлiся ў Стлiнгрд. Прўд, нвт хлуслiвы нцыянлiстычны лiсток не пведмляў нперд, як рбiў чст, што горд зняты "неперможнй рмiяй фюрэр". Пiслi, што iдуць жорсткiя бi. Але колькi грдоў было знят перд гэтым! Помню, добр помню, што боль... той невыкзны i непiсны боль, якi дчувлi мы, клi здвўся нш горд, быў смы моцны. Як нi з дзiн горд. Цi тму, што гэт горд з ткой гiсторыяй. Цi тму, што ворг н Волзе!.. Волг! Мленькiя стртэгi, мы ўсе ўсклдвлi тды вялiкiя ндзеi н шырокiя водныя рубяжы. Боль гэты вылiўся ў злосць. Не ведю, што дчувлi другiя. У пжрную пдбiрлiся людзi ндзейныя ў дносiнх д "новг прдку", мль гэтк ж, як у плiцыю: усялякi зброд, крымiнльнiкi. Але помню, што "клегi ме" тксм ў той дзень былi чмусьцi злосныя. Мы сврылiся. Мцюклiся тк, што чырвнелi сцены. Нi рней, нi пзней з ўсё свё жыццё я нiдзе не чуў, кб людзi тк мцюклiся. Я не дствў д iншых. I мне нвт цяпер гiдн ўспмiнць тую свю фльклорную крсмоўнсць. З-з чстых пжрў плмўся грфiк дзяжурств, i мы добрых гдзiны дзве высвятлялi, чыя ж чрг: хто недпрцвў, хто перпрцвў у мiнулы тыдзень. Чмусьцi ў тую ноч нiхто не хцеў дзяжурыць. Нчльнiк нш брндмйстр Хiндэль, "свой немец" (ён i д вйны прцвў у ншй пжрнй) зтыкў длонямi вушы i прсiў стомлен, жлслiв:

"Мен гот! Мен го-от! Ням н вс Бог. Псромелiся б мiх сiвых влсоў". I рптм зрывўся i см пчынў крычць i мцюкцц: "Сцiхнiце вы, дзiрвыя шлнгi! Мяшкi з пяском! Абгрэлыя пнчохi! Кб н вс..."

Ён быў мяккi, слбхрктрны члвек, i яго нiхто не бяўся. Бялiся "спрўднг немц" Лотке, якi зймў псду мехнiк, ле ўсюды сунуў свой нос, як i нлежл генту гестп. Кб ён з'явiўся, сврк дрзу сцiхл б i дзяжурыў бы той, кму Хiндэль скзў. Ён скзў Гвоздзiку, быў у нс ткi п'янчужк. Той кiвў н мяне, д яго длучылiся яшчэ двое-трое. Я пслў iх... Другя чстк мiх клег пдтрымлiвл мяне. Хлопцы пвжлi мяне з сiлу. Н пжрх я чсм прцвў з трох. Дзе спрўды трэб было тушыць гонь. Помню - ткiя дробязi зпмiнюцц - тэлефон не звнiў, слб брынчў, як бляшнк. Але Хiндэль уздрыгнуў. Ён бяўся грдског тэлефон. Смел, дрзу ён брў слухўку толькi днго прт, якi звнiў гучн i рэзк, - дзяжурны з вышкi пведмляў б пжры. Хiндэль прцягнуў руку i зстыў, чкючы, што звнок сцiхне i яшчэ дн непрыемнсць мiне яго. Але тэлефон не сцiхў. I брндмйстр мусiў пдняць слухўку.

"Кго? Кузьму Кляшч? - Хiндэль пглядзеў н мяне, днк слухўку не пердў, ён зўсёды нсцярожвўся, клi звнiлi кму-небудзь з яго пднчленых, пряўляў прзмерную пiльнсць. - А хто пыте? Пвел Хрытонвiч? А нвошт вм Клешч? Хто ён вм? Друг, зямляк, свяк? Адкуль вы звонiце? З упрвы?"

Я пдышоў i бесцырымонн збрў з яго рук слухўку. Тэлефон прцвў пгн, голс як з тго свету, ле я пзнў Пўл. Ён зпршў н вечр д сябе. Н iмянiны. Будзе што выпiць. З вёскi прывезлi смгонку. Я перпытў:

"Колькi? Тры пляшкi? Усяго? Н чцвярых? Ну, мне гэт - што сбку мух".

Пжрнiкi зржлi. I тут я ўбчыў Лотке. Нiзкi, крывногi, як стры квлерыст, у чорнй зшмльцвнй скурной тужурцы, у кулярх з нейкiмi зеленвтымi шклмi, ён стяў н прозе i слухў. Увжлiв слухў. Я яшчэ рз перкнўся, што ён веде рсейскую мову. Але з тры месяцы, як я ў пжрнй, ён нi рзу не выдў сябе. Слухць слухе, быццм хоч ўнiкнуць у музыку чужых слоў. А потым усё перпытве п-нямецку. Ён выдтн iгрў свю ролю. Гэтк ж, як i я. З год купцыi я ппоўнiў свё веднне нямецкй мовы тк, як не ппоўнiў бы, кб скончыў яшчэ тры iнстытуты. Але ў гэтй кмпнii я гврыў дзесятк хдвых перкручных слоў, не больш.

Гвоздзiк, вiдць, спдзеючыся, што яго пдтрыме Лотке, пчў ныць:

"Ён смгонку будзе пiць, я з яго дзяжур. Не буду!"

Лотке спытў у Хiндэля: пр што спрчюцц? Той рстлумчыў не вельмi длiктн, ле з нямецкй дклднсцю. Я нiяк не мог уцямiць тды iх уземдносiн. Ды i дгэтуль не рзумею, няўжо Хiндэль не здгдвўся, хто ткi Лотке, i не ведў, што мехнiк гворыць п-рсейску не горш з яго, "фольксдойчэ"?

"Чыя чрг дзяжурыць?" - спытў Лотке.

Хвiлiну нзд Хiндэль схiляўся, што дзяжурыць пвiнен Гвоздзiк. А тут рптм цвёрд скзў:

"Дзяжурыць будзе Клешч! - i суров згдў мне п-рсейску: - Дзяжурыць пойдзеш ты!"

Я змлiў:

"Пн нчльнiк, - у прысутнсцi Лотке ўсе мы цвёрд трымлiся субрдынцыi, дысцыплiны, - вы ж смi чулi, што мяне толькi што зпрсiлi н iмянiны i я дў згоду. Што пдуме члвек? Лепшы сябр. Пршу вс".

"Адпусцiце яго", - кiнуў Лотке, не гледзячы нi н мяне, нi н Хiндэля.

Нчльнiк зкiпеў.

"Гэт не пжрня кмнд, - выдвiў ён п-нямецку, потым крыкнуў п-рсейску: - А бнд п'янiц! Цi тое было..." - Пэўн, ён хцеў скзць: "Цi тое было пры Светх!", ле ўспомнiў i секся.

Лотке скзў:

"Вы стры сёл, Хiндэль".

"Добр, добр. Няхй будзе Гвоздзiк. Гвоздзiк!"

Той ускочыў, як пдменены:

"Слухюся, пн нчльнiк!"

А Лотке зноў скзў спкойн, без злосцi, без нцiску:

"Вы стры брн, Хiндэль", - i пйшоў з дзяжуркi.

Гвоздзiк мцюкнуўся. Хiндэль сумiрвў п-нямецку:

"Я стры сёл i стры брн", - i выляўся п-рсейску.

Я змўчў, бо мне гэтя кроткя рзмов i зступнiцтв мехнiк не пдблiся больш, чым кму другому. Дзiўныя прфесii меў я ў купцыi! Першую выбрў см - грузчык: трэб было рбiць, кб жыць. Тм я звязўся з пдпольшчыкмi. Псля ўзрыву эшлон з вiябомбмi двялося хвцц. Схвлi мяне хлопцы дсцiпн: улдквлi ў нямецкi шпiтль вртўнiком у трупярню. "Нчльнiк морг", як здзеклiв нзывлi мяне смi немцы. З мёртвымi фшыстмi я быходзiўся длiктн i любоўн. Гэт збўлял i стршыл жывых. Яны любвлiся мёй фiзiчнй сiлй i цешылiся з мёй дурноты. Я добр-ткi iгрў прыдурквтг здрвяк, якi мог выпiць дзве шклянкi чыстг спiрту i з'есцi пяць шпiтльных бедў. Але нвт у мяне, студэнт-медык, будучг хiрург, не вытрымлi нервы. Звычйнму члвеку звыкнуцц з мёртвымi... Я ппрсiў Пўл знйсцi мне новую рботу. I што, ты думеш, ён прпнвў мне неўзбве? Асенiзцыйны боз. Не смейся. Я не прызнюся дзецям, што прцвў злтром. Вядом, я брзiўся. Але Пвел дкзў мне, што нчныя пездкi, нчны пропуск, нйлепшя мгчымсць первозк небяспечнг грузу - гэт зусiм нядрэнн для мёй глоўнй прфесii - пдпольшчык. Спрўды, хутк я см перкнўся, што новя прц мя был шмт у чым зручня. Глоўне, мль не трэб было вытыркцц н людзi ўдзень у звычйным выглядзе. Мой рост, мя постць злiшне прыкметныя, горд нш у купцыю быў не вельмi густнселены. Зручнсць был, нрэшце, у тым, што побч с мной прцвлi тупыя, бмежвныя людзi, поўныя крэцiны. Нўрд кму прыйшло б у глву зсылць у ткую ўстнову шпiк. А клi я рбiў вылзку ўдзень зусiм у новй ролi (у рэдкцыю, нпрыклд, клi трымў зднне выкнць прысуд нд Хмрй, я прыходзiў як пэт, прыносiў чужыя вершы - любоўную лiрыку), то мль быў упэўнены, што не сустрэнуся с свiмi клегмi п нчной рбоце. Мног првлў было выпдковых. Сустрэнецц добры члвек, ле плясне ўголс спрўдне прозвiшч, стры дрс цi яшчэ што - i гтов, првл.

Крцей кжучы, клi месяцы прз тры Пвел прпнвў мне рботу чыстую у пжрнй, я не вельмi кб узрдвўся. Але грком выршыў (тк пердў Пвел) "нблiзiць мяне д плiцыi", i я пйшоў н гэте "зблiжэнне". Я слдт. Новя рбот не спдблся з першых дзён. Не см рбот. А гэты Лотке, нш мўклiвы мехнiк. Я рскусiў яго дрзу, дчуў хiтрг ворг i ўпчтку знерввўся. З цэлы год мне нiдзе яшчэ не прыйшлося прцвць пд штодзённым нглядм гент гестп. Я выкзў свю трывогу Пўлу. Ён усмiхнуўся i дкзў:

"Я думў, у цябе больш вопыту. Усе мы тк прцуем. Думеш, мне в ўпрве лягчэй? Дкжы яму свю ляльнсць".

I я п свёй млдосцi, не вельмi рзумнй смелсцi пчў зртную гульню: двесцi, кб Лотке смвыкрыўся. Я дзiн з усяе кмнды не бяўся Лотке. Ляў у яго прысутнсцi, нзывў "нямецкiм кзлом", кзў, што мехнiк з яго, як з г... куля. Ён рбiў выгляд, што нiчог не рзумее. Але клi гэты ж пскудны Гвоздзiк, дробны шпiёнчык, пердў яму прз Хiндэля, як я люся, Лотке зрэгвў. Неяк пстукў пльцм п лбе i скзў лгодн:

"Вялiкя i дурня глв. Ты можш ляць мяне, ле клi ты будзеш бржць нямецкую нцыю, - вочы яго пры гэтым нядобр блiснулi, - ты пзнеш яе сiлу".

Хiндэль перклў i д сябе злосн ппярэдзiў:

"Клi ты не зткнеш свой дзiрвы шлнг, я зткну яго см. Тк зткну, што ты д смерцi не пырснеш".

Тды я пйшоў н "прымiрэнне": зпрсiў Лотке выпiць з нмi (хлопцы рздбылi спiрту). Але мехнiк ветлiв дмовiўся, пмцўшы свой худы жывот:

"Крнк".

"Ну i хрэн з тбой. Нм больш зстнецц", - скзў я.

Ён зпытў у перклдчыцы, што я скзў. Ян перклл:

"Клешч скзў, што вельмi шкд, што пн мехнiк не мож з iмi выпiць чрку вiн".

Гэте няшчсне дзяўчо бялся днолькв i Лотке i нс. Перклдл ян рхiдрэнн, ле гнрылся свiм ведннем нямецкй мовы. Я пдумў: як бы ян здзiвiлся, кб рптм я пчў рэзць п-нямецку ў дзесяць рзоў лепш з яе цi Лотке гэтк ж п-рсейску. Мяне збўлял ткя гульня. Лотке пцмокў i пцвердзiў:

"Але, шкд. Я тксм шкдую".

Актор быў, пдл.

Адн клiчнсць бянтэжыл мяне: нi рзу я не ўбчыў, кб Лотке шпiёнiў з мной у нербочы чс. Ён вось тк нечкн з'яўляўся ў дзяжурцы, н вышцы, хдзiў п пятх у чсе пжрў. Але нi рзу не вынырнуў н ншй ускрiне, дзе я квтрвў, не трпiў н вочы ў другiм месцы. У мяне нвт чсм узнiкл думк: цi не пербольшны ме пдзрэннi?

Аднк н сустрэчу з Пўлм у той вечр я не пйшоў. П дрозе ддому зглянуў кля Сеннг рынку д вядомй спекулянткi смгонм i... "нпiўся". Выпiў дну шклянку, iшоў длей i... мерў вулiцу, зводзiў гутркi з хлпчукмi. Гспдыня мя, добря i цiхя мяшчнк, з тых, што ўсё жыццё жывуць з гроду. Ёй тды было год сорк, ужо сын служыў у рмii... Але жнчын ёсць жнчын... Ян кхл мяне, i ёй вельмi хцелся прыручыць нзўсёды тког хлопц. Хто я ў спрўднсцi, ян, безумоўн, не ведл, ле гтов был з мяне кму хочш выдрпць вочы. Дглядл i сцергл, як млог. Гэт был дзiня жнчын, з якой я жыў д тго, як жнiўся. Можш пверыць?

Ярш звярнуўся з пытннем, i Шыковiч прушыў свё бяцнне мўчць, дкзў з улсцiвй яму жртўлiвй лёгксцю:

- Ты ў гэтым перд мною не прўдвйся. Перд Гляй прўдвйся.

- Перд Гляй, - здумлiв пўтрыў Ярш i змоўк.

Яму зноў зрбiлся блюч i прыкр. Прыгдлся недрэчня сцэн рэўнсцi. I, бдй, нiколi ён яшчэ не думў пр свю жонку тк жорстк i непчцiв, як пдумў у тую хвiлiну. Вось ян спiць, зспкоеня i здволеня. А ён не мож зснуць.

Пкуль ён рскзвў, Шыковiч моўчкi слухў, яны прйшлi колькi рзоў п сцежцы д ручя, потым пйшлi ўздоўж ручя пд дубы. Дубоў тут был вузкя дзялянк, длей пчынўся бор. I вось тут н мяжы гю i бору было ў iх бжыте месц, дзе яны мль штовечр плiлi ксцёр. Яны любiлi гонь. Усе любiлi дзецi, жонкi. Чсм пяклi бульбу ў прыску i сл н ржне. Ярш, гспдрлiвы члвек, нвт змйстрвў тут лвчку.

Яны дўно ўжо стялi кля свйго строг вогнiшч. Н зямлi чрнел куч сухог глля. Было ткое првiл: удзень дзецi збiрлi дровы, увечры плiлi. Але ў мiнулы вечр, вiдць, ксцёр не плiлi: не было "бог гню" - Ярш.

У чсе пўзы Антон сеў н свю лвчку, Шыковiч пусцiўся н кленi, чыркнуў зплку. Весел зтршчл сухое гллё. Водблiскi ўплi н дрэвы, пзлцiлi сосны i псербрылi дубы. Н зямлю ляглi няроўныя ценi. А з мяжой святл яшчэ больш згусцiлся цемр.

Не ўпершыню нчны гонь зврожвў Ярш. Хцелся глядзець, як гуляе, перлiвецц полымя, i мўчць. Цяпер жднне пмўчць зрбiлся сблiв моцне. Ён пдумў, што дрэмн пклiкў Кiрылу. Трэб было прыйсцi сюды днму i зплiць гэты цуддзейны гонь. I, нпэўн, д рнiцы ўсё прыйшло б у норму.

Шыковiч дсунуўся д гню i лёг н вытптнй зямлi. Iнтуiтыўн ён дчувў нстрой сябр i, верны слову, цярплiв чкў.

- Ты ведеш, гэтя жнчын жыве i цяпер. Усё тм ж н Пдгорнй, у свiм доме. Клi псля вызвлення я прыйшоў д яе, ян ўжо ведл, хто я. I ў яе не было нiякiх прэтэнзiй, толькi пвг i... збянтэжнсць. Вярнуўся яе сын, iнвлiд, без рукi. Ян жыл рдсцю, што сын жывы. Знёмячы нс, ян скзл, што я вядомы кiрўнiк пдполля i што ян тксм кзвл мленькую дпмогу пдпольшчыкм. I вельмi был рд, клi я пцвердзiў гэт. Ёй хцелся, кб сын, фрнтвiк, быў нйлепшй думкi пр свю мцi... Я рскзў Глi пр гэтую жнчыну яшчэ д тго, як мы пжнiлiся. Тды ян змўчл i скзл, што ўсё рзумее... А цяпер упiке.

Шыковiч зрзумеў, што ў Антон дбылся сур'ёзня сутычк з жонкй. Але няўжо дзеля тго, кб выкзць гэты свой боль i крыўду, ён рбiў ткi доўгi ўступ i экскурс у длёке мiнуле? Не. Безумоўн, ён ме рскзць нешт больше. Шыковiч скзў жртм:

- Здецц, ты робiш лiрычне дступленне д сюжэтнй лiнii.

- Але, - дрзу згдзiўся Ярш i н момнт здумўся, мбыць, успмiнючы, дзе ён дхiлiўся. - Лiзвет Пятроўн, жнчын гэт, гспдыня мя... ян, мбыць, дчувл нешт i бялся з мяне... А тму любiл, клi я прыходзiў, як пжрнiк, як служчы сур'ёзнй i птрэбнй устновы, пдвыпiўшы. Але я нiколi яшчэ не прыходзiў вось тк - "у дым". Ян смяялся, рздзявючы мяне, лскв лял... Нпiл квсм. Пмыл ногi... Я гэт добр помню... Мне было няёмк i сормн. Але я iгрў ролю п'янг. Трэб было прўдць, чму я не пйшоў н iмянiны. Трэб было прверыць гспдыню. Жыло ў мяне нейке iнтуiтыўне, пдкзне бог веде якiм пчуццём дчувнне, што менвiт ў гэты вечр я выкрыю Лотке, дведюся, хто мой "прылiпл". Упершыню ў той дзень з'явiлся пдзрэнне, што пмочнiкм Лотке з'яўляецц гспдыня... Я "зхроп" н ўвесь дом, см увжлiв слухў. I хутк пчуў:

"Можн д вс?"

"Клi лск".

"Квтрнт дом?"

"Дом".

"Дзе?"

"Спiць".

"Спiць? Тк рн спiць? Ай-яй..."

"Выпiў члвек".

"Выпiў? Няўжо выпiў? Ай-яй... Тк выпiў, што звлiўся з ног? Ткi дуб. Ай-яй".

"Гэтя зрз любог звлiць з ног".

"Мож, мож".

I, мбыць, не пверыўшы гспдынi, што я дом, члвек з тоненькiм, длiктным глском зглянуў у мой пкой.

"Ай-яй, хрпе н ўсе зстўкi".

Я не верыў свiм вушм. З месяц нзд псялiўся гэты пжылы ўжо, гдоў пд пяцьдзесят, члвек у доме нсупрць, церз вулiцу. Нзр Авяр'янвiч Дымр. Яго шмт хто ведў. Зкройшчык, прцвў д вйны ў цэнтрльным тэлье. А ў купцыi трымў мленькую мйстэрню тыпу "мерыкнкi": "Рмонт верхняй вопрткi. Хутк. Тнн". У яго быў свой дом у рёне тврнй стнцыi. Але згрэў, клi ншы смлёты бмбiлi скпленне венных эшлонў. Пры бмбёжцы згiнул жонк. Тк ён рскзвў мне i ўсiм н вулiцы. Мы з iм мль штодзённ сустрклiся. Сядзелi н лвчцы кля яго квтэры. Д гэтг пжру ён не плiў. А цяпер пчў. Прызнвўся, што i д чркi цягне. Рскзвў пр жонку плкў. Але ншых не вiнвцiў. Уздыхў: "Вйн. Што зробiш. Н вйне ням вiнвтых". Гэтй фiлсофii ён прытрымлiвўся ў рзвжннях н многiя тэмы, звязныя з вйной, з дзейнсцю гiтлерўцў. Я рзумеў яго: сцярожнсць. А я члвек, блiзкi д плiцыi. Мне нвт здлося, што ён сувязны нейкй пдпольнй групы; для гэтй мэты i мйстэрня ргнiзвн. I вось гэты члвек з'явiўся ў ткi вечр, кб прверыць, дзе я. Зглядве ў пкой. Рней ён нiколi не зходзiў д мяне вось тк, ппросту. Куды знiкл яго длiктнсць. Гспдыня зпытл, нвошт я яму.

"Тбчку хцеў пзычыць, цэлы дзень не плiў. Ажно вушы нпухлi".

Няўжо ён? Цi гэт выпдковсць? Стры члвек. Акуртны. Спкойны. Я ляжў i ўспмiнў, нлiзвў усе сустрэчы i рзмовы з iм. Прыгдлся, што рзы дв я сустркў яго нечкн н длёкiх ускрiнных вулiцх. Але цi мл спрў мгло быць у крўц, якi пўжыцця прцвў тут i ведў пўгорд людзей... Прз гдзiну ён з'явiўся зноў.

"Спiць усё яшчэ?"

"Спiць".

"Ай-яй... А я думў, прчнуўся. У мяне сотчк спiрту ёсць. Пхмялiцц псля тког пербору - нйлепше лякрств. Асблiв чысты спiрт. Адрзу здыме боль глвы".

I зноў зглянуў у мой пкой.

Цяпер, бдй што, можн было не сумнявцц. Шпiён нерввўся: я збiў яго з пнтлыку. Ён яўн не выконвў нейкг вельмi пэўнг здння. Ох i ўзлвўся я н яго, н гэтг строг здрднiк! Рукi свярбелi - устць i прыдушыць, як пгнг шчнюк. Ням нiчог больш гiднг з здрднiк i шпiён. Але мя злосць был пдвоеня: як мгло здрыцц, што я з першг дня рскусiў мцёрг гент СД Лотке i больш з месяц вдзiў з сбой тког нiкчэмнг "прылiплу"? Але сме дзiўне, ведеш што? Гспдыня мя, рскзўшы рнiцй, як двойчы прыходзiў Нзр Авяр'янвiч, нечкн зключыл: "Не пдбецц мне, Кузя, гэты члвек".

З Пўлм я сустрэўся н другi дзень, у нядзелю. Не вельмi ўпэўнены, што Лотке не ведў, д кго я трымў зпршэнне н iмянiны, я не пйшоў д яго н квтэру, хоць нлежным чынм i зстрхвў сябе i д крўц i д любых другiх "хвстоў". Я пйшоў н Блотную д цёткi Любы, кб гэтя "прнырлiвя гндлярк" схдзiл н Кштнвую д Пўл i звял нс. I тм сустрэў Пўл. Ён прыйшоў туды з тым ж нмерм - выклiкць мяне.

Як зўсёды, ён быў iнтэлiгентн прнуты - у кпелюшы, у добрым ксцюме, у гльштуку. Плiў цыгрэты. Як нлежл рботнiку ўпрвы. У любых бствiнх ён трымўся ндзвычй спкойн i ўпэўнен i не ндт сцярожн. Чсм нвт прушў тыя првiлы кнспiрцыi, якiя см устнўлiвў. Неяк н зборы ншй пяцёркi мы скзлi яму пр гэт. Ён дкзў, што ў пдпольнй рбоце нельг вынйсцi првiлў, прыгодных н ўсе выпдкi, што чсм людзей выде звышсцярожнсць.

Пвел спытў, чму я не прыйшоў учор. Я рскзў пр "велiкдушнсць" Лотке. Пвел усмiхнуўся, здлося мне, крыху знявжлiв.

"Асцярожны ты хлопец. Доўг жыць будзеш..."

Зкрнуты, я ўспыхнуў, пчў прўдвцц:

"Ты см вучыў нс... Не думй, што я сплохўся".

Ён лскв бняў мяне з плечы. Мы стялi ў зцянёным пкоi, кно яког выходзiл ў сд. Вялiкi куст бэзу, яшчэ зялёны i густы, зслняў гэте кно. Помню, што дзень быў хмурны i ветрны. Нступл восень.

Пвел скзў:

"Дзiвк. Хто мож пдумць, што ты бязлiвец! Ты првiльн зрбiў. Тым, што не прыйшоў, ты нсцярожыў нс. Мы своечсов рзышлiся. Был блв. У гордзе пчлiся рышты. Трэб быць, як нiколi, пiльным".

Тды я рскзў пр крўц.

Пвел нхмурыўся.

"А вось гэт горш, - скзў ён. - Клi твя здгдк пцвердзiцц, прыйдзецц спусцiцц тбе з пжрнй клнчы. Шкд. Зручне месц. Хорш вiдн, дзе трэб плiць. Крўц прверым. Я сёння ж дм зднне хлопцм. См нiчог не рбi. Вдзi яго з нос. Тбе ёсць iнше зднне. Венны свет вынес прысуд Лучынскму, нчльнiку грдской плiцыi, здрднiку Рдзiмы. - Ён дступiў у глыб пкоя, д ложк, i з гневм ддў: - Пёс гэты вельмi ктыўны. Злiшне здгдвецц пр тое, д чго гестп не дпял б. Пдумй, як гэт зрбiць нйлепшым чынм".

Пр дзейнсць Лучынскг я см збiрў звесткi. П'яныя плiцi рскзвлi пр сдызм свйго нчльнiк. I я лют ненвiдзеў гэтг члвек. У мяне дўно грэл жднне стукнуць яго. Тму, трымўшы зднне, я дрзу здумўся: у глве зкруцiлiся мгчымыя врыянты перцыi, плны яе - як, дзе...

Я глядзеў у кно i думў. I рптм:

"Антон".

Прызнюся, я ўздрыгнуў, бо дўно ўжо не чуў свйго спрўднг iмя.

Пвел сядзеў н нiзкiм тбурэцiку i, схiлiўшы глву, рзглядў кляймо фбрыкi н пдклдцы кпелюш.

"Мскв, - скзў ён, лскв пглдзiўшы пбляклы велюр. - Аня куплял". I ўздыхнуў. Я пдумў, што мне здлося, што ён пклiкў. Але прз момнт, не ўзнiмючы глвы, ён пўтрыў: "Антон! Клi здрыцц што с мной i Кцяй, не пкiнь Трсiк. Прытулi".

У мяне перхпiл дыхнне i голс. Пкуль я сбрўся з думкмi, кб нешт дкзць, Пвел пдняўся i прцягнуў руку:

"Бывй. У мяне мног спрў сёння. Выпрцуеш плн - звяжыся с мной. Пдвернецц пд руку - дзейнiчй смстойн. Але без рызыкi. I нпэўн!"

Я тк i не пспеў нiчог скзць яму нконт сын.

Мбыць, углыбiўшыся в ўспмiны, Ярш змоўк. Кiрыл пдняўся, сбрў глвешкi i кiнуў iх у жр. Зноў зтршчў вясёлы геньчык. Асвяцiў схiленую доктрву постць.

Шыковiчу зкрцел здгдцц, чму рптм Антону сярод ночы зхцелся тк пдрбязн рскзць пр свё пдполле. Звычйн, клi яго прсiлi, ён рскзвў нехвотн i скуп. Нвт псля тго, клi ён, Шыковiч, зцiквiўся пдполлем i пчў збiрць мтэрыял, сябр яго нi рзу яшчэ не рсшчодрыўся н ткi вось рскз. Тк зрэдку кiдў неклькi мзкоў, эпiзодў, дэтлей, i то чсцей дзецям - Вiцю, Iры, Слвiку - з педггiчнй мэтй: вось тк iшло змгнне з жыццё, якое вы меце.

Шыковiч, як губк, упiтвў гэтыя эпiзоды, дэтлi. Ён знрок не птрбвў спецыяльнг рскзу, кб не збiцц н бiягрфiю толькi днго члвек. Чэрпў мтэрыял з iншых крынiц, Ярш як бы трымў у рэзерве. Ён пчў збiрць мтэрыял для повесцi, ле хутк перкнўся, што пр пдполле iх горд трэб скзць нейке нове слов ў нрысвым жнры. Тму ў пошнi чс больш цiквiўся дкументмi. Яму крыху не пдблся, што Ярш выбрў для рскзу ткi чс i месц, клi нiчог нельг знтвць. А н свю пмяць у сорк пяць год ён не вельмi ўжо спдзявўся.

Але пры ўсёй сяброўскй блiзксцi ён не двжвўся што-небудзь скзць, няхй i жртм, з гэтй прычыны, дчувючы, што Антон п-спрўднму нешт ўсхвлявл. Кб перпынiць пўзу, Шыковiч скзў:

- Зямля дыш цеплынёй. Лжыся. Не шкдуй ксцюм.

Ярш бышоў вогнiшч i лёг з другог боку. Рзм з дымм кстр птхнул добрй ппяросй. I яму тксм зхцелся зплiць. Ён кiнуў плiць год шэсць тму. Толькi псля цяжкiх перцый яго цягнул зплiць. А тк - не. А тут рптм жно зсмктл ў грудзях, персохл ў роце. Але ён нпружыў волю i не ппрсiў у Шыковiч ппяросы. Кўтнуў горкую слiну.

- Днi прз тры цётк Люб пведмiл мне, што Пвел рыштвны. Кб ты ведў, што я пержыў. Якi боль! I стрх. I рзгубленсць. Не было Пўл. У кго спытць прды, што рбiць? Гестп лёгк мож дкпцц, што мы трымлi сувязь. Уцякць? Але ўцячы - гэт, нпэўн, выдць сябе. I тды ўжо не будзе нiякй мгчымсцi выкнць зднне грком. I Пўлву просьбу. Дзе Трсiк? Што з iм?

Цётк Люб пведмiл мне пр рышт н рынку, клi я купляў у яе пiржкi. Аглушны, сплохны (мне не сормн прызнцц - дрогнул сэрц, чго тм тiцц), я не пспеў спытць пр Кцю, Трсiк. Ды i нельг было гутрыць доўг. Якя мож быць гворк пмiж гндляркй i пкупнiком! Нвокл шпiкi.

Псля дзяжурств я пйшоў д цёткi Любы н квтэру. Ян сплохлся:

"У суседнiм доме зсд. Арыштвны стры рбочы друкрнi i яго жонк".

Люб прслязiлся, гэтя "жнчын-кмень", як мы нзывлi яе. Скрдзiцц:

"Я дв гды з суседкй не рзмўлял. Ян мiх курэй труцiл. Жылi як воргi. I не ведлi, што дну спрву робiм. Бож мой. Мож, н смерць людзей пвезлi. Што яны пдумюць пр мяне? I цяпер... Цяжкя мя доля... Жндр-фрыц i "бобiк", што сядзяць тм, я смгонкй пчствл, пiржкмi. Кб другiмi вчмi глядзелi н мой дом. Але як зтое зiрнул н мяне суседк з тго боку! Чго добрг, пдумюць людзi, што гэт я выдл Рмн Цiхнвiч".

Скжу тбе, стршня рэч у ткiх бствiнх - пдзронсць. Мне i цяпер сормн, што я пдумў у той мiг: "А мож, прўд гэтя гндлярк првктрк?"

Цётк Люб нiбы пчул мой душэўны шэпт, бо дрзу высушыл вочы. Выствiл н стол пляшку.

Я спытў пр Пўлву сям'ю.

"Кцю рыштвлi рзм з бртм. Куды дзявўся хлопчык, невядом. У квтэры нш члвек быў - ням. Тм усё рзрбвн. Зўтр суседзяў быдзем. Няўжо i дзiця збрлi, iрды?"

Жнчын скзл гэтыя словы тк, што знiкл мя пдзронсць. Не, ткя жнчын нiколi не здрдзiць! Нi мужу, нi дому, нi спрве. Нi тым больш Айчыне.

Мгчым, з-з пошукў дзiцяцi i новых сувязей я не спяшўся з выкнннем здння. Бо ведў: псля ткой кцыi, клi зстнуся жывым, мне прыйдзецц пкiнуць горд. Як ж я знйду Пўлвг сын? Безумоўн, былi i другiя прычыны. Не было з кiм прiцц. Не трпляў зручны выпдк. А псля Лучынскi некуды пехў. Кзлi - у Вршву. Вопыт перймць, цi што. Знiк i Лотке. Хiндэль скзў, што ў мехнiк зхврэл мцi i ён пехў н пбыўку ў Нямеччыну. Але днi прз дв дзiн з пжрнiкў убчыў Лотке кля кзрмы зондэркмнды, што рзмяшчлся ў Бярозкх, дзе цяпер туберкулёзня бльнiц. Ясн: гент выконвў iнше зднне. У гордзе iшлi рышты. Мне нiяк не ўдвлся звязцц з кiм-небудзь з кiрўнiкоў пдполля, сябрмi грком. Нстрой у мяне быў цяжкi, жхлiвы. Я зрзумеў, што пры ўсёй незвычйнсцi зднняў, якiя мне двялося выконвць, пдпольшчык я млвопытны i слб згртвны. Млдому, смўпэўненму, мне дзiн чс здвлся, што я ўсё мгу, што я ледзь не глоўня фiгур ў пдполлi. Цяпер ж рзумеў: усё, што я зрбiў, гэт зслуг тых, хто нябчн, сцярожн i мудр кiрвў дзейнсцю ткiх, як я. I тое, што я н волi, тксм iх зслуг, хоць смi яны, мгчым, у кiпцюрх гестп.

З тыя днi я стў другiм члвекм. З тыя дв тыднi. З дня рышту Пўл прйшло роўн дв тыднi. Клi чкеш нечг незвычйнг, жывеш у нпружнсцi, зпмiнецц кожны дзень. Гэт дбылося всемнццтг версня. Я змянiўся з нчног дзяжурств н клнчы. Ноч i рнiц былi ясныя i хлодныя. П-сенняму. Помню, я моцн клеў. Нiколi не быў прыхiльнiкм выпiўкi, ле ў тую рнiцу мне хцелся хутчэй сгрэць душу i цел. Ведючы, што лсквя гспдыня з-пд зямлi дбудзе для мяне чрку, цёпля псцеля смо сбой чке, я спяшўся ддому. Але пры выхдзе з пжрнй мяне зтрымлi гестпўцы. Не, не рыштвлi. А ветлiв ппрсiлi вярнуцц нзд. Яны ўмелi быць ветлiвымi ў ткiя момнты, гэтыя звяры.

У людзей, якiя iшлi н рботу, яны првярлi дкументы, ле дзвлялi прйсцi. Чму не выпусклi нс? Мы нселi н Хiндэля (ён, як зўсёды, з'явiўся н службу рней з ўсiх), няхй пойдзе высветлiць. Стры немец вярнуўся сплохны, усхвлявны i н нш зпытнне дкзў крыкм i лянкй:

"Той, хто хоч ўсё ведць, нядоўг жыве ў нш чс..."

Невядом, д чго ён нс персцергў. Чму не скзў прўду? Гестп не рбiл скрэту. Ндврот, як мы зрзумелi псля, яны хцелi, кб сбрлся больш людзей. Вiдць, не спдзявлiся н добрхвотны збор. Ты помнiш, д вйны пжрня был н плошчы. Не толькi з клнчы, ле i з вокнў другог пверх, дзе змяшчлся дзяжурк, плошч был як н длонi.

I мы ўбчылi... Я першы ўбчыў... Прыйшлi грузвiкi, доўгiя, як лесвозы. I слдты-спёры пчлi згружць... Я не дрзу зрзумеў, што гэт. Нехт iншы з пжрнiкў глянуў у кно i хнуў:

"Шыбенiцы!"

Але, гэт былi шыбенiцы. З нямецкй куртнсцю зробленыя недзе ў мйстэрнi, трывлыя, нвт пфрбвныя ў нейкi брудн-шэры колер. Мсвя вытворчсць! Слдты хутк i ўмел лмлi брук i зкпвлi iх у зямлю. У дзiн рд - д увход ў прк д црквы. Н дной длеглсцi. Рбiлi яны хутк i спрытн, можн было пдумць, што гэт iх штодзёння рбот. Я зрзумеў... здгдк гэтя бплiл мозг. Пвесяць пдпольшчыкў... Мiх тврышў, кiрўнiкоў... Мгчым, Пўл. Што я мог зрбiць, кб ртвць iх?

Ярш змоўк. Астывл вогнiшч. Шыковiч чст i шумн дыхў. Прз тоўстыя кмлi дубоў пчў прсвечвцц белы луг. Сонн дгуклiся першыя птушкi. Дзесьцi длёк-длёк з ркой спявлi пеўнi.

- Я не ўмею i не люблю рскзвць пр гэт. У мяне ням слоў. Яны здюцц мне брзлiвымi, звычйныя словы. Я не мю прв рскзвць спкойн. Але, бчыш, рскзвю. Прйшлi гды... Я добр ведю фiзiялогiю, вучэнне Пўлв... Але клi дзiн хворы неяк пчў дкзвць мне, што мозг мож згрэць д думк, я пверыў яму. Бо помню, як стяў тыя дзве гдзiны, учпiўшыся рукмi ў пдконнiк. Кб прысутнiчў Лотке, я, безумоўн, выдў бы сябе. Як толькi не згрэў мой мозг д тысячы плнў выртвння суджных! Яны мянялiся з млнквй хутксцю. Першыя здвлiся рэльнымi. Я пмiрў, ле выртоўвў тврышў. Але п меры тго як рзгортвлiся пдзеi н плошчы, я бчыў, перконвўся: пмру - i нiчог не зрблю. О, яны ўмелi зстрхвць сябе д любых нечкнсцей у чсе пкрння ншых людзей! Мшын iх дзейнiчл бездкзн.

Шыбенiц пствiлi чтырнццць. Клi спёры скончылi свю прцу, у кузў мшыны збрўся тоўсты фшыст у форме жндрмерыi. Грузвiк цiх i плўн пдыходзiў д шыбенiцы, вельмi дклдн спыняўся, i кт змцоўвў вяроўку. Петлi былi згдзя звязны з двух бкоў. Ён хутк нкiдвў млую пятлю н перклдзiну i, кб зцiснуць i... прверыць трывлсць, хпўся з вялiкую пятлю рукмi i пвiсў нд кузвм. Усе рухi кт былi рзлiчныя, дклдныя, нiводнг лiшняг, як н кнвеернй лiнii. I гэт было жудсн.

Кдры мянялiся... Грузвiкi з спёрмi дышлi. Н нейкi момнт плошч пусцел. А потым з вулiцы, якя нзывлся пры iх Прквй, выехў узвод мтцыклiстў. Яны рзгрнулiся з шыбенiцмi i нкiрвлi кулямёты н прк, н цркву i н Свецкую вулiцу. Прз хвiлiну п Гндлёвй прйшлi дв бронетрнспрцёры. Яны стлi ў супрцьлеглых бкх плошчы, i iх буйнклiберныя кулямёты пгржлi руiнм цэнтр горд i ншй пжрнй. Кулямётчык глядзеў н мяне. Я бчыў яго вочы, млдыя, нсцярожныя, пiльныя.

Пргруктл п бруку зондэркмнд.

Крнiкi ўтврылi першы лнцуг вкол шыбенiц. Воддль, тксм лнцугом, стл плiцыя ўнутрнг прдку - "бобiкi". Яны ж выконвлi другую гнебную мiсiю: згнялi нрод. Прўд, першыя з'явiлiся добрхвотнiкi, тыя, хто хцеў выслужыцц перд купнтмi. Яны прыходзiлi п дным, п дв, нясмел глядючыся, не двярючы дзiн днму, цiснулiся блiжэй д плiцыi, ле стялi собнымi кучкмi. Потым плiцi прыгнлi рбочых стнкбудўнiчг звод i друкрнi. Рбочыя дрзу злiлiся ў дну групу. Стлi яны кля смй пжрнй сцяны, нблiзiўшыся д бронетрнспрцёр. Плiцыя дцiснул рбочых, бронетрнспрцёр дсунуўся зднiм ходм блiжэй д шыбенiц, i кулямёт, якi глядзеў н мяне, быў скiрвны н рбочых. Жнчынм, якiх плiцi прыгнлi з другог боку, не дзволiлi злiцц з рбочымi. Iх пствiлi собн.

Сбрлi члвек пяцьсот.

Здецц, дурны i подлы Гвоздзiк крыкнуў у дзяжурцы: "Хлопцы! Лезем н клнчу! Кмунiстў будуць вешць".

"Але, н клнчу! Адтуль вiдней", - пдумў я, не ведючы, якi чрговы плн з'явiцц тм, у вышынi. Усе ме плны рушылiся. Што можн зрбiць днму супрць мтцыклiстў, бронетрнспрцёрў, сотнi гестпўцў? Але я ўсё яшчэ спдзявўся, што з'явiцц нейкi сблiвы плн. Кб тм, н клнчы, стяў кулямёт, як н вышцы кля плiцэйскй упрвы! А то ў мяне не было нвт пiстлет.

Кля лесвiцы мяне зтрымў Хiндэль.

"Н клнчы гестп", - цiх скзў ён i, узяўшы з локць, пвёў у свой кбiнет. Мы стлi ўдвух, белрус i немец, кля дчыненг кн i моўчкi глядзелi н плошчу, н злвесныя шыбенiцы, н якiх вецер гойдў вяроўкi, н гестпўцў i н нтоўп. Што дчувў Хiндэль у той чс? I ўвогуле, што з члвек ён быў?

Прыехл "высоке нчльств" - фельдкменднт Шмiт, нчльнiк СД штурмбнфюрэр Бругер, фiцэры гестп i СС. Следм з iмi лкеi - бургмiстр Цiшчнк, нчльнiк плiцыi Лучынскi, iншыя здрднiкi. Я шмт кго з iх добр ведў. У ме пдпольныя бвязкi ўвходзiл вывучэнне воргў.

I вось... Недзе ўнiзе н Свецкй непрыемн зрўл сiрэн. Дв вялiкiя чорныя фургоны, з iмi грузвiк з эсэсўцмi хутк выехлi н плошчу i, крут пвярнуўшыся, спынiлiся кля першй шыбенiцы. Гестпўцы сскочылi з мшыны, дчынiлi дзверы фургонў, п двое злезлi ўсяродк i пчлi выкiдвць суджных. Тк выштурхоўвлi спкутвных людзей, што колькi члвек не ўтрымлiся н нгх i ўплi н брук.

Хiндэль пршптў п-нямецку:

"Нельг бiць суджных. Сволчы!"

Здлёк яны былi пдобны дзiн н днго, ншы тврышы. Асблiв мужчыны. З чорнымi д ктвнняў тврмi, ускудлчнымi влсмi, у пдрных срочкх, с звязнымi з спiной рукмi, босыя... Але ўсё дно я дрзу пзнў Пўл. Ён выскчыў з фургон не першы. Але дрзу прйшоў нперд i стў побч з члвекм з белй глвой. Гэтг члвек я тксм пзнў. Рзы дв сустркў у Пўл. З тых, кго я ведў, ён быў, бдй што, смы стрэйшы, выглядў з пўсотню год. Але, знёмячыся, нзвў сябе, як юнк, сур'ёзн, без усмешкi: "Сш". Тк д яго звяртўся i Пвел. У чсе сустрэч члвек гэты больш мўчў i слухў, што кзлi другiя. Але п тым, як ён слухў, я дрзу зрзумеў, што гэт дзiн з кiрўнiкоў пдполля. Клi псля я зпытў у Пўл, хто ткi Сш, той дкзў з хiтрй усмешкй:

"Сш. Пкуль што прост Сш".

Тды нвт крыху пкрыўдзiл, што мне, пдпольшчыку, якi выкнў ужо не дно бявое зднне, не двярюць. Але кнспiрцыя ёсць кнспiрцыя, гэт я рзумеў. I ўсё-ткi цяпер мне шкд, што я тк мл ведў Аляксндр Якўлевiч Дубецкг - другог скртр грком. Ды i другiх тксм... Тды тм, у пжрнй, помню, блюч было, што я не ведю нвт прозвiшчў свiх тврышў. Не, я ўсё яшчэ лiхмнкв думў, як пмгчы iм, першкодзiць пкрнню. Няхй бы лепш i я i яны, суджныя, згiнулi д куль, у брцьбе, чым н шыбенiцх. Але што я мог зрбiць? Адзiн мой рух - i мяне знiшчылi б. Вязняў было больш чым чтырнццць. Я плiчыў - двццць тры члвекi. Шэсць жнчын... Але, жнчын было шэсць. Яны трымлiся рзм, у цэнтры групы.

Фургоны дышлi. Н iх месц стў грузвiк з дкiнутымi бртмi, з прымцвнымi ззду ўсходцмi. П ўсходцх гэтых у кузў пднялiся дв члвекi - тоўсты гестпвец-кт, якi вешў вяроўкi, i млды фшыст у форме рмейскг фiцэр. Юрыст. Ён пчў чытць прыгвор крыклiвым голсм. Але дрэнн ён вывучыў рсейскую мову, кверкў словы, i толькi собныя з iх я рзбiрў. Звычйне фшысцке бвiнвчвнне ў бндытызме, збстоўкх, дыверсiях. I рптм... усё гэте з нямецкй дклднсцю дрэпетвне прдстўленне было плмн. Звонкi i ясны жночы голс зглушыў словы прыгвору песняй. Якой песняй! Той, якую я спявў дгэтуль толькi днойчы, шэптм, н квтэры ў Пўл. I слоў яшчэ ўсiх не ведў. Але музык яе жыл ў мiм мозгу, у сэрцы.

Пусть ярость блгородня

Вскипет, кк волн,

Идет войн нродня,

Священня войн.

Шыковiч дчуў нешт нкштлт прыступу стмы: з шумм выдыхнуў пветр.

Ярш н момнт змоўк, пдняўся з зямлi i, стоячы, пўтрыў словы песнi, цiх, прнiклiв:

- "Идет войн нродня, священня войн". I песню пдхпiлi ўсе суджныя. Мтыў яе, без слоў, перкiнуўся ў нтоўп рбочых. Нчльнiк СД зкрычў, дрвўся д свiты, пдбег д суджных, пгржючы пiстлетм. Гестпўцы прыклдмi ўтмтў глушылi песню. Бронетрнспрцёр псунуўся н рбочых, ледзь не здвiўшы плiцяў. Дў чргу кулямёт. Кулi прсвiстлi кля ншг кн. Хiндэль бязлiв дсунуўся з сцяну. А я глядзеў... Я глядзеў... Знiк з кузв "пркурор". Зстўся дзiн кт. I вось гестпўцы з рукi пднялi туды першг суджнг. Яны спяшлiся. Яны бiлi яго. Бiлi Пўл. Гэт быў ён. Пвел не iшоў пкорлiв. Ён тк iрвнуўся, што дв дужыя гестпўцы звлiлiся з кузв н зямлю. Пвел зкрычў у нтоўп:

"Тврышы! Брты ншы i сёстры! Адпомсцiце з нс! Бiце прклятых фшыстў! Кб духу iх не было н ншй зямлi. Мы пмiрем з верй у пермогу! З Рдзiму! З пртыю ншу! З нрод!"

Не ўсё, безумоўн, удлося яму скзць. Яны бiлi яго, шмтглосым гомнм глушылi яго словы. Але ён крыкнуў менвiт гэтыя словы. Я пчуў iх сэрцм. I яшчэ ўбчыў, як д мшыны пдбег Лучынскi, доўгi, сутулы. Гэты пнок, подлы нцыянлiст, зўсёды хдзiў з нгйкй. Войт, прыслужнiк. Ён удрыў гэтй нгйкй Пўл п твры. Зврушыўся нтоўп. Зглсiлi жнчыны. Я не помню, што я зрбiў: зстгнў, зскрыгтў зубмi?.. Але Хiндэль схпiў мяне з руку i пцягнуў д кн.

"Адыдзi! Дурнь! Iдыёт! Ты чуеш? Пчуюць". Ён ляўся п-рсейску, п-нямецку, у яго выцягнуўся, пбялеў твр i дзiўн трэслся брд. Я дпiхнуў яго. Але ў гэты мiг, клi я двярнуўся, Пўл пвесiлi. Мшын дышл, i цел яго сутргв курчылся ў пветры.

Пвел! Пш! Друг ты мой дргi! Нi д кго, здецц, я не меў ткой любовi, як д цябе, вясёлы, ясны, срдэчны члвек. Жудсн зхлдл ў мяне ўсярэдзiне. Быццм спынiлся кроў. I стылi думкi. Яны стлi цвярозыя, хлодныя, жорсткiя. I дрзу прыйшло непхiсне ршэнне. Цяпер я ведў, што мне рбiць. Я не выртую вс цяпер, сябры ме, бо дзiн, без зброi, перд ткой згряй шлелых д крывi сбк. Але я буду помсцiць. Помсцiць! I першя кр будзе тму, кму вы клектыўн вынеслi прысуд. Лучынскi пмрэ сёння!"

"Сёння!" Вiдць, я пдумў уголс, бо Хiндэль спытў:

"Што "сёння"?"

Я не дкзў. Яму зрбiлся блг. Ён пчў внiтвць, узвлiўшыся н пiсьмовы стол. Я зстўся кля кн дзiн. Вось ужо пвесiлi другог члвек. Трэцяй был дзяўчын. Пртызнскя сувязня Ндзя Кузьменк. Псля я дведўся: яе рыштвлi н дрозе, знйшоўшы ў кошыку пд грыбмi мiну. Ян крычл пркляццi ктм. Нтоўп мўчў. Нтоўп, нпэўн, зстыў, як i я. Кожны члвек у гэты мiг д нечг рыхтвў сябе. Прымў ршэнне.

Здвлся, што жудсня мшын крнiкў зпрцвл без першкод, п дэтлёв прдумнму д'ябльскму плну. Чрговую хвяру дужыя гестпўцы хплi пд рукi, пдымлi ў кузў. Грузвiк пдыходзiў пд шыбенiцу. Кт ускiдвў пятлю н шыю. Мшын дыходзiл, пврочвлся. Хутк. Спрытн. Мехнiзвн. Нчльств i врт зспкоiлiся. Адзiн з фiцэрў пчў рбiць фотздымкi.

I рптм дбылося нечкне. I для нс i для фшыстў. Н цркве ззвнiлi звны. Вось н гэтй цркве, што н плошчы.

Я не дрзу зрзумеў. Пдумў, што ргнiзвлi яны. Ды не! Гэт не быў пхвльны бом. Не фрс. Не! Н ўсё нвколле згучў грозны зклiк. Звны ззвнiлi тк, як звнiлi яны двечн, клi iшл бяд - ншэсце ворг, нвдненне, пжр. Звны клiклi:

"Пдымйся, нрод! Пдымйся, нрод!"

I людзi пднялi гловы. Нтоўп як бы вырс. А кты сплохн змiтусiлiся. Нешт крычлi Бругер i Шмiт. Лучынскi кiнуўся д црквы. З iм гестпўцы. З бронетрнспрцёр пчлi бiць з кулямёт п звнiцы.

А звны ўсё клiклi: "Пдымйся, нрод! Пдымйся, нрод!"

Не ведю... I цяпер не ведю, прз гэт цi тк было здумн... Але пкрнне спынiлi. Пвесiлi дзiнццць. Тры шыбенiцы зстлiся пустыя. Асттнiх рыштвных двезлi нзд у турму. Большсць з iх у хуткiм чсе рсстрлялi.

Клi члвек, якi звнiў, збiлi, звны доўг яшчэ грозн гудзелi, тк моцн ён рсхiстў iх. Члвеку было семдзесят шэсць год. Стры, глухi, дзiнокi звнр. Кузьм Ягорвiч Срок. Як ён трпiў н звнiцу? Знрок? Выпдков? Але безумоўн дно: убчыў ён дтуль, як крюць прышэльцы ншых людзей, i не вытрывў. Ведў, што iдзе н смерць. Пйшоў. Без стрху. П тым, як яны стрлялi тм, н звнiцы, i як пчлi сцiхць бомы, я зрзумеў, што члвек збiлi. Але зрзумеў другое, глоўне - што ён свядом iшоў н гэт. Помню, я пшкдвў, што гэты невядомы змгр не зцягнуў туды кулямёт. Адных звноў мл. У мяне, п крйняй меры, будзе пiстлет i грнт. Але яны былi схвны н квтэры.

Клi плошч пусцел, я пйшоў н квтэру. П гордзе ўсюды птрулi плiцыi i гестп. Яны тройчы спынялi мяне i првярлi дкументы.

Лiз кiнулся нсустрч, устрывожня i рдсня:

"Я ўсе вочы прглядзел. Чму тк позн? Кжуць, людзей вешлi?"

У гэты момнт, упершыню з той дзень, пнвл слбсць. Смлелi ногi. Я знясiлен пусцiўся н кнпу, вiдць, збялеў.

"Што з тбой?"

"Пвесiлi Пўл", - скзў я i... зплкў.

Ян ведл Пўл, ён зходзiў рней, i ёй пдблся, што я сябрую з ткiм члвекм, iнтэлiгентным, рзумным, служчым упрвы.

Цяжк скзць, чму я дверыўся ёй у той момнт. Бывюць душэўныя рухi, якiя немгчым рстлумчыць.

Жнчын ў той мiг, вiдць, шмт што зрзумел, бо зцiснул рот длонямi. Потым глянул ў вокны, зчынiл н кручок дзверы. I нi пр што больш не зпытл. Знiкл, нпэўн, яе ндзея зрбiць мяне мужм. I ян дрзу пстрэл, сунулся, шчыр зсмуцiлся, клi я дмовiўся д снедння. Я тксм больш нiчог не тлумчыў ёй. Ндзеў лепшы ксцюм, дстў з тйнiк пiстлет i грнту.

Ян спытл:

"Ты больш не вернешся?"

"Не ведю".

Я дкзў шчыр. Хiб я мог ведць, што с мной будзе?

Ян пцлвл мяне.

"Будзь сцярожны, Кузя. Ведй, тбе ёсць куды вярнуцц".

Плн быў просты. Усё робiцц простым, клi члвек персте думць пр сябе, пр жыццё... Клi глоўне - дсягненне мэты.

Плiцыя рзмяшчлся ў собным двухпвярховым будынку нсупрць упрвы. Я мог пйсцi прост туды. Але я пйшоў н плошчу, пустую i жудсную ў той дзень. Вецер, хлодны сеннi вецер пгойдвў целы пвешных i вяроўкi н трох шыбенiцх. Для кго яны пкiнуты? Не, мяне жывым фшысты не возьмуць! Я рзвiтўся з тврышмi. Стў нсупрць Пўл, крокў з двццць, блiжэй вртвы не пдпусцiў. Н Пўлву шыю был нкiнут яшчэ дн пятля - пвешн дошччк з ндпiсм: "Я кiрвў бндй, якя збiвл нямецкiх слдт". Ндзi Кузьменк яны нпiслi:

"Я ўзрывл нямецкiя эшлоны".

Увогуле, яны пусклi пглядзець н вiсельнiкў, для гэтг пкрных пкiнулi н шыбенiцх - кб устршыць грджн. Але я стяў, мбыць, зндт доўг. Бо вртвы рптм пгрзiў мне ўтмтм i зкрычў, кб я прходзiў. Чго добрг, яшчэ стрэлiць. Што iм знчыл збiць днго члвек! А мне пмiрць тк недрэчн нельг! Тму я пслухмян пйшоў, рзвiтўшыся з Пўлм, з тврышмi, якiх я не ведў пры жыццi, ле смерць iх зрднiл нс.

Вртвы плiцй ведў мяне. Я скзў яму, што хчу пступiць д iх н службу. Ён узрдвўся:

"Двй. Ткiя хлопцы нм цяпер во як птрэбны!"

"Нчльнiк у сябе?"

"Толькi што прйшоў".

Але скртрк-перклдчыц зтрымл мяне. Гэтую собу я тксм ведў: Пвел хдзiў з ёй нвт рзы дв ў кiно, кб выведць, чым ян дыхе. I зключыў: "Дрэнь поўня". Ян скзл, што ў спдр Лучынскг вжня нрд i нўрд цi прыме ён мяне. Я дкзў, што ў мяне пiльня спрв.

"Якя?"

"Хчу пступiць у плiцыю".

Ян пглядзел н мяне зцiкўлен i больш прыветлiв.

"О,тды пчкйце".

Здрднiкм пдблся, клi iх большл. Мгчым, кожнг з iх цешыл думк: "Не я дзiн".

Скртрк был стройня брунетк, гдоў двцццi пяцi, ле с стомленым д бяссонных нчэй тврм рспуснiцы. Ды, мбыць, трплялi ёй у пошнi чс мужчыны пдношныя, тыпу Лучынскг. Бо клi ян блiжэй гледзел мяне i пдумл, што я буду служыць побч, у яе юрлiв зблiшчлi вочы. Ян пчл зляццц. Мне зрбiлся гiдн. Я думў пр помсту, iшоў н смерць, тут трэб было "сушыць зубы", гврыць чорт веде пр што. Хцелся стукнуць яе з пiстлет, потым тых, усiх, што з дзвярмi, ббiтымi жоўтым дэрмцiнм. Скртрк скзл мне, хто тм: "Зступц i следчы".

Не, рней трэб iх. У мяне не хпл сiлы чкць. Я пдняўся i нблiзiўся д дзвярэй. Але ян згрдзiл дрогу. Аўчрк пiльн сцергл свйго гспдр.

"О, ты нецярплiвы. Але нчльнiк не любiць. Мй н ўвзе".

Ян нступл н мяне i дцiскл д дзвярэй. Н мё шчсце, хлуi хутк выйшлi. Яны шптлi нешт дзiн днму н вух i здволен ўсмiхлiся. Лысы нмеснiк нчльнiк плiцыi Левшоў ушчыпнуў скртрку з мякке месц, кiўнуў н мяне:

"Цi не ххля ты тког знйшл, Мур? У гэтг ёсць брндспойт".

Яны цынiчн зргтлi.

"Нхбнiкi", - скзл ян ўслед iм, як бы прўдвючыся перд мной.

I пйшл ў кбiнет, кб длжыць пр мяне. Выйшл не хутк цi, мож, мне тк здлося - цягнулiся хвiлiны. Помню, што я рптм зхвлявўся, пчуў, як груке сэрц. Яшчэ мiг, дзiн мiг - i я дпомшчу з Пўл, з тврышў. Дзверы дчынiлiся. Ян, Мур, скзл: "Прхдзi" i прпусцiл мяне. Я зчынiў з сбой дзверы сцярожн, быццм яны былi з тнюсенькг шкл. Ступў п дывновй дрожцы н пльчыкх, пчцiв i цiх, кб не спужць звер. Круцiў у рукх шпку. Лучынскi глянуў нсцярожн, трымючы руку пд стлом, мож, н кнопцы звнк цi н пiстлеце. Але пзнў мяне (ён iнспектвў пжрную i рзоў колькi з'яўляўся н пжры) i зспкоiўся. Пклў бедзве рукi н плiрвны стол двухметровй дўжынi, як бы бняў гэты сiмвл свёй улды. Выпрстўся ў высокiм крэсле. Сядзеў, як н троне. Яны ўсе iгрлi, гэтыя мiзэрныя пустыя людзi, здрднiкi, уяўлялi сябе фюрэрмi i былi ткiмi ж бяздрнымi ктормi, як i Гiтлер.

Я спынiўся крокi з тры д стл ў пчцiвй пстве. Я згдвў сбе: "Не выдць... Нiводным рухм не выдць сябе!" Хоць i мрудзiць нельг было: мог зйсцi хто-небудзь з плiцяў.

"Дык, кжш, хочш перйсцi ў плiцыю? Чму? Пжрня - тя ж плiцыя. I нм птрэбны тм ддныя людзi".

"Хчу помсцiць з бцькоў, пн нчльнiк",

Кузьм Клешч - сын рскулчнг, у плiцыi былi ме нкеты.

Лучынскi крыв ўсмiхнуўся:

"Мы нiкому не помсцiм. Мы будуем новую Белрусь".

Пры гэтых словх ён дсунуў нгйку, якя ляжл н стле, кля првй рукi.

Я меўся зстрэлiць яго в ўпор, тму глядзеў толькi н вузкi твр, н лоб у кроне прыгожых псiвелых влсоў. Я цэлiўся, выбiрючы момнт. I рптм нгйк... Тя, якой ён удрыў Пўл. Адной гэтй дэтлi было дволi, кб млнкв змянiўся плн. Я скочыў д стл. Я кiнуў церз стол усю сiлу свйго цел. Кб ён не пспеў нцiснуць кнопку, удрыў кулком у перносiцу. Удрыў тк, што псля ў мяне было зпленне ндкоснiцы ўкзльнг пльц. Я схпiў нгйку, нкiнуў скурную пляцёнку яму н шыю i што ёсць сiлы рвнуў з кнцы - з тоўсты, бглянцвны, з рменьчыкм, i тонкi, з мяцёлкй ключых дроцiкў. Хруснулi шыйныя хршчы. Спдр Лучынскi вывлiў нентурльн доўгi язык. Вылезлi з рбiт вочы... Я пдсунуў крэсл д сцяны, кб цел не ўпл i не нрбiл грукту. Было брыдк i пгн: нiколi яшчэ не выконвў прысуд ткiм чынм. Звычйн стрляў цi кiдў грнту... Але ўсведмленне, што я выкнў спрвядлiвы прысуд, дплцiў з смерць тврышў у дзень iх пкрння, дло новыя сiлы, новы iмпульс жыцця i брцьбы. Не, цяпер не хцелся пмiрць! Я скочыў д дзвярэй: цi не iдзе хто? З шчыльнымi дзвярмi прыглушн стукл мшынк. Цiх. Вярнуўся д стл i н нейкiм нямецкiм цыркуляры буйн нпiсў:

"Гэт першы кт помсты з пвешных. Дрыжыце, кты! Смерць здрднiкм!"

Выйшўшы, зчынiў дзверы з сбой гэтк ж цiх i сцярожн, як i тды, клi зходзiў у кбiнет. Мур ўсмiхнулся мне:

"Дмовiўся?"

"Аг".

"Д нс цi н ўчстк?"

"Д вс. Д зўтр".

"Д зўтр", - здволен рзвiтлся ян.

Але ў доўгiм i пустым клiдоры з'явiлся жднне пбегчы. Я ледзь стрымў сябе. Дйшоў д лесвiцы, учпiўся рукой у поручнi i зноў-ткi прымусiў сябе сысцi з другог пверх не спяшючыся. Вртвы тксм спытў:

"Узяў?"

"Але".

"З цябе - куш. Пкуль што цыгрэту".

Я пмцў пiстлет i грнту. Цыгрэт не было.

"Аддў Муры", - прыгдлся, што ян плiл, клi я выходзiў.

"Ого, хутк ты знёмiшся, - зргтў вртвы. - Але зўтр з пустымi кiшэнямi не прыходзiць, у нс све зконы".

"Ведю".

А см лвiў кожны гук - цi ням трывогi?

П вулiцы я пйшоў шпрк. Нкiрвўся н Свецкую. Спдзявўся, што н цэнтрльнй будуць людзi i я схвюся сярод iх i здолею пербрцц ў Злiнейны рён. А тм - неклькi явк. Я пспеў выйсцi н Свецкую. Але ў той дзень ян был бязлюдня. Рэдкiя прхожыя, i то, вiдць, большсць - генты ў цывiльным.

I тут мяне дгнл трывог. Гукi яе дляцелi не з плiцыi - з гестп, жно з Прквй. Зрўлi сiрэны i мторы, згўклi ўчркi. Вулiц ўмiг яшчэ больш пусцел. Нвт генты, вiдць, кiнулiся д тэлефонў, кб дведцц, што здрылся, трымць укзннi. Я не пскорыў хду, кб не выдць сябе. Але iмкнуўся хутчэй дсягнуць рзбурнг бмбрдзiроўкй квртл, кб схвцц ў руiнх. I рптм - бывюць ж стрэчы! - нсустрч Лотке. У вопртцы рбочг. Я зрбiў выгляд, што не пзнў яго, i прйшоў мiм. Але iнстынкт вопытнг гент i, безумоўн, пдзронсць, якую ён меў д мяне ўвесь чс, прымусiлi яго дзейнiчць.

"Стой! Руки вверх!" - У гэты рз ён крыкнуў н чысцейшй рсейскй мове.

Я пвярнуўся... Пдняў рукi. Але з првй вылецел лiмонк. Я пспеў убчыць, як Лотке кiнуўся ў кно мйстэрнi п рмонту гдзiннiкў. Рней чым грымнуў выбух, дзынкнул вiтрынне шкло. Я схвўся д узрыву ў нiшы змурвных дзвярэй. А потым кiнуўся ўнiз, звярнуў у першы презд i пйшоў п здворкх. Я iшоў нзд, пўз двор упрвы, мль пўз смую плiцыю, дзе стяў гомн глсоў. П шуму мторў, брэху сбк лёгк было здгдцц, што гестпўцы бкружюць квртлы п той бок Свецкй, квртлы руiн. I, днк, я шкдвў, што не персек глоўную мгiстрль. Тм быў увесь горд, рзбурны i цэлы. Тм жылi ншы людзi, дтуль быў выхд у поле, у лес. А тут я быў зцiснуты ў невялiкiм рёне пмiж цэнтрльнй вулiцй, якую цяпер ужо не перйсцi, i ркой, з якую тксм не пербрцц. Уздоўж вулiцы - упрв, плiцыя, првей - кзрмы зондэркмнды, нд ркой - элевтр, прыстнь с склдмi, н берзе - вртвыя вышкi, гнявыя кропкi. I пмiж гэтым - неклькi цiхiх вулiц, д якiх не дйшоў пжр i дзе зствлiся жыць ншы людзi. Ншы... А цi ўсе ншы? Гэт своесблiвы рён. Дрэвлюцыйнй збудовы. Сялiлiся тут пры цру глоўным чынм чыноўнiкi. Псля рэвлюцыi шмт якiя дмы былi нцыянлiзвны, стлi кмунльнымi. Але больш з ўсё эвкуiрвлся ў пчтку вйны менвiт з гэтых кмунльных квтэр. Рбочыя, свецкiя служчыя. А хто зстўся... Не ўсе яны, вiдць, ншы. Акрмя тго, я ведў, што тут квтруе мног немцў - фiцэры, кмерснты. Прўд, был ў мяне первг: я выдтн ведў гэты рён, не толькi кожны звулк, ле кожны дом i сд. Я жыў тут, клi вучыўся ў медвучылiшчы.

У дзiн мiг я ўзвжыў усе мiнусы i плюсы. Тут ж выявiў яшчэ дзiн мiнус: я быў рнены. Асколкм улснй грнты. Нiш не схвл мяне ўсяго, i сколк пцэлiў у нгу, вось сюды... Я нвт нмцў яго. Штнiн нбрынял крывёю. Рн няцяжкя. Але п крыввым следзе лёгк iдуць ўчркi. Тму я мусiў спусцiцц ў склеп рзбурнй крмы, пдрць споднюю кшулю i первязць нгу. Птрцiў неклькi хвiлiн. З гэты чс пчлi бкружць рён узрыву. Цяпер ужо не толькi шум мтцыклў, ле i нямецкiя кмнды длятлi д мяне. Мбыць, упэўненыя, што я нiкуды не дзенуся, немцы, здвлся, не вельмi ўжо спяшлiся.

У невялiкiх руiнх тго рён схвцц нельг, я добр рзумеў. Трэб выходзiць. I я выйшў у Пушкiнскi звулк, рушыў д ркi. Схвць могуць толькi людзi, свецкiя людзi. Я ззiрў у вокны дрўляных дмоў. Я ведў гэтыя дмы, ле не ведў людзей. Жыдоўскя сям'я, дзе я квтрвў, эвкуiрвлся. Другiх знёмых тут не было. Якiя знёмыя ў студэнт!

Прйшл мiм добр прнутя жнчын, гледзел мяне злiшне зцiкўлен. Што прыцягнул яе ўвгу? Я нмгўся не кульгць, зкрывў рукой прбiтую плу пiнжк. З двр выбег фiцэр, н хду зшпiляючы гузiкi. Я сцiснуў ручку пiстлет. Але немец не зчпiў мяне, глянуў быякв i пбег у бок цэнтр. Мбыць, яго выклiклi п трывозе.

Я звярнуў у вузкi безыменны звулк, п якiм неклi хдзiў д ркi. Мож, i цяпер спусцiцц д ркi i пспрбвць перплыць яе? Але н тым берзе бязлесны луг. Кожны, хто з'яўляецц тм, бярэцц н мушкi кулямётў. Не, ртунк мож быць толькi ў дным з гэтых дмоў. Але ў якiм? Аўчркi брхлi ўжо недзе кля ўпрвы. Клi нтрпiлi н след, яны будуць тут церз дзве-тры хвiлiны. Нельг мрудзiць.

Я зiрнуўся i... убчыў дом, у якi мяне пцягнул нейке сблiве чуццё. У ткiя момнты з'яўляецц iнтуiцыя, якя вядзе беспмылков. Дом гэты стяў не ў рд з iншымi дммi, ў глыбiнi добрг сду. Прыгожы сбняк. Аднойчы я быў у гэтым доме. Прыходзiў здвць экзмен гспдру яго доктру Свiчу.

- Свiч? Той Свiч? - не вытрымў i выкзў свё здзiўленне Шыковiч.

- Але. Той Свiч, пр яког Гукн з твёй дпмогй пiш, як пр здрднiк. Той Свiч, якi супрцоўнiчў з немцмi, узнчльвў ддзел упрвы i якому фшысты ргнiзвлi пышне пхвнне.

- Тысяч i дн ноч. I ты пйшоў у гэты дом?

- Але. Сiгнуў церз пркн, перкнўшыся, што звулк пусты. Безумоўн, я рызыквў. Я ведў, хто ткi Свiч. Больш тго, я ведў, што ў доме квтруе лекр нямецкг шпiтля. Што ж... пмiрць, дык з музыкй, чорт взьмi! Я iшоў ужо ў той дзень рз н смерць. Ян дл дтэрмiноўку. I клi не было iншг выйсця, клi любы врыянт двў яшчэ менш шнцў... Але, крмя ўсяго, был нейкя iнтуiцыя... Был вер ў гэтг члвек. У Сцяпн Свiч. Я ведў не Свiч-здрднiк, Свiч-лекр, буйнейшг iнфекцыянiст, бясстршнг члвек, якi з сорк год лекрскй дзейнсцi птушыў дзесяткi эпiдэмiй. Яго пвжлi ў гордзе. Няўжо ткi члвек мог прдцц?

Звлiўшыся ў чужы сд, як з неб, я сплохў мiлую iстоту. Ян крмiл трусiкў. Клеткi з трусмi стялi пўз пркн у дв пверхi. Я пзнў дзяўчыну. Дчк Свiч. Клi мы прыходзiлi д хворг доктр здвць экзмен п iнфекцыйных хвробх, ян, пдлетк, школьнiц, пдвл нм чй. Доктр, знёмячы нс з ёй, скзў: "Гэт мя гспдыня". Але iмя яе з тры гды я, безумоўн, збыўся.

Ян войкнул, потым суров спытл:

"Што вм трэб? Хто вы?"

"Цiшэй! - шыкнуў я. - Я друг тых, кго сёння пвесiлi".

"Пвесiлi? А кго пвесiлi?"

Я ўзлвўся. Клi iдзе ткя вйн, клi штохвiлiны гiнуць людзi, жывуць, кзвецц, вось i тк: з высокiм пркнм, у добрым сдзе, кормяць трусiкў... Жруць трусяцiну... I не ведюць, што робiцц нвокл.

"Людзей, якiя не сгнулi спiны. Чуеце? Аблв! Схвйце мяне!" Узлвны, я не прсiў - згдвў.

I ян зрзумел. Схпiл мяне з руку i шпрк пбегл д дом. У клiдоры спынiлся, здыхня, узбуджня.

"Куды ж вс схвць? Пд кухняй ёсць погрб. Хочце туды?"

Я пверыў у яе шчырсць i цлкм дверыўся ёй. Але н прозе кухнi ян спынiлся. Пердумл.

"Не, у погрб дрэнн. Н другiм пверсе пкоi нямецкг лекр пн Грот, ён квтруе ў нс. Я зчыню вс у яго пкоях. Добр? "

Я згдзiўся i н гэт. Ян збегл некуды, вярнулся з ключмi. Мы пднялiся ў мнсрду, у добр бстўленыя пкоi. Пкiдючы мяне, ян ўсмiхнулся лскв i рзгублен.

"Ключ ў мяне ням. Няхй шукюць Грот. У тым пкоi з шфй дзверы н грышч. А тм у нс чорт нгу злме".

Я пдзяквў. Ян зчынiл дзверы н ключ. Але прз хвiлiну вярнулся i пршптл ў змочную шчылiну:

"Слухйце, вы... Як вс? Клi яны ўсё-ткi ўврвуцц сюды, вы будзеце стрляць?"

"Буду!" - цвёрд i бязлiтсн дкзў я.

"У шфе ў Грот стiць ўтмт".

О, дзяўчо гэте было не з бязлiвых! Дрэмн я ўпчтку блг пдумў пр яе. З той хвiлiны я дчуў д яе пвгу. Безумоўн, учынкi яе ў той мiг мглi быць не д свядомг перкнння, д ждння рмнтыкi, што ўлсцiв ткому ўзросту. Але было бясспрэчн - члвек нш, сумленны. Iнтуiцыя не пдвял. I гэт рдвл.

У звулк яны ўскочылi ў той ж мiг, як я зстўся дзiн у шыкоўнй квтэры нямецкг фiцэр. Я ўбчыў iх прз кно. Гестпўцў з сбкмi i плiцяў. Але я пербольшвў ролю ўчрк. Не ткiя яны ўжо рзумныя i не ткi ўжо ў iх тонкi нюх, як пр гэт рскзвлi легенды. Звычйныя сбкi. Усе тры чмусьцi кiнулiся ў дзiн двор. Безумоўн, следм з iмi туды ўскочыл ўся згря гестпўцў i плiцяў. Пчўся вобыск. Пошукi ў тым доме знялi хвiлiн дзесяць. Потым з'явiлся тя модн прнутя жнчын, якую я сустрэў. Я пзнў яе нвт з ткой длеглсцi. Ян пкзл гестпўцм н гэты безыменны звулк. У мяне ёкнул сэрц. Няўжо ян бчыл, як я перскочыў церз пркн?

Гестпўцы кiнулiся сюды. Я зглянуў у шфу. Спрўды, тм стяў ўтмт. Я не двжыўся нблiжцц д кн, кб счыць з iмi. Мглi ўбчыць. Але вось сбкi згўклi, зскуголiлi кля тго месц, дзе я перскочыў пркн. Знчыцц, нплi н след. Я дстў ўтмт.

I рптм у сдзе пчўся дзiкi вэрхл: вой, брэх, пiск, крык. Я жхнуўся. Няўжо яны кiнулiся н мю ўртвльнiцу? Ян дтыклся д мяне, брл з руку. Збыўшыся н небяспеку, я нблiзiўся д кн. I ўбчыў: ўчркi рвлi трусоў.

Ты ведеш, што зрбiл гэте дзяўчо? Не кожны вопытны пдпольшчык мог бы ддумцц. Яны выпусцiл трусоў. Больш тго, ян збiл днго i кiнул н сцежку кля тго месц, дзе я перлез пркн. Рз'юшныя, глодныя сбкi, учуўшы пх крывi, шлелi. Гестпўцы не мглi iх стрымць. Дзве ўчркi перскочылi пркн i, убчыўшы трусоў, пгнлiся з iмi.

А ў фортку груклi гестпўцы.

Гспдыня сплохным голсм крычл з гнк:

"Я бюся вшых сбк! Я бюся вшых сбк!"

Вiдць, нехт з гестпўцў перлез i дчынiў клiтку.

Тды ян зкрычл бурн: "Пнове! Пнове! Што вы робiце? Гэт трусы пн Грот! Хiрург шпiтля пн Грот. Яго трусы. Бож мой! Што мне скж пн Грот?"

Сбк нрэшце ўгмнiлi. Цяпер яны толькi гырчлi, дядючы трусяцiну.

Яе спытлi ветлiв:

"Скжыце, фрэйлейн, сюды нiхто не зходзiў?"

Ян ўсхлiпнул:

"Трусы пн Грот! Гэт дом доктр Свiч. I ў нс квтруе пн Грот, хiрург шпiтля".

Гестпвец цi, мгчым, плiцй пўтрыў пытнне п-рсейску.

"У нс зўсёды зчынен фортк. Тту пгржюць, што яго зб'юць з тое, што ён служыць у немцў. Я кзл яму: нвошт яму служыць? Ён мог прымць хворых дом, як доктр Грйпiнер. У Грйпiнер хутк будзе свя клiнiк. А тту спрўды могуць збiць. Няшчсныя трусiкi!.. Што скж пн Грот?"

Ян iгрл нiўную дурную дзяўчынку. Але гестпўцм не было клi слухць яе блбтню. Стрэйшы зкмндвў:

"Пшукць!"

Яны зйшлi ў дом. Сбкi не пйшлi, бо iх цiквiлi больш трусы, не мой след. Ды i д следу, як я псля дведўся, нiчог не зстлося. Гэтя дзяўчынк зрбiл яшчэ дзiн ндзiв хiтры ход: ян пспел прцерцi гнк i пдлогу ў клiдоры рстворм фрмлiну.

З пкояў першг пверх длятў д мяне гул глсоў, ле слоў нельг было рзбрць. Потым я пчуў iх крокi н лесвiцы. I яе голс:

"Тм жыве пн Грот. Але ён не пкiде ключ. Ён не верыць, што я мгу ўпiльнвць дом. Вы можце, безумоўн, плмць дзверы. Вы пдушылi яго трусiкў. Але што скж пн Грот? Ведеце, двйце лепш я пзвню яму, няхй ён прывязе ключы. Ён хутк, у яго свя мшын. Тды вы смi рстлумчыце яму, што гэт вшы сбкi пдушылi яго трусоў. Кб ён не думў, што я не ўпiльнвл".

"Ну i знйшоў сбе тршчотку гэты Грот", - скзў дзiн гестпвец, нцiскючы н ручку дзвярэй.

Другi, недзе ўнiзе, зсмяяўся:

"А тк ян нiчог. Млдзенькя. Ножкi стройныя".

Вiдць, глядзеў, нхбнiк, н яе ногi знiзу. Крокi пчлi спускцц, ддляцц. I ўсё звiнеў яе глсок. Ян ўсё яшчэ нешт гврыл пр свйго тту, пр пн Грот i пр трусоў. Я пчуў шум мшыны. Потым пдрбязны дклд б пошукх нейкму нчльнiку. Мгчым, што гэт быў см Бругер. Выслухўшы, ён рэзюмвў:

"Iдыёты! Первярнуць дгры ўвесь рён, ле знйсцi гэтую сволч! Вось яго фтгрфiя".

Прцвлi яны пертыўн, нiчог не скжш: менш як з гдзiну псля здрэння был рзмножн мя фтгрфiя.

Я чкў: будуць яны "перврочвць" дом Свiч цi не? Прызнюся, у той мiг мне не хцелся стрляць у iх нi з пiстлет, нi з ўтмт. Я рзумеў, якую небяспеку нклiкў бы ўзброеным супрцiўленнем н гэтую мiлую "тршчотку". Пры ўсёй суровсцi i бязлiтснсцi тго дня мне д болю стл шкд яе. Ёй трэб жыць! Трэб жыць... кб прынесцi кмусьцi мног рдсцi.

Нм пшнцвл: у дом яны больш не вярнулiся. Бругер верыў доктру Свiчу. "Перврочвлi" суседнiя дмы.

Прз некторы чс ян зйшл д мяне. Цiхеньк дчынiл дзверы, моўчкi прйшл д кнпы, зморн сел, выцерл длоняй лоб. Але вочы яе блiшчлi рдсн i ўзбуджн.

"Ух, здецц, мiнул. Як я бялся! Ох, кб вы ведлi, як я бялся. Цяпер я ведю, што ткое "душ ў пяткх". Ян скiнул бсножку i пмцл свю пятку; гэт было нiўн i смешн, i ян см зсмяялся: "А хорш я вдзiл iх з нос. Вы чулi? З мяне мгл б выйсцi ктрыс. Д вйны я хдзiл ў дрмстудыю пры клубе чыгунчнiкў".

I ян ўздыхнул, успомнiўшы той дргi двенны чс.

Я спытў, як яе iмя.

"Соф... Мм звл - Соня, тт i цётк - Зося. Мм мя н двццць гдоў млдзей з тту, i яе збрлi ў рмiю, мм - хiрург. У ншу рмiю, - з гонрм пдкрэслiл дзяўчын i тут ж ўздыхнул. - А тт прцуе ў немцў. Прдокс. Прўд? Цёця Мрын пмерл дв месяцы нзд. Псврылся з ттм, ў яе хворе сэрц. Тт вельмi пержыве цяпер. А што гэт я, тт, тт... А вы, мож, не ведеце, хто мой тт... Гэт - доктр Свiч. Вы грджнiн? У гордзе яго многiя ведюць".

Я дкзў, што ведю Сцяпн Андрэевiч, ён вучыў мяне.

Гэт яе прост шлмiл. Ян пдскочыл, нблiзiлся i пiльн ўгледзелся ў мой твр.

"Бож мой! Цяпер я, здецц, успмiню. Вы прыходзiлi д тты здвць экзмены, клi яго перырвлi з прычыны тромбфлебiту".

I рптм стл здумлiв-сур'ёзнй. Спытл:

"Скжыце, вы ведлi, што тт прцуе ў немцў?"

"Ведў".

"Ведлi i прыйшлi ў нш дом?"

"Ведў i прыйшоў, бо ўпэўнены, што доктр Свiч не прдсць мяне".

Ян доўг глядзел мне ў вочы, потым нхiлiлся i... пцлвл ў шчку. Пцлвл не п-дзявочы, срмлiв цi грэзлiв, п-дрослму, сур'ёзн, з удзячнсцю.

Мя першя пдпольня клiчк был "Вiктр", i я чмусьцi скзў яе, не спрўдне iмя, хоць псля зрзумеў, што гэт недрэчн, нептрэбн i няшчыр перд Зосяй.

"Дзякую вм, Вiктр. Цяпер вы мне брт. I я вс схвю, як брт. Тк схвю, што фрыцы з сто год не знойдуць. Хдземце. А то прз гдзiну прыйдзе Грот. Ён дклдны".

Тды я спытў:

"Думю, у доме, дзе жывуць дв лекры, знойдзецц скльпель i пiнцэт?"

"Скльпель? Нвошт вм скльпель?"

"У бядры мiм сядзiць сколк грнты".

Вельмi мгчым, што толькi ў той мiг ян дчул ўсю сур'ёзнсць брцьбы, свйго мiмвольнг ўступлення ў гэтую брцьбу, небяспекi, якя цяпер пгржл ёй, бцьку. Трусы, фрмлiн, блбтня з гестпўцмi - усё гэт, вiдць, рбiлся ў прыве, у зхпленнi незвычйнсцю, усё гэт был мль гульня ў ховнкi млдог здровг хлопц. А тут ян зрзумел. I рзгубiлся, сплохлся, змiтусiлся.

"Што ж рбiць? Хдземце ў бцькў кбiнет, тм усё ёсць. Не, не... Нельг. Могуць прыйсцi. Двйце сюды... н гру. Аўтмт пствiм н месц... Вось тк... Крывi не нкпл?" - гледзел пдлогу. Потым дчынiл невялiчкiя сцянныя дзверы, i мы пынулiся ў кморы, звешнй вопрткй. Дзесяткi плiто, ксцюмў, плццяў. Нешт зшыт ў прсцiны, мбыць, футры. Пхл нфтлiнм.

"Бгт жыве доктр Свiч. Шкд дбр, тму i д немцў пдўся", пдумў я нядобрзычлiв.

Мы пдлезлi пд вопртку i яшчэ прз меншыя дзверкi выйшлi н грышч вузкi тунель пмiж сцяной мнсрды i дхм. Аднекуль здлёк цдзiлся святло, i было вiдць, што тут спрўды "чорт злме нгу". Стрыя крэслы, крцiны, дывны, версткi, рыбцкiя сеткi, мяшкi, посуд - усё гэт было нгрувшчн бы-як. Мы ледзь прбрлiся. Нвт пўзлi прз нейкую шчылiну. Гэт быў прход пд выступм кн. Ткiм чынм мы пербрлiся н другi бок, з глухую сцяну мнсрды, дзе было больш прсторн i светл.

Тут н стрым мтрцы Зося зрбiл мне прытулк. Прз другi ход, прз люк у столi нд кухняй, ян прынесл прсцiну, пдушку, коўдру, iнструменты, бiнты, вту, ёд.

I я зрбiў сбе перцыю - дстў сколк. З яе дпмогй. Перд гэтым мы пспрчлiся. Я лiчыў сябе ўжо зкончным медыкм. Медтэхнiкум, як тды нзывлi, курс iнстытут... В ўсякiм рзе, дўно ўжо пзбвiўся фльшывй срмлiвсцi, клi што тычылся хвробы. Але, ведеш, перд гэтй дзяўчынкй мне стл сормн гляць сябе. Я ппрсiў яе дысцi. Ян зпярэчыл.

"Я нiколi не хцел быць лекрм. Але я дчк лекрў", - скзл ян ршуч.

I ткi добр пмгл мне. В ўсякiм рзе, крывi не бялся i пвязку зрбiл прфесiйн.

А потым прыйшоў Грот. Мы пчулi, як ляпнулi з сцяной дзверы. Зося нырнул ў люк. Цяжкiя крокi. Iх глсы, яго i яе. Словы глухлi ў сцяне. Пр што яны гврылi? Я ненвiдзеў немц двйной нянвiсцю: i з тое, што ён фiцэр гiтлерўскй рмii, i з тое, што дрвў Зосю i не де ёй з'явiцц сюды. Аднму мне было цяжк. Вечрэл. Узняўся вецер. Стры бляшны дх грымеў н тысячу лдоў. А мне здвлся, што нд гордм iдзе стрлянiн, што крычць жнчыны, дзецi. Уявiлiся пвешныя, тк, як нi рзу яшчэ з гэты доўгi i стршны дзень. Вецер гойде iх целы. Счрнелыя твры. Счрнелы твр Пўл. Той жывы, ясны твр, п якiм зўсёды гулял ўсмешк, то грэзлiвя, вясёля, то хiтря, то сумня. Ён стяў перд мной жывы i прсiў: "Антош, клi с мной што здрыцц, не збудзь Трсiк". Я не знйшоў Трсiк. I мне хцелся рўцi д крыўды i болю.

Пчуўся глухi брытон Свiч. Недзе ўнiзе. Туды ж спусцiўся немец. Глсы сцiхлi. Нпэўн, селi вячэрць. У светлй стловй, з круглы стол, нкрыты белым брусм. Упершыню я ўспомнiў, што цэлыя суткi нiчог не еў. Але есцi не хцелся. Гудзел ў глве. Хто ткi Свiч? Зося горч пдзяквл, клi я скзў, што ўпэўнены, што доктр Свiч не прдсць мяне. Але ян не скзл: прыйдзе тт i зробiць вм перцыю, не пвял ў бцькў кбiнет. Чму? Цi скж ян яму пр мяне?

Тысячы думк дрзу. Яны плiлi мозг. Я дчувў, што пчынецц грчк. Клi стрчу прытомнсць, пчну трызнiць - выдм сябе, выдм яе... I я нпружвў усе сiлы...

Сцямнел. А вецер не сцiхў. Асеннi. Хлодны. Злы. I я ткi првлiўся ў жудсную яму. Тм, клубком сплёўшыся, кчлiся вўкдвы. Гледзячы н iх, iржлi эсэсўцы, i морды ў iх тксм сбчыя. Рптм Лучынскi стршэннй доўгй рукой, як у Вiя, пкзў н мяне: "Вось ён!" Я ўцякў. А яны гнлiся з мной. З ндзвычйнй лёгксцю я сккў церз пркны, церз дмы нвт. А яны не дствлi. У мяне клцiлся сэрц. Вось-вось дгоняць.

Апрытомнеў я д дотыку д твру хлоднй мяккй длонi i шэпту нд вухм:

"Родненькi мой! Што з тбой? Грчк? Н, выпi вось гэт. I з'еш".

У поўнй цемры дзяўчын сунул мне цёплую пляшку. Пмгл пдняць глву. Я выпiў слодкую вдксць, д якой пхл прэчкмi i вермутм. Ян пдбдзёрвл:

"Пi, пi. Ты стгнў. Не трэб стгнць. Нельг. Кб я мгл зстцц тут з тбой! Я пiльнвл б цябе. З'еш вось гэт".

У руцэ мёй пынуўся квлк мяс, вiдць, трусяцiны.

"Яны селi гуляць у шхмты, бцьк i Грот. Абодв нечым усхвлявны, нешт хвюць д мяне. А я - д iх. Кб мне зстцц з тбой, Вiктр. Я пiльнвл б цябе".

Пiтво i еж пдмцвлi. Я зрзумеў, чго ян бiцц. Прыйшлося зспкоiць яе, што я не буду больш стгнць i крычць:

"Гэт ў сне. Больш спць не буду".

Ян бясшумн знiкл. Але пкiнул мне сiлу i зспкоенсць. Цяпер я дчувў яе прысутнсць, яе клопт. I мне не было стршн ў цемры, пд дхм, якi гудзеў i лясктў. Кб толькi не злiшнi быў яе клопт, то якрз ян, не я, мож првлiць нс. Цяпер ужо я думў не пр сябе - пр нс.

Мне спрўды стл лепш. В ўсякiм рзе, прытомнсць больш не трцiў.

Недзе поўнчы пйшоў дождж. Тысячы млткоў згруклi п блясе. Потым п мёй глве. Аглушылi. I я првлiўся ў пустую яму, дзе не было нi сбк, нi гестпўцў.

Прчнуўся, клi рзвiднел. Адчувнне рнiшняе - здрове. Нвт нг не вельмi блел. Больш блеў плец н руцэ, i я доўг не мог успомнiць - д чго. У думкх - цiшыня. I н двры цiх. Ляпнул фортк. Глсы. Нехт пйшоў. Хутк з'явiлся Зося. Прынесл сняднк - кшу, млко, яблыкi. Смчн i мног. Был ян зсяроджня, сур'ёзня, не ткя гврлiвя, як учор. Пведмiл з болем i смуткм:

"Яны пвесiлi дзiнццць члвек. Н плошчы. Якое зверств! А ншы здушылi нчльнiк плiцыi", - i тксм з болем.

"Сбку - сбчя смерць", - не вытрымў я.

Ян глянул н мяне i... здгдлся:

"Ах! Гэт - вы?!"

Цяжк зрзумець, чго больш было ў яе воклiчы: здзiўлення, зхплення, iнтэлiгенцкй грэблiвсцi цi стрху? Я сплохўся, што цяпер гэте рнжрэйне дзiця будзе бяцц мяне. Стршн стне ёй зствцц дзiн н дзiн з члвекм, якi мож вось тк прост здушыць другог.

"Я выкнў прыгвор нрод. Гэтму гду дўно быў вынесены прысуд. У мяне не было другой зброi..."

Гэт было як прўднне, i смому мне стл непрыемн. Чму я прўдвюся? Не, ян зрзумел. Уздыхнул цяжк i скзл:

"Я хчу ненвiдзець iх, як вы. Хчу i не мгу. Грот добры члвек. Культурны, ветлiвы".

Ян мерквл б фшыстх п дным нямецкiм лекры.

"Для тго кб ненвiдзець iх тк, трэб ўбчыць тое, што бчыў я!" - i горч пчў рскзвць ёй пр рсстрэл веннплонных у кр'ерх цгельнг звод, пр ктвннi ншых людзей у сутрэннях гестп, пр жудсцi жыдоўскг гет, пр зверске збойств дзевяцiгдовг хлопчык, мйго сусед, вiн яког зключлся ў тым, што, гуляючы н вулiцы, ён нпiсў н снезе слов "Гiтлер"... I пр брцьбу, якую вялi рмiя, нрод, пртызны. Пр пдполле ў гордзе. Пр Пўл. Як крычў ён д людзей пошнiя словы перд крй. Не, ян жыл не тк ужо iзлявн. Многiя фкты дходзiлi д яе. Але пводзiны бцькi, яког ян любiл i з мленств верыл кожнму слову яго i ўчынку... А потым гэты Грот. Ён хiтр кпў н дзявочы розум. Быццм суджў жорстксцi ўлд. Але тут ж прўдвў iх тым, што нiбыт з ншг боку вйн вядзецц нтыгумнн, у прушэнне ўсiх кнвенцый. Фкты фнтычнг збойств нямецкiх слдт i чыноўнiкў вымушюць улды д ткой жорстксцi. Вйн ёсць вйн. А вось кб нш нрод скрыўся, яны, немцы, рбiлi б толькi дно: неслi б свю высокую культуру. Ён мног i чст кзў ёй пр вялiкую культурную мiсiю нямецкй нцыi.

Пслухўшы Зосю, я зрзумеў, што не ткi ўжо ён бяскрыўдны, хiрург Грот. Шмт у чым ён стршнейшы з тых, што стрляюць i вешюць. Рознiц хiб ў тым, што ён прост рзумнейшы з iх. Юня чыстя душ рвлся д змгння, яе хiтр скоўвлi лнцугмi хлуслiвых слоў i перкннняў. Пертврлi ў чысценькую культурную кухрку. Хцелi, кб у будучым ян ведл толькi тры "К": кiрхен, кюхе, кiндэр. Яны дручылi ёй усю гспдрку, кб у яе не зствлся чсу н што другое. У доме мог быць дзяншчык, рботнiц. Не, ян гспдрыл дн. Грот i бцьк пмглi ёй. Ну, Грот я рзумеў. З год пбчыў усялякiх фшыстў. Але Свiч... той Свiч, якi ўсё жыццё смел змгўся з эпiдэмiямi... Нвошт яму звязвць вочы ўлснй дчцэ? Добр, што ян вось ткя выйшл з свецкг жыцця, с школы. Без бунту, без шуму, днк iрвл ўсе iх путы.

"Якя был б пдпольшчыц!" - пдумў я, клi ян мiж iншым рскзл пр трусоў i фрмлiн.

Мы з ёй гутрылi гдзiны дзве. Потым ян спхпiлся: "Ой, трэб ж бед гтвць!" Свiч i Грот з'яўлялiся н бед роўн ў гдзiну дня. З нямецкй дклднсцю.

Псля беду мы гутрылi зноў. Шэптм, безумоўн. Ян нхiлялся д мяне, i я дчувў яе грче дыхнне. I мне было хорш...

Н трэцi дзень рнiцй мяне нведў см гспдр.

- Свiч? - зноў перпытў здзiўлены Шыковiч.

- Свiч. Ён з'явiўся нечкн. I не прз люк. Вiдць, яму цяжк было пдымцц п крутой лесвiцы. А дтуль, з пкояў Грот. Я пчуў чужыя крокi i схпiўся з пiстлет. Ён прдугледзеў гэт. Скзў з-з вугл: "Не ўздумйце стрляць. У мяне мiрны нмер". Я схвў пiстлет пд коўдру, ле не выпускў з рукi.

Свiч нблiзiўся. Сiвы, ссутулены, стры. Зусiм сiвы. З белй-белй глвой. У чсе купцыi я стрўся не трпiць яму н вочы, кб ён не пзнў свйго былог студэнт. Зрэдку бчыў здлёк. Як ён змянiўся! Куды дзеўся той стройны рухвы жыццярдсны мужчын, яког мы любiлi ў тэхнiкуме, нягледзячы н яго птрбвльнсць. "Нвошт ткому строму прцвць у немцў, ды яшчэ ўзнчльвць ддзел ховы здроўя? Чыё здроўе ён хоўве? Свё ўлсне не мог зхвць", - сркстычн пдумў я.

Н грышчы быў пўзмрок. Але Свiч дрзу пзнў мяне.

"Антон Ярш?"

Цудоўня пмяць!

"Чкй. Чкй. Высокi. Блндзiн. Дык гэт ты - Лучынскг? - хврвiт гэтк зморшчыўся. - Непрыгожы кт".

Мяне ўзрвл:.

"А вешць людзей н плошчы - прыгожы кт? А што врты нейкi хлуй у прўнннi з тымi людзьмi?!"

"Цiшэй ты! Гром! - пршптў ён. - Не днго сябе ствiш пд удр. Не збывй".

Я дрзу прыкусiў язык.

Ён сеў н мтрц, пмцў сухой длоняй мой лоб.

"Прнены? Зося бiнты цяге".

"Прнены", - прызнўся я.

"Пкжы".

Рзбiнтвў. Агледзеў рну.

"Хто перырвў?"

"См. З дпмогй Зосi".

"Агiдня дзяўчынк! Трус збiць не мож. Крывi бiцц. Ну што ж... Гнгрэны ням. Прз тыдзень будзеш тнцвць. Клi-небудзь стнеш добрым хiрургм".

У той мiг я дчуў д яго сiмптыю. Не, чорт взьмi, усё-ткi гэт яшчэ той Свiч, яког я ведў! I ў мяне мiмволi вырвлся:

"Дзякую, Сцяпн Андрэевiч!"

"Ням звошт мне дзяквць, - нездволен прбурчў ён. - Зосi дзякуй". I, пмўчўшы, скзў суров, выцiснуўшы п дным слове: "Ты вось што... Ляжы... тут... Цiх ляжы... Але крый бож... крнеш... Зосю..."

Я не дрзу нвт зрзумеў, што знчыцц "крнеш". А зрзумеў - здыхнуўся д брзы i бурэння:

"Што ж, я, п-вшму, фшыст?"

Ён пляпў мяне п шчцэ.

"Ну, ну... Не крыўдуй. Я см неклi млды быў".

"Млдосць д млдосцi рознiцц".

Свiч стоен ўздыхнуў:

"Але... Цяжкя ў вс млдосць. Ну, будзь здроў. I будзьце сцярожныя..."

I пйшоў. Яшчэ больш, здвлся, згорбiўся. А прз колькi хвiлiн з'явiлся Зося. Шчслiвя, ле ў слязх. Кiнулся ў прыве д мяне, бнял, пцлвл.

"Вiктр, држэнькi, ты ведеш... - Зноў н "ты", як у тую, першую, ноч. Ты ведеш... Ён нiчог не скзў. Прытулiў мяне д сябе... Пцлвў. I зплкў. Тт зплкў. Бож мой! I толькi ўвесь чс пўтрў: "Будзьце сцярожныя! Будзьце сцярожныя!"

Яны не прыкмецiлi, як рзвiднел. Быў кнец чэрвеня, смя кроткя ноч. Прчынлiся птушкi, нпўнялi гомнм лес. А дв члвекi жылi ў мiнулым, у iншй ночы, длёкй i стршнй. Толькi клi нд дубмi с свiстм прляцелi дзве кчкi, гучн шлёпнулiся ў стрыцу i кркнулi, Ярш, перпынiўшы рскз, пдняў глву. Здзiвiўся:

- Рнiц? Ну вось, п сутнсцi, усё, што мне хцелся рскзць тбе. Пр ўсё iнше як-небудзь псля.

Шыковiч мўчў - перврвў тое, што пчуў. Гтовы сюжэт. Гтовыя вобрзы. Але спчтку трэб выяснiць, хто ж ткi Свiч.

Стомлены Ярш сядзеў н лвчцы i слухў рнiцу.

Нрэшце Шыковiч дчуў, што яму холдн н зямлi. Смлелi нг i рук. Пдняўся, пцягнуўся.

- Ну, брт, дў ты хрч мйму склертычнму мозгу. Але скжы шчыр, Антон, чму ты рскзў усё гэт? Мўчў, мўчў i рптм - бух, дрзу, у дну ноч... Сярод ночы...

- Чму я рскзў? - Ярш як бы здумўся н хвiлiну. - Учор я спткў Зосю.

- Свiч?! - Кiрыл перскочыў вогнiшч. - Дзе? Чкй. Ты ж кзў, што дчк Свiч згiнул.

- Тк я думў семнццць год.

- Ну i ну! Дзе ты яе спткў?

- У бльнiцы.

- Хворя? Чкй. Клi хвлi Свiч?

- У мi сорк трэцяг.

- З версня д мя ян пвiнн был дведцц, хто ж яе бцьк. Трэб рспытць яе.

- Нiякiх роспытў. Д перцыi. Я буду перырвць яе. Нбыты прок...

- Сэрц? - Кiрыл свiснуў. - А рптм зрэжш?

Ярш уздрыгнуў i дкзў жорстк, злосн:

- Дурнь! Я нiког не рэжу. Я лячу. - I, нпэўн, дчуўшы, што скзў груб, прпнвў п-сяброўску цёпл: - Хдзем н луг. Сустрэнем сонц.

6

Слвiк Шыковiч стяў н прывкзльнй плошчы з дзвюм дзяўчынмi, рзмлявнымi пд кiнктрыс: стрктыя спднiчкi-прсоны, дмыслов вымержвныя кофтчкi, прычоскi "я ў ммы дурчк". Абедзве рудзенькiя, вымытыя хной. Слвiк круцiў у рукх лнцужок з ключмi д ўтмшыны i нешт рскзвў, ле не вельмi вясёле. Хiхiкл i то, вiдць, больш з ветлiвсцi дн дзяўчын. Другя пзяхл i зiркл ў бкi: шукл некг другог. Слвiк дчувў, што крынiц яго дсцiпнсцi высыхе, i злвўся. Было душн i сумн. Хцелся пйсцi ў рэстрн. Але грошй - нi кпейкi. Нвт не было н ўтобус, кб пехць н дчу д бцькоў. Ды i сумн тм, н дчы. Усе зхпляюцц: "Ах, якi лес! Якi луг! Рк!" А яму сумн. Ну, добр, у рцэ можн пкупцц. А длей што? Злосны ён н бцькоў. Сёння сблiв. Збудвлi дчу, нпiхлi пнчоху грошй... А ён прцуе i мусiць хрчвцц ў рбочй стлоўцы. Крыўдн, што i мцi цяпер в ўсiм згджецц з бцькм. Нiчым яе не рзжлсцiш.

Сумн. Трэб неяк дкруцiцц д гэтых вястлк. I рптм Слвiк убчыў Трс. Пзнў церз плошчу. Той стяў н супынцы згрдных ўтобусў збоку вялiкй чргi.

- Ш, лэдзi! Бчу днго прдстўнiк будучг грмдств. Пйду рздбуду н сённяшнi дзень. Чкйце.

Ён пшыбвў церз плошчу, не звяртючы ўвгi н мшыны.

- Хэло, мiстэр Гнчроў, - шумн прывiтўся Слвiк.

- Здроў, тврыш Шыковiч. - Трс усмiхнуўся, як усмiхюцц дрослыя, нзiрючы збўкi дзяцей.

Клгснiцы з чргi зцiкўлен i знявжлiв глядзелi н хлопц ў вузенькiх штонiкх, стрктй кшулi, з мтузкмi н шыi, сцягнутымi бляшкй.

Слвiк трохi сумеўся д гэтых позiркў. Недурны хлопец, ён дрзу дчуў, што тут не месц для крыўляння i глёкння. Згврыў прост, грубвт. Пкзў н турысцкi мяшок, што стяў кля ног у Трс.

- Куды з ткiм "гумном"?

- Д свiх.

- Клптлiвы сын пвжных бцькоў.

Стря жнчын не вытрымл:

- П тбе хлопчык, вiдць, што ты тког "гумн" не пвязеш свiм бцькм.

- Твйго Ярш возiць мой бохн н мшыне. I яны не прыязджюць пустымi.

П чрзе пркцiўся шэпт:

"Ярш? Яког Ярш? Тго? Доктр? Сын? Кторы?"

Слвiк узяў Трс пд руку, кiўком глвы зпршючы дысцi. Трс ппрсiў жнчын ппiльнвць мяшок i чргу.

Не ндт блiзк знёмы яны. Клi псябрвлi сем'i, Трс быў у рмii. Вярнуўся - пйшоў н звод. Слвiк у гэты чс кнчў дзесяты клс. Толькi вось н дчы пзнёмiлiся больш-менш. А тму Слвiку пры ўсёй яго бесцырымоннсцi нялёгк было ппрсiць грошй у гэтг спкойнг, стрэйшг п ўзросту хлопц.

Трс дстў пчк "Белмор", прпнвў зплiць.

- О, ты глядзi! Не ведў, што сябры кмбрыгд пляць.

Ведў. Усё ведў. Але з жрцiкi лягчэй схвць свю збянтэжнсць.

- А што мы, незямныя? - Трс пстрыкнуў перд Слвiквым тврм зпльнiчкй, дючы прыплiць.

- А скжы шчыр, сумн ў ткой брыгдзе?

- Дзiўныя ў цябе ўяўленнi, рботнiк тэлестудыi. Чму сумн? Сумн хорш прцвць?

- Не жыве ж члвек дной прцй! А гэты рэглмент... Не выпi, не зплi, не вылйся, не прыцiснi дзяўчыну... Мы здымлi для хронiкi брыгду н швейнй. Мнхiнi. Длiбог. У кожным пкоi бвязцельствы вiсяць. Нведвць тэхвучобу, хдзiць у кiно, у музеi. У якiя музеi, клi ў нс дзiн, крязнўчы? Чытць гзеты... Узорн прыбiрць у пкоi... Не хпл толькi - чысцiць зубы... Нудн!

- Не ведю, што тм, н швейнй. А ў нс брыгд - што трэб. I дпчывем мы весялей з другiх.

- Але ж выпiць - нi-нi?

- Клi ёсць прычын...

- Ну-у? Можн, знчыцц? Прым. А ў рэстрн можш пйсцi?

- А хiб ў рэстрне толькi п'юць? Можн пбедць.

- Генiяльня мысля! Культурн пбедць! Ты ведеш, я глодны, як дынзўр. Рнiцй як нпiўся чю...

Трс сумеўся. Хцелся хутчэй д свiх. З тыдзень ён зсумвў п Вiцю, Нтшы, п бцьку, п Глiне Адмўне. Ярш i цяпер, дрослы, Трс клiкў бцькм. Жонку яго як дмовiўся нзвць ммй у першы дзень яе з'яўлення шснццць год нзд, тк нiколi i не нзывў. Але любiў, як мцi. З гдмi мцней дчувў удзячнсць, што яны выхвлi яго вось ткiм... Вось ткiм тврыскiм хлопцм, клектывiстм. Клi Слв спрўды глодны, не мож ён, Трс, мючы грошы, не нкрмiць яго. Прўд, чмусьцi той пчў не з беду, з выпiўкi... Трс ненвiдзеў гэтых всемнцццiгдовых нведвльнiкў рэстрнў, што п'юць з бцьквы грошы. Але нiхто не кзў, што Слв ткi. Ды i Шыковiч не ткi, кб двць волю i лiшнiя грошы. Мож, ндврот, прзмерня строгсць бцькоў двял, што ў сын ням н бед.

Трс первёў позiрк з првг крыл вкзл, дзе рзмяшчўся рэстрн, н чргу.

Слвiк хмыкнуў.

- Бiшся?

- Чго?

- Убчыць хто з звод - рспiшуць зўтр н ўсiх сценх... Зкрычць з трыбун. Брыгдзiр Трс Гнчроў...

- Глупств.

- То чму ты зiрешся? Бiшся зйсцi ў рэстрн, кб пбедць з сумленн зпрцвныя грошы? Ох, жыццё!

Трс добр рзумеў, што Слвiк знрок пдбiве яго, цешыўся з ткой нiўнсцi i дрвў: н якiя хiтрыкi не iдзе глодны члвек!

- Прпушчу чргу, клi я потым дбяруся д свiх?

- У гэты ўтобус ты ўсё дно не ўвб'ешся. А ўлезеш - птрушчць рэбры.

- Ну добр. Пйшлi.

Трс вярнуўся д чргi, узяў свой рукзк. Але ўжо прз хвiлiну пшкдвў, што згдзiўся. Слв не пйшоў прост д рэстрн, пвярнуў д клуб. Нблiзiўшыся, спытў:

- Бчыш, стяць? Шык! Ме знёмыя. Возьмем?

Крыклiв прнутыя дзяўчты не спдблiся Трсу, хоць д любог дзення ён ствiўся дволi прымiрэнч. Слов вырвлся смо, мож, не зусiм нвт тое, якое птрэбн было скзць:

- Вульгрныя.

Слвiк зсмяяўся i, не дйшоўшы д дзяўчт, крыкнуў iм:

- Лэдзi! Трс кж, што вы вульгрныя. Гуд бй! - i пвярнуў у бок вкзл.

- Хмло твой Трс! I ты рзм з iм! - крыкнул дн з дзяўчт.

Кроў удрыл ў глву тк, што ззвiнел ў вушх. Трс пчырвнеў, потым пбялеў. Нiколi ён не пводзiў сябе тк з дзяўчтмi. I нiколi не трпляў у ткое скндльне стновiшч. Здвлся, уся плошч глядзiць н iх. Мiлiцыянер пдыдзе зрз... Спыте... Врт пслць д д'ябл гэтг бессромнг шчнюк з яго рэстрнм!.. Але яшчэ i гэты крыкне што ўслед. А як вярнуцц цяпер у чргу? Акрмя ўсяго, нечым ён прыцягве д сябе, гэты Слвiк. Хочцц пзнць яго лепш.

Вось як ён спкойн нейтрлiзвў выкрык дзяўчыны:

- Мяшчнкi. Адкуль выплыве столькi дрэнi?

"Але нвошт ты водзiшся з гэтй дрэнню?" Трс iшоў злосны i зцiкўлены.

Селi з столiк кля кн. Н першым пуцi стяў дльнi цягнiк. Н пероне бегтня, крыкi. Кля буфетў тоўпiлiся псжыры. А стлы пустыя.

Слвiк грэблiв змхнуў крошкi, звярнуў рог зпэцкнг брус.

- Думеш, тут можн культурн пбедць? Шыш.

Тут, у рэстрне, ён перўтврыўся: стў сур'ёзны i пвжны. Кiўком пльц пклiкў фiцыянтку i, пкуль тя без спеху пдыходзiл, рзгрнуў цяжкую, зшмльцвную, з пбляклым золтм лiтр дэрмцiнвую воклдку, у якой быў уклдзены дзiн лiсток меню.

- Пчнём, Вля...

Дзяўчын, выцягнуўшы кнiжчку i грызк крндш, персмыкнулся:.

- Усiм вм снiцц Вля.

- Ах, Мрынк? Прбч, Мрын. - Усмешк i тут ж суровсць. - Пчнём, Мрын, з тго, што... зменiм брус! Што гэт з нуч? Сорм. Рэстрн нзывецц. Мй н ўвзе, гэт - Трс Гнчроў.

Дзяўчын глянул н Трс i пслухмян пчл збiрць с стл келiхi i шклянкi. Трс бурыў тон, якiм Слвiк рзмўляў з ёй. "Скжы, клi лск, якi Сцiв Аблонскi! А пры чым тут мё iмя? Не, не тму, што глодны, цягнуў ты ў рэстрн. Прысвцц зхцеў. Здзiвiць мяне. Хлпчук".

Клi дзяўчын пбегл п чысты брус, ён скзў узлвн:

- Слухй. Клi ты будзеш вось тк, я пйду. Не люблю гэтых рэстрнных конiкў.

- А што? - здвлся, зусiм шчыр здзiвiўся Слвiк. - Няхй думе, што ты чэмпiён. Яны любяць чэмпiёнў. Лепш бслужыць.

Ён вывучў меню. Моршчыўся, круцiў глвой.

- Адн свiнiн ды рыбныя кнсервы.

- А тбе вустрыц зхцелся?

Слвiк зрзумеў iронiю, i яму не спдблся ян. Блiснуў вчмi.

- Хця б члвечг мяс. - I зсмяяўся с свйго недрэчнг жрту. Вустрыцы! Гурк свежг ням. А н рынку iх поўн ўжо.

- Н рынку ёсць, - згдзiўся Трс. - Я вось вязу.

- Сур'ёзн? Клдзi н стол. А то Ярш плюс Шыковiчы ўсё з'ядуць. Клгсм жывуць. I петыт у iх тм...

- Няёмк.

- Усё ёмк. Двй сюды!

Ён спрўды гiпнтызвў свёй здзiўляючй незлежнсцю. Ён мль згдвў. Трс у душы пртэствў, ле пдпрдквўся. Рзвязў мяшок i пдў пўдзесятк млдзенькiх зялёных гурочкў.

Слвiк пердў iх фiцыянтцы, якя зсцялiл чысты брус, пствiл чркi, з усмешкй слухючы iх рзмову.

- Мрын! Пмыць. Але не рэзць. А то кухр плвiну сжрэ. Цэленькiя. Аздобiць цыбулькй. Асобн смятну. Колькi? Шклянку смятны. Дырэктру скжы: няхй псыпле глву попелм. Ад гньбы, што нведвльнiкi прыходзяць с свiмi гуркмi. Вось тк, - знявжлiвым рухм ён шыбнуў н кно меню, як нептрэбную рэч. - Адбiўныя.

- Колькi?

- Дзесяць. Восем з'ясi см, - ён жртвў груб, пнур, без усмешкi, i гэт тксм бурл Трс. - Кньяку трыст.

- Толькi п сто.

- Толькi? А ты зрбi п трыст. Вды длi. I зкон не прушны. I мы здволены.

Афiцыянтк зсмяялся i пйшл.

Пводзiны Слвiк i бурлi, i збўлялi.

"Аблонскi! Длiбог ж. Вось тып. Хця б спытў, цi ёсць у мяне грошы н кньяк".

- Ты чуў? Толькi п сто.

- Првiльн. Трэб змгцц...

- З чым? Кiнь. Усё гэт хнжств дзядзькоў, якiя п'юць дом.

- Ну, ведеш, дй волю ткiм, як ты... Нлiжуцц.

- Нлiжуся. Бо не выхвн культур пiцця. У Прыжы дзесяць тысяч кфэ - i п'яных ням.

- Хто тбе скзў?

- Чытў. А ў нс тры рэстрны. А нлiзвюцц штовечр.

"Ах, вось дзе твё нутро вылзiць. Рэстрнў мл. У Прыж тбе хочцц", - з пгрдй пдумў Трс, ле з-з длiктнсцi скзў больш мякк:

- Хто нлiзвецц? Хто з бцьквы грошы п'е. А клi члвек мзлём зрбляе... Я не бчыў сярод рбочг клс...

- Кiнь. - Вочы Слвiк непрыгож i злосн звузiлiся, ён нтпырыўся i стў пдобны н мленькг дрпежнiк с свiмi кротк пдстрыжнымi, непкорлiвымi влсмi. - I потым не рбi хоць ты гэтг iдыёцкг дзялення: ты - клс, я - не клс. А я хто? Я тксм зрбляю све пяцьдзесят шэсць рублёў. I дрознiвюся д цябе дным... Тбе ўсё пдбецц, ты ўсiм здволены... А я крытыкую ўсё...

- Вось iменн, усё.

- Не лвi н слове. Ггрын пляцеў - я н глве хдзiў н студыi. Ад зхплення. Крытыкую тое, што не пдбецц мне.

- Дрэнне i я крытыкую. Толькi не ў рэстрнх.

- А дзе? Н сходзе? Не люблю сходў.

Трс дкiнуў длiктнсць, спытў з'едлiв:

- А што ты любiш, прыжскiя кфэ?

Слвiк, рзявiўшы рот, змоўк. Пглядзеў н Трс тк, быццм убчыў упершыню.

- Ты ведеш, што з ткiя словы б'юць п мордзе?

- Зел?

- Але чорт з тбой. Слухй крмольныя думкi длей. Не люблю, клi тлусцелыя дзядзькi пчынюць мяне вучыць...

Трс пчл рздржняць Слвiкв прэтэнзiя н глыбкдумнсць i рзвжлiвсць. Ён дчувў, што гэт нвт не перкнннi, прост тк модня гульня. Эклектычны нбор чужых думк. Трсу не хцелся тут, у рэстрне, пчынць сур'ёзную спрэчку, i ён стрымлiвў сябе. Але тое, што скзў Слвiк пр нстўнiкў, яго прост-ткi ўзрвл.

- Хто гэт "тлусцелыя дзядзькi"? Бцьк твой, Ярш тлусцелы?.. Мйго бцьку фшысты пвесiлi. Ён тксм не прыдтны тбе ў нстўнiкi? Ты...

Трс гврыў горч, усхвлявн, хоць i не н поўны голс. Але словы яго, вiдць, пчулi многiя. Н iх пчлi звяртць увгу. Першы гэт прыкмецiў Слвiк. Азiрнуўся нсцярожн, пршптў добрзычлiв:

- Цiшэй.

Трс схмянуўся.

П рдыё бвясцiлi, што д дыходу хуткг цягнiк "Кiеў - Ленiнгрд" зстлся дн хвiлiн. Псжыры пспешлiв пкiдлi злу рэстрн. Н пероне жночы голс прсiў: "Бор, пiшы! Кожны дзень пiшы!" Другi, мужчынскi: "Мм, пцлуй Аньку з мяне!"

Трс глядзеў з кно, н зялёны вгон з шырокiмi вокнмi. У дным кне дзявочы твр, прыгожы i сумны. Трсу стл шкд яе:

"Чму ян ткя сумня? Не трэб, слўня дзяўчын. Жыццё прыгоже. I ў iм мног рдсцi. Кб я мог пдрвць тбе рдсць..."

Вгон цiх пплыў. Дзяўчын сустрэлся з яго позiркм. Ён усмiхнуўся ёй i рзвiтльн пмхў рукой. Яму тксм зрбiлся трошкi сумн. Плылi вгоны. Вокны. Твры. Мног тврў. Усё хутчэй, хутчэй... А ён, зврожны, бчыў усё той ж дзявочы твр. Ён быў летуценнiк i фнтзёр - уяўляў будучую сустрэчу з незнёмкй. Клi нрэшце Слвiк дрвў яго д кн, Трс убчыў, што н стле стiць грфiнчык з кньяком, гуркi, бутэльк нрзну.

- Пр што здумўся, мэстр?

- Ды вось думю, чму ў рзумных бцькоў рстуць ткiя дзецi?..

- Дурныя, хочш скзць? I меш н ўвзе мяне? Добр. Вып'ем i прзвжем н гэтую тэму.

Слвiк звыкл прыгожым рухм нлiў у чркi, пдсунуў Трсу гуркi. Узняў свю чрку, прыжмурыўшы вочы, плюбвўся н бурштынвую вдксць.

- Будзь здроў, кмбрыгдзiр! - i, не чокнуўшыся, сушыў чрку д дн. Гурок узяў рукой i смчн зхрумстў. Усё ў яго выходзiл вельмi нтурльн.

Трс выпiў пўчркi, рзрэзў гурок тупым нжом, псыпў солi п-дмшняму, грунтоўн. I, днк, см дчувў свю нязгрбнсць у прўнннi с Слвiкм. Рукi, ткiя хуткiя i ўмелыя н зборцы мшын, тут як бы выйшлi з-пд улды. Гэт трохi выбiвл з кляiны. Глушыл дсцiпнсць у дкзх н лёгкую блбтню Слвiк. А той зноў нлiў сбе д ўзроўню - колькi зстлося ў Трс, ле не выпiў. Зцiснуў чрку ў длонi, нхiлiўся нд стлом. Шчокi яго зружвелiся, вочы стлi мслянiстыя i больш шырокiя, то ён усё прыжмурвў iх. Голс пнiзiў д шэпту:

- А ты лiчыш, ме бцькi рзумныя? А я думю, кб гэт было тк, яны сумелi б выхвць мяне iнкш. Думеш, лёгк мне, што я боўтюся цяпер?..

Трс здзiвiл i нсцярожыл ткя нечкня смкрытычнсць. Шчыр гэт цi зноў пзёрств?

- Сын журнлiст, пiсьменнiк. Пвжнг ў гордзе члвек. Хоць кiм пвжнг? Чуў у чрзе? Ведюць Ярш, i нiхто не веде Шыковiч. Хто чыте сумныя фельетоны i нрысы! Але я рос пд бцьквй слвй, як пд прсонм. Бохн прыходзiў у школу, выступў - вучнi рўлi д зхплення. А я здзiрў нос: нi ў кго ням тког тты!.. Усё мне было дзволен. Тут ужо мцi стрлся што ёсць сiлы, кб я купўся, як той сыр у мсле. А потым рптм жылi бцылы прынцыповсцi. У першую чргу - у бохн.

- Псромейся! - не вытрымў Трс. - Дзе ты выкпў ткое дзiке слов?

Слвiк усмiхнуўся, пкруцiў глвой:

- Мрлiсты вы ўсе, - i выплеснуў у рот кньяк. - Ну, у тты, у ппы. У рдзiцеля. Як хочш... дык вось... Другiя плявлi н прынцыповсць, н мрль i пўлдкоўвлi све чды ў iнстытут. А мой: "Пойдзеш н звод". Не хчу н звод. Хчу н тэлестудыю. Буду рыхтвцц ў кiнiнстытут. Тут, безумоўн, мм н дпмогу: "Мож, у хлопчык тлент". I бцьк дступе. Перд тлентм. I лёгк ўлджве хлопчык н тэлестудыю. I вось ён сiстэнт пертр. Як гучыць! А-? У непiсьменных дурнiц глв пчыне кружыцц, клi пчуюць ткую прфесiю. А сiстэнт перстўляе лямпы, чысцiць кмеры... Пiльнуе бцькву квтэру... I хрчуецц ў стлоўцы. Н больше не хпе... А бцьк не де. Усё тыя ж бцылы прынцыповсцi... А сябр кмбрыгды Гнчроў нзыве гэт прявй вялiкг розуму.

- А ты хцеў бы, кб тбе двльвлi п тысячы.

- Чго я хцеў бы? - Слвiк длiў Трсву чрку, нлiў сбе, дрэзў квлк дбiўной. - Вып'ю з цябе. Ты шчслiвы члвек. У цябе мног жднняў. - Выпiў. - А я... я нiчог не хчу. Адзiне хiб - у космс куды-небудзь пляцець.

- Туды дурняў не пускюць.

- Дзякую з дведку. Мне нвт у iнстытут рсхцелся. Якi ў мяне тлент! А рмеснiкў хпе без мяне. З людзей, якiх лiчць тленвiтымi, я пвжю толькi двух - твйго прыёмнг i ншг стляр дзядзьку Атрох. Ярш мож вытрыбушыць члвек, i той зстнецц жывы. Гэт нешт знчыць. А што вунь мой ттульк... Нпуске н сябе скромнсць: дзiн сядзiць н перыферыi. А лiчыць сябе, безумоўн, лепшым з стлiчных. А я пчў чытць яго пошнюю повесць i зснуў н семнццтй стронцы. Клгс. Дяркi. П-мойму, клi ты ўжо ўзяўся пiсць, дык пiшы, як Рэмрк...

- П-твойму, вышэй з Рэмрк ням пiсьменнiкў?

- Ведю. Ведю. Тлстой. Чэхў... Колс. - Слвiк узлвўся чмусьцi. Яны нбiлi мне скомiну ў школе.

- Ты ж нiколi iх сур'ёзн не чытў.

- А нвошт?

- Што ж цябе ў Рэмрк зхпiл? Кльвдос?

- Што?

Але гэты юны нiгiлiст добр зсвоiў глоўны скрэт броны. Успомнiўшы, што ткое кльвдос, тыркнуў у Трсвы грудзi пльцм:

- Вось дзе вш хнжств. Смi чытеце пд коўдрй... Глытеце... Смкуеце... А потым робiце посныя фiзiяномii. "Рэмркiзм зрже молдзь". Ты сур'ёзн думеш, што я мгу нечым зрзiцц?

Гэт ўжо было пдобн н п'яны выклiк, i Трс, змест дкзу, пклiкў фiцыянтку, кб рзлiчыцц.

- Зкжы ншг кльвдос, - прымiрэнч скзў Слвiк.

- Не. Мне трэб ехць.

- Ну чорт з тбой.

Трсу спдблся ткя пдзяк з пчстунк, i ён весел зсмяяўся. Усё-ткi ён цiквы хлопец, гэты Слвiк. Але ў глве яго - куч смецця.

Нтшк рдсн крыкнул:

- Мм! Трс прыехў! - кiнулся нсустрч брту, пвiсл н шыi, пцлвл. I дскочыл, здзiўленя. Нхмурылся. I тут ж выдл: - Мм! Трс п'яны.

- Што ты выдумл. Якi я п'яны?

- Але выпiў.

- Выпiў, - з вiнвтй усмешкй прызнўся Трс, вiтючыся з жнчынмi.

Глiн Адмўн лскв i дкорлiв пкiвл глвой:

- Трс!

Влянцiн Андрэеўн, любуючыся хлопцм, скзл:

- Што вы пякеце яго, як мленькг? Ах, якi стрх, чрку ўзяў рбочы члвек! Мл якя прычын мгл быць.

- Я Слвiк сустрэў. I ён зцягнуў мяне ў рэстрн.

Усмешк знiкл з твру жнчыны.

- Слвiк зцягнуў? - I ў голсе яе пргучл недверлiвсць. - Як мгло здрыцц, што мой сын зцягнуў цябе, стрэйшг н пяць год?

- Скзў, што глодны, з рнiцы нiчог не еў. А п-мойму, схлусiў. У рэстрне ён чсты госць. Усiх фiцыянтк веде.

- Афiцыянтк? - Влянцiн Андрэеўн дрзу змянiлся з твру. Не, не пбялел i не пчырвнел. А неяк стл непдобнй н смую сябе, зўсёды добрую, вясёлую. Нешт жорстке, ключе з'явiлся ў яе твры. Мож, дчуўшы гэт, ян вiнвт ўсмiхнулся, прыглдзiл влсы н скронях. Нiчог не стл рспытвць. Скзл: - Адбiвецц хлопец д рук. Трэб прсчыць.

Ян был б'ектыўны i рзумны педгог. Але ў першую чргу - мцi. Як педгог пверыл Трсу. Як мцi дчул непрыязь д яго. Ян зўсёды любвлся прыёмным сынм Ярш, ствiл ў прыклд свiм дзецям. А цяпер пдумл: "Грубвты хлопец, недлiктны. Тврыскй слiдрнсцi не ме. Клi ўжо рзм былi, прмўчы".

Несвядомы прыў мцярынскй душы: пчул дрэнне пр сын - хочцц, кб i н другiх былi плямы.

Хутк Влянцiн Андрэеўн выдумл нейкую прычыну i пйшл ў хту.

Глiн Адмўн, якя дчул гэтую змену ў нстроi сяброўкi, з дкорм скзл Трсу:

- Нядобр тк... Трэб рзумець, што мцi чуць ткое блюч. Ты мог бы i пмўчць.

- Ды нельг мўчць, Глiн Адмўн! - зпярэчыў Трс. - Кб вы ведлi, як ён пводзiў сябе i якую лухту грдзiў. В ўсiм рсчрвўся, усё яму брыдл, усё не пдбецц. А мы будзем глядзець i мўчць? У нс чст тк робяць. Ад бцькоў хвць, д грмдсксцi... Пкуль члвек не пынецц ў блоце. Тды будзем хць. Не. Я знрок. Яшчэ Кiрылу Всiльевiчу скжу. Няхй ён пцiквiцц, чым тм кмсмол зймецц н студыi.

- А см пiў з iм, - усё яшчэ хмурылся Нтш.

- Не сунь нос ў мужчынскiя спрвы! - сек яе Вiця.

- Фу, мужчыны! - знявжлiв фыркнул дзяўчынк i псккл н дной нзе д ручя.

- Пiў я дрэмн, - рзвжлiв згдзiўся Трс, звяртючыся д Глiны Адмўны. - Але кб вы бчылi, як ён умее зкзвць. Сцiв Аблонскi! Клi ён схлусiў, што ў яго нi кпейкi грошй, бюся, што нлiжцц. I, чго добрг, нкурлесiць.

Выпiўшы з Трсм дзве трэцi д зкзных трохсот грмў, Слвiк хдзiў i шукў, з чый кошт пжывiцц яшчэ. I знйшоў у прку. Адзiн грфмн стршэнн хцеў ндруквцц ў гзеце. Ведючы, што лёс яго вершў злежыць д кнсультцыi Шыковiч, ён нстойлiв шукў сцежку д яго "чэрствг сэрц". Пдвярнуўся сын Шыковiч. Што ж, можн пспрбвць зрбiць i ткi ход, тым больш што хлпчын прцуе н тэлестудыi: тм тксм мож сптрэбiцц пртэкцыя.

Прцу свю млды Шыковiч любiў. Але псля тго як высмеяў свё сiстэнцтв перд Трсм, псд спрўды здлся яму мiзэрнй i смешнй. Пдвыпiўшы, ён выршыў н рботу не iсцi. Адбудзецц пердч i без яго.

Псля шчодрг пчстунку грфмн ў Слвiк пчло двiцц ў вчх. Нсупрць сядзелi дв "вялiкiя пэты". Пдвлi дзве "крлевы" з кронмi н глве. А мiм дкрытй пляцоўкi летняг рэстрн хдзiл то двое, то цэлы трд дружыннiкў. Слвiк бяўся дружыннiкў больш, чым мiлiцыi.

Прыйшло ў глву, што яны пiльнуюць яго. Тму ў хвiлiну прсвятлення ён уцёк д "вялiкг пэт", якi ўвесь вечр чытў вершы. Нырнуў у кусты, выйшў церз глухiя вроты з прку i з нйлепшым нмерм - пiльнвць квтэру, кб не злезлi злдзеi, - iшоў ддому. Але, н няшчсце, квтэр яго был побч з гтэлем.

У гэты блсны горд не тк чст зязджюць змежныя турысты. Але ў той летнi вечр спынiлiся прездм з поўдня ў Ленiнгрд нгельскiя студэнты. Н дзвюх вялiкiх стрмодных мшынх. Мшыны сбрлi цэлы нтоўп зявк. Слвiк, безумоўн, дрзу длучыўся д iх. П'янму, клi ён дведўся, што гэт нгельскiя студэнты, стршэнн зхцелся бмерквць з iмi некторыя мiжнродныя прблемы. Пйшоў шукць гсцей. Яны вячэрлi ў рэстрне. Слвiк не пусцiлi туды. Гэт яшчэ больш рсплiл, рззлвл яго, умцвл ршучсць дбрцц д турыстў любым чынм. Ён прлез у рэстрн прз кухню, ведў усе хды i выхды - жыў побч, чсм, п дручэнню мцi, купляў беды н дом.

Ён шумн прывiтў нгельцў. Тыя ўзрдвлiся выпдку пзнёмiцц з свецкiм юнком i зпрсiлi яго к стлу. Але нгельскую мову Слвiк вучыў бы выцягнуць н тройку. Ды i тое, што вывучыў, з год збыўся. Вымўленне ў яго было жхлiве. Зпс слоў бедны. Ды яшчэ д тго ж п'яненне. Хцеў скзць дно, выходзiл зусiм другое, супрцьлегле. Пры ўсёй свёй стрымнсцi i пвжнсцi нгельцы не вытрымлi. Молдзь ёсць молдзь. Спчтку - ветлiвы смех, потым - выбухi рогту. Гэты рогт брзiў Слвiк. Ён хоч пгутрыць зусiм сур'ёзн, дведцц, нпрыклд, што яны думюць пр вйну i мiр, яны - вось як, ргочуць... Чкйце ж! I Слвiк перйшоў н родную мову:

- Чму ржце, як штлндскiя жрбцы? Чэрцi рыжыя! Шпiёнiць прыехлi? Куды тмную бомбу скiнуць? Дык мы н вс дзесяць скiнем! I д вшг здрыпнг вострв не зстнецц мокрг месц!

П-нгельску нгельцы не рзумелi, п-рсейску зрзумелi. Усхпiлiся ўсе дрзу. Не столькi д бурэння, колькi д нечкнсцi, д боязi скндлу. Абурылiся нведвльнiкi. Усхдзiлся ўся прыслуг рэстрн. Ветлiв, пд ручкi, вывелi Слвiк з гтэля i пердлi дружыннiкм. Тыя не былi ткiмi ветлiвымi i, клi Слвiк пчў курлесiць, длi кухтлёў.

Прчнуўся хлопец у прцвярэзнiку. Блел глв i ўсё цел. Прыгдў, што нтврыў, i дрзу ўявiў мцi, як ян будзе пержывць. I хцелся яму... не, не пмерцi, збегчы н крй свету. Але яго нiкуды не пусцiлi. Пвялi ў нродны суд. Вось тут Слвiку хцелся пмерцi. Суддзя - iх знёмя, Зоя Цiмфееўн. Жылi ў дным доме. У госцi прыходзiл, у лес рзм ездзiлi. Слвiк глядзеў н яе з ндзеяй, з мленнем: злiтуйся, усё жыццё буду дзяквць.

Але поўня, з шырокiм добрым тврм жнчын толькi н нейкi момнт глыбок здумлся. А потым без лiшнiх роспытў i нтцый прчытл прыгвор: дзесяць сутк.

7

Гукну длжыў пр выпдк з Шыковiчм-млодшым нчльнiк мiлiцыi. Стршыня выкнком выслухў спкойн, як быццм нвт без цiквсцi. Цяжк ўздыхнуў пд кнец: што толькi нi влiцц н яго плыселую глву, усiм трэб зймцц. Спытў фiлсофскi рзвжлiв:

- Скжы мне, Сiзоненк, хто вiнвты, што рстуць вось ткiя?..

Пдплкоўнiк чвэрць стгоддзя прслужыў у мiлiцыi i нвучыўся з незвычйнй прнiклiвсцю дгдвць, якi дкз птрэбны нчльству ў той цi iншы момнт. Толькi з Гукнм у яго гэт не выходзiл. Гукн немгчым было рскусiць. Пры суровсцi н твры ён нечкн выяўляўся добрым i лсквым, клi пчынў нешт выршць. I ндврот, пры знешняй весялосцi i ветлiвсцi кзвўся дуж круты.

Сiзоненк ўспомнiў, што сустрэў яго стршыня жртм. Але д мiлiцэйскiх спрў твр яго ўсё больш i больш выцягвўся, некуды ў пдброўе схвлiся зеленвтыя вочы. Спытў ён, не ўзнiмючы глвы д ппер. Тму Сiзоненк пчў мнеўрвць:

- Усе птроху.

- Хто?

- Школ. Кмсмол. Мы.

- Хто "мы"?

- Мiлiцыя, я мю н ўвзе. Не прводзiм прфiлктычных мер... Лiберльнiчем.

- А бцькi? - Гукн узняў глву.

Сiзоненк ўпотй нзвў сябе дурнем: зняўся смкрытыкй, чурбн! А птрэбны зусiм просты дкз.

- Бцькi - гэт смо сбой... У першую чргу, безумоўн, бцькi.

- Првiльн. У першую чргу, - згдзiўся Гукн.

I больш нi слов пр гэт. Былi другiя спрвы.

Але клi нчльнiк мiлiцыi пйшоў, Сямён Прфёнвiч пдняўся з-з стл, н сярэдзiне кбiнет смчн пцягнуўся i бдзёр прысеў рзы дв, узмхвючы рукмi. Ён нярэдк рбiў ткую рзмiнку, ле тэмп яе зўсёды злежў д нстрою: чым вышэй нстрой - тым хутчэй рухi. Потым пдышоў д кн, плюбвўся н све кштны. Цудоўныя кштны! Толькi гэты днрукi "прынцыпл" н злосць яму, Гукну, шморге лiсце. Цэлую глiну брвў. Двойчы ўжо яны псврылiся з-з кштн. Але гэтму ўпртму д'яблу лепш нiчог не кзць. Вось ж дў бог нмеснiк. I з яго грой Трсў.

"Рзумны ты члвек, Сяргей Сяргеевiч, ле не н тых людзей рыентуешся".

Гукн пдышоў д тэлефон i нбрў нумр скртр грком.

- Адзiн? - Яны ўжо бчылiся сёння.

- Клi я бывю дзiн. Асвет вось сядзiць. Думем рзм. Сядзiм i думем. А рбот стiць, - як зўсёды, з гумрм дкзў Трсў.

- Ты чуў, што нтврыў сын Шыковiч? Чорт веде што! Мiжнродны скндл.

Трсву з дзве гдзiны прцы ўжо трэцi члвек рскзвў пр гэты выпдк. Скжы, клi лск, якя пдзея дня! I вось тут, у звнку Гукн, ён дчуў некторе нездрове смквнне фкт. Зрзумеў, кб гэт быў любы млды шлпут, нўрд цi ндвлi б гэтму столькi ўвгi. Але сын Шыковiч... Тму скртр дкзў зноў-ткi з гумрм:

- Мiжнродны, кжш? Няўжо мож быць рзрыў дыплмтычных дносiн?

Гукн секся. Непрыязн пдумў: "Н жртчкi збiве. Выгрдзiць хоч".

- Ты не жртуй. Фкт непрыемны.

- А я што кжу, рдсны?

- Пгржць тмнй бомбй гсцям! Што яны пдумюць пр нс?

- Клi воргi, дык яны дўно ўжо думюць... А клi сябры, то дзiн дурнь...

- Не. П зкону б зброне прпгнды вйны трэб сукiнг сын судзiць...

- Вось як! - Трсў як бы здзiвiўся. - Думю, нiког яшчэ не судзiлi п гэтму зкону. Не будзем i мы шукць у сябе пдпльшчыкў вйны. Згодзен?

Гукн см зрзумеў, што скзў глупств. Але гэтя мнер скртр, гэты яго няўлоўны гумр - "Згодзен?" - не першы рз ужо выводзiлi Сямён Прфёнвiч з сябе. Н дзесяць год млодшы, рзмўляе з iм, стрым члвекм, вопытным рботнiкм, як з млым.

- Хопiць гэтму "пдпльшчыку" дзесяць сутк. Няхй пдмяце дрожкi ў прку. А то яны зсмечны ў цябе. Брыдк хдзiць.

"У мяне. Усё ў мяне. А ў цябе што?" - зноў рздржнён пдумў Гукн i выкзў свю думку больш ктэгрычн:

- Ням дкзнсцi ў бцькоў...

- Вось гэт првiльн! - дгукнуўся ў слухўку Трсў. - Бцькi ў нс выхвннем зймюцц мл.

- Шыковiч прэтэндуе н ролю выхвцеля мс, ўлснг сын рспусцiў. Мнгвт ме грошй. Мшын. Дч...

А вось гэт Трсву не пдблся. Безумоўн, бцьк дкзве. Але клi з собных фктў пчынлi выводзiць тэорыю, што, мўляў, усе пчврныя з'явы толькi ў сяроддзi дзяцей збяспечных бцькоў, што в ўсiм вiнвты дбрбыт, - гэт бурл Сяргея Сяргеевiч. Выходзiць, толькi ў беднсцi i жбрцтве можн првiльн выхоўвць. Глупств!

- Шыковiч плуче ў рэдкцыi столькi ж, колькi ўсе. П шттнму рспiснню, - холдн дкзў скртр.

Гукн змўчў. Успомнiў, як днойчы ў прывтнй гутрцы Трсў скзў усё з той ж свёй хiтрынкй:

"Ты ж не дмўляешся д гнрру з свю кнiгу, хоць пiсў яе не ты?"

Цяпер Сямён Прфёнвiч пдумў:

"Ясн. Стiць з Шыковiч. Як я не ведў дгэтуль, што яны тк спяны".

Пспрбвў змякчыць, кб Трсў не пдумў, што ён хоч ўтпiць свйго сўтр:

- Хоць, безумоўн, з ткiмi шлпутмi хiб ўсочыш. Добр, што ме ў вйну вырслi. У эвкуцыi. Уведлi i цну хлебу i цну кпейкi.

Трсў весел крыкнуў у слухўку:

- Нешт ты, Сямён Прфёнвiч, хiстешся сёння. То влiш усё н бцькоў, то зусiм здымеш з iх вiну. Не, бцькоў мы пслухем. Я ўжо скзў: сбрць п горду ўсе пдобныя фкты пводзiн дзяцей кмунiстў. I ўсiх бцькоў н дно з чрговых бюро грком. У мяне - людзi.

Вось i зрзумей яго, гэтг Трсв!

А бцькi яшчэ нiчог не ведлi. Влянцiн Андрэеўн зстлся н дчы, Кiрыл з смй рнiцы збрўся ў пртрхiў. Псля Яршвг рскзу жднне зняцц пдполлем, рзбрцц в ўсiм б'ектыўн i нпiсць дкументльную кнiгу пбольшл. Быў ён чсм ленвтым, чсм рбiў з хлдком, сблiв ў журнлiстыцы. Але ўжо клi згрўся тэмй, то прцвў як пнтны, п шснццць гдзiн у дзень. "Прцую, як Бльзк", - жртўлiв хвлiўся ён у ткiя момнты блiзкiм. Тк ён прцвў пошнi тыдзень. З рнiцы - у рхiве, у другой плвiне дня - у рэдкцыi, увечры - дом, прыводзiў у прдк тое, што ўдлося здбыць у рхiве. А мтэрыялў тм было - непчты крй. Нйцiквейшых дкументў. З шснццць год яны не ўсе нвт сiстэмтызвны. Штт рхiв невялiкi, дкументў - вгон. Нчльнiк - стры кмунiст Сырквшк Мiн Азрвiч, у мiнулым дырэктр музея - больш цiквiўся рхiвмi грмдзянскй вйны, клi ён см быў млды i пртызнiў н Плессi. Пiсў нейкiя ўспмiны. Айчыння вйн д яго был длей. П ршэнню бком ён рзм з экспнтмi музея эвкуiрвўся ў смым пчтку яе. Лёс знёс яго жно ў Новсiбiрск, дзе яму дручылi хову эвкуiрвных з Ленiнгрд пртыйных дкументў.

З'яўленне ў рхiве пiсьменнiк рзврушыл мленькг сiвг дзядулю. Мiн Азрвiч быццм скiнуў с свiх сямiдзесяцi год пру дзесяткў. Шмт што з тго, што рскзвў пр пдполле iх горд Шыковiч, яму, безумоўн, было вядом. Але той добры дзесятк вялiкiх пытльнiкў, якiя пствiў новы дследчык, зплiлi строг рхiврыус. Спрўды, гэт цiкв - дкзць хоць н чстку ткiх пытнняў. Чго врт, нпрыклд, кнчтков выршыць, хто ж ткi Свiч, яког, мiж iншым, Сырквшк добр ведў - доктр неклi пердў музею крцiну Айвзоўскг.

I нчльнiк рхiв шчыр пмгў Шыковiчу ў пошукх.

З першы тыдзень Кiрыл перчытў гру ппер, ле высветлiў нямног з тго, чго не ведў рней. Рсшыфрвў толькi дно - склд першг пдпольнг грком. Спiс нiдзе не было, ле пры дэтлёвым нлiзе дкументў тго чсу i ўспмiнў удзельнiкў, нпiсных неўзбве псля вйны, гэт ўдлося ўстнвiць. Гукн у свёй кнiзе яўн нблытў: нзвў iмёны людзей, якiх у той чс нвт не было ў гордзе. Тут яму дкзць няцяжк. Хоць увогуле члвек ён упрты. Але нiчог, рзбярэцц грком цi бком.

Нпярэдднi, рзбiрючы мтэрыялы пртызнскй брыгды "Смерць фшызму", з якой пдпольшчыкi трымлi нйбольш цесную сувязь, Шыковiч нтрпiў н цiквы дкумент. Дзiўны дкумент. Лiсток з вучнёўскг сшытк ў ксую лiнейку. Н iм рзмшыстым почыркм нпiсн:

"Учор пхвлi тврышў, якiя згiнулi ў бi з стнцыю.

Няўдч з няўдчй. Нстрой у трдзе цяжкi. Звесткi з Вялiкй зямлi тксм не суцяшльныя. Чым пдняць нстрой людзей?

Сёння з'явiўся тврыш з групы НКВД. Првл у гордзе. Нкрылi рцыю, двух рыштвлi. Л. выртвўся выпдков. Бюся з Доктр, яны трымлi з iм сувязь.

Ппрсi Мрусю, кб схдзiл ў горд".

I ўсё. Нi дты, нi подпiсу. Што гэт? Пiсьмо некму цi ўрывк з дзённiк? Клi слов "ппрсi" нпiсн првiльн, - пiсьмо. Але ўвогуле больш пдобн н дзённiквы зпiс. Мгчым, члвек у спешцы не дпiсў "ць" - "ппрсiць". Але гэт не глоўне. Не гэт ндзвычй зцiквiл i ўсхвлявл Шыковiч. Пiсьмў пдобных i дзённiкў пртызнскiх ён перчытў мноств. Адзiн скз прымусiў яго выдзелiць гэты дкумент з усiх iншых: "Бюся з Доктр, яны трымлi з iм сувязь". Доктр - з вялiкй лiтры. Хто ён, гэты Доктр? Спрўдны доктр цi гэт пдпольня клiчк? Кб устнвiць iсцiну, трэб ведць, хто i клi пiсў пiсьмо цi дзённiк.

Шыковiч прцвў у сховiшчы, якое змяшчлся ў склепх былог ддзялення бнк. Прсторныя сухiя склепы. У першы пслявенны год кмсмольцы рзбрлi бнкўскiя руiны i с строй цэглы н месцы трохпвярховг будынк змурвлi невялiкi днпвярховы сбняк. Рэкнструкцыя горд не крнул яго, бо стяў ён у глыбiнi двр, псярод квртл. Нпердзе вырс чтырохпвярховы дом. А гэты белы домiк стяў у бкружэннi тполяў. Псджныя ў сорк пятым годзе, яны рзрслiся ў густы цянiсты сквер i ўсё нвокл зсыплi пухм квеценi.

Шыковiч пйшоў д Сырквшкi. Прз кно ўбчыў: стры ў белй кшулi сядзеў з стлом i, пглыблены ў прцэс творчсцi, пiсў, п-дзiцячы выслпiўшы кончык язык. Зрэдку нешт шптў. Кiрыл любiў нзiрць людзей, клi яны зствлiся смi з сбой. Члвек у ткiм стне чст пертврецц ў дзiця, нвт тды, клi зняты сур'ёзнй прцй. Шкд было турбвць гэтг добрг дзядулю. Тым больш што Шыковiч з тыдзень ужо вывучыў: рней чым дзволiць зйсцi, Сырквшк схве ў шуфляду свой рукпiс, быццм ёсць нешт злчынне ў тым, што ён пiш. Сустрэне нхмурны, нездволены.

Тк i здрылся.

- Што ў вс тм яшчэ? - буркнуў згдчык рхiв, зчыняючы шуфляду н ключ.

- Мiн Азрвiч, скжыце, клi лск, якя ў вс сiстэм пдбору дкументў? Вось н гэтым неклькi нумроў. А цi не скзн дзе-небудзь у вопiсу, хто пiсў гэты дкумент? Чму ён трпiў у гэтую ппку, не ў якую-небудзь другую?

Сырквшк ўзяў ппку, прчытў нпiсне i лёгк свiснуў, ён дрзу зрзумеў, чму Шыковiч зцiквiл гэтя мленькя пперк.

- Тут ян, брт, ляжл першпчтков, тут мы яе i пкiнулi. А хто яе пiсў - гэт трэб ўстнвiць.

- Як?

- Смы просты спосб - п почырку. Шукй гэты ж почырк.

Шыковiч спусцiўся ў сховiшч i пергртў усе дкументы брыгды перпiсныя д рукi зводкi Сўiнфрмбюро, згды, рпрты, рдыёгрмы, днясеннi сувязных, "бявыя лiсткi", пiсьмы, нвт iнтымныя. Тког почырку больш не сустрэлся. Ён пкiнуў рхiў рсчрвны.

А клi прыйшоў сёння рнiцй, Сырквшк сустрэў яго ў скверыку. У строг быў тямнiч-здволены выгляд. Але скзў ён толькi ў свiм кбiнеце:

- А ў мяне для вс ёсць пдрунчк, Кiрыл Всiльевiч. Я, здецц, устнвiў, хто пiсў той дкуменцiк. Пркоп Врв, першы кмiср трд iмя Чпев.

Шыковiч зрзумеў, што зрзiў згдчык рхiв свiмi пошукмi, што Сырквшк стў яго лепшым пмочнiкм. Нялёгк было ў сотнi ппк дшукць другую пперку, нпiсную тым ж почыркм. Мбыць, д позняй ночы сядзеў члвек у сховiшчы, слепячы пры электрсвятле стомленыя слбыя вочы. Але клi Шыковiч горч пдзяквў яму, Мiн Азрвiч збянтэжыўся, як дзяўчын.

- Што вы, Кiрыл Всiльевiч! Мой бвязк. Агульня спрв. Вм трэб дзяквць, што ўзялiся з ткую прцу.

"Дзiўне пкленне! - пдумў Шыковiч, любуючыся н строг кмунiст. Якя дднсць спрве! Я ўчор ўвечры купўся, лвiў рыбу, ён вось сядзеў, шукў..." - i яму нвт зрбiлся нiяквт.

Врву Шыковiч помнiў п кнiзе Гукн. Тм яму дводзiлся неклькi стронк як днму з ргнiзтрў пртызнскг трд iмя Чпев, якi потым вырс у прслўленую брыгду. Гэт быў цiквы члвек. Дырэктр кндытрскй фбрыкi, ён яшчэ д купцыi мясцовсцi пйшоў у лес, стврыў трд. Кмндвнне трдм Врв псля пердў мёру-кружэнцу, см зстўся кмiсрм. Дык вунь з кiм звязны гэты тямнiчы Доктр! Чпеўцы бзiрвлiся няблiзк, кiлметрў з семдзесят д горд, у Клiмўскiм лесе. У розныя бкi i п розных лiнiях iшлi сувязi пдпольшчыкў з пртызнмi.

Шыковiч з нецярплiвсцю члвек, якi вось-вось дсягне мэты, пчў прглядць дкументы гэтй брыгды. Чытў, зхпляўся: якя крынiц сюжэтў! Якiя хрктры вырысоўвюцц з гэтых скупых звестк б людзях! Але дзiўн пр сувязi з людзьмi горд чст ўспмiнлся, днк нiводнг кнкрэтнг дкумент ням, не нзывецц нiводне спрўдне iмя. Пр Доктр дследчык знйшоў яшчэ дзiн толькi ўспмiн. Цiквы i рыгiнльны. У рсшыфрвнй зпiсцы ўсё той ж сувязной Мрусi. Яе рукой было нпiсн:

"Добры дзень, цётк Прск!

Пведмляю, што яйкi тве 43 штукi, 4 кг прэчкi, 1 кг мсл, 2 лiтры смятны я прдл. Узял 180 мрк, н ншы грошы гэт 1800 рублёў. Купiл 7 квлкў мыл i 3 ктушкi нiтк. Бульбу 12 кг ддл дзядзьку Крнею, ён пбяцў пшыць тбе ск. Клняецц ён усiм ншым нiзк, тксм цётк Нст. Ян хворя, у яе грыж. Будуць рбiць перцыю. Дзядзьк прыедзе н тым тыднi, у серду. Мяне з рботы не дпускюць д 24.

Цлую. Твя пляменнiц Мруся".

Унiзе гэтй пжўцелй пкмечнй пперкi рукой Врвы нпiсны спчтку лiчбы:

"34, 14, 82, 08, 37, 21,

42-17, 9, 81, 93.

Доктр пердў: шснццць члвек вывезены з горд у серду. Сустркйце ў лесе кля Крнееўкi, супрвдже Нсця. Рзведчыкў рсстрлялi. Вечня слв вм, дргiя ме хлопчыкi!"

Шыковiч убчыў п лiтрх, як здрыжл рук мужнг, энергiчнг, вынходлiвг члвек - Врвы, клi ён пiсў гэтыя пошнiя словы, што вынiклi не з код, вырвлiся з сэрц: "Вечня слв вм, дргiя ме хлопчыкi!"

Ткой был брцьб, пр якую мы пчынем збывць!

Асцярожнсць, хiтрыя коды, ключы д якiх нўрд хто знойдзе цяпер... I ўсё дно првлы, смерцi. Ворг быў тксм хiтры i кврны. Але нiшто не мгло злмць ткiх, як Врв, як Мруся. Згiнулi рзведчыкi - н iх месц пйшлi Мруся i Нсця!

"Абвязков нпiшу пр iх", - выршыў Шыковiч, седзячы ў здуме нд гэтым дкументм.

Але хто яны, гэтыя дзяўчты? Жывыя цi згiнулi? I хто ткi Доктр? Адно чпляецц з другое. Але ням нi пчтку, нi кнц. Трэб шукць! Аднк дкументы длi ў гэтым сэнсе нямног. Яшчэ дн зпiск Врвы:

"Сяргей! Скжы Кмрэнку, гэтму чортвму эскулпу, што, клi ён не ддсць Люцiкву чстку тых нямецкiх лякрствў, якiя прыслў "Хiрург", я яго рсстрляю з невыкннне згду. Жыл ён, iндывiдулiст, сукiн сын!"

Лякрствы, якiя прыслў "Хiрург"... Не Доктр, "Хiрург". Але словы "доктр" Врв двойчы нпiсў без двукосся, "хiрург" узяў у двукоссе. А клi мерквць п ўсiм iншым, кмiср трд быў куртны i дволi пiсьменны члвек. Дык як гэт зрзумець, чму ён п-рознму пiсў пдпольныя клiчкi? Вельмi мож быць, што мецц н ўвзе дзiн i той ж члвек. Але Доктр гэт для яго, Врвы, для Мрусi, для вузкг кол тых, хто ведў сбiст i трымў сувязь з пдпольшчыкм. "Хiрург" - для ўсiх другiх, нпрыклд для лекр трд Кмрэнкi. Лякрствы мог прыслць, безумоўн, толькi лекр цi птэкр.

Ад доўгг чытння i нпружных думк у Шыковiч зблел глв. Не, дволi дкументў! Гэт не яго стыхiя. Трэб шукць жывых чпеўцў, яны скжуць больш. Ён выпiсў з дкументў дзесяткi прозвiшчў. Дзе гэтыя людзi? Врв згiнуў у верснi сорк другог... Крсянкоў, кмндзiр трд, быў дклiкны ў Мскву. У ппцы ёсць рдыёгрм Цэнтрльнг пртызнскг штб. Дзе ён цяпер? Другiх чпеўцў ён, Шыковiч, не веде. Як не веде! А Гукн? Прўд, Сямён Прфёнвiч прыйшоў туды знчн пзней, у пчтку сорк трэцяг, клi ўжо был сфрмвн брыгд. Але кмiср мусiць ведць пр тыя сувязi, якiя нлджвлiся трдмi, што скллi брыгду! Чму ж Гукн нiчог не рскзў яму, клi яны прцвлi рзм, нi пр Доктр, нi пр "Хiрург", нi пр Мрусю? I нiчог не нпiсў у свёй кнiзе. Млзнчныя фкты? Мож, толькi яму, Шыковiчу, члвеку з фнтзiяй, яны здюцц цяпер незвычйнымi. А мож, тды, дзесяць год нзд, не пр ўсё можн было пiсць? В ўсякiм рзе, як бы тм нi было, трэб пчынць з Гукн. Пгутрыць шчыр, п-сяброўску. Выкзць све сумненнi i здгдкi. Ппрсiць прды. Урэшце, ён рзумны члвек i см, нпэўн, добр рзумее, што ў кнiзе яго мног недклднсцей, прбелў i што любя добрсумлення прц цяпер, псля XX з'езд пртыi, больш б'ектыўн святлiць той цi iншы бок усенроднй брцьбы з фшызмм.

Будучы члвекм нецярплiвым, Шыковiч дрзу ж з рхiв нкiрвўся ў грсвет. У прыёмнй Гукн, як зўсёды, было мног людзей. Грдскiя рботнiкi. Усе п недклдных спрвх. Большсць Шыковiч ведлi, прывiтлiся ветлiв, ле кожны ў душы стiў нездвльненне яго прыходм: пiсьменнiк, якi дпмог Гукну нпiсць кнiжку, рботнiк рэдкцыi, ён меў мрльне прв пйсцi без чргi. Яны не пярэчылi супрць гэтг яго прв, ле нiкому не хцелся сядзець у прыёмнй. Шыковiч i меўся з ходу прскочыць у кбiнет, ле новя скртрк зтрымл яго:

- У Сямён Прфёнвiч нрд гндлёвых рботнiкў.

- Ух, гэтыя гндляры! Толькi бясконц зсядюць. А гндлявць не ўмеюць.

Супрць гндляроў, якiя зндт доўг рдзiлiся, нстроены былi ўсе. Нехт прыгдў фельетон Шыковiч б дным стршынi рйспжыўсюз. Дырэктр пiўзвод пчў пдкiдвць фельетнiсту фкты. Але Кiрылу гэт не цiквiл, ён жыў вобрзмi пдпольшчыкў, людзьмi, якiя пўстлi з дкументў.

Дзяўчо, што сядзел н врце дзвярэй, было зусiм млдзеньке. Новенькя. Шыковiч пдумў пр яе з непрыяззю: "Прымсцiлся, кб дпрцвць све дв гды. Н звод не пйшл, чортв ляльк".

I сярдзiт спытў:

- Колькi iх тм?

- Кго? Тврышў з упрўлення гндлю? Трое.

- Дык якя гэт нрд! Iдзi ты, глубк, спытй у мэр, доўг нм чкць? Скжы, Шыковiч пыте.

Пчуўшы знёме прозвiшч, дзяўчынк з цiквсцю пглядзел н Кiрылу i пслухмян нырнул ў будку: кбiнет, кб не прнiкў гук, дгроджны д прыёмнй дмысловым збудвннем, якое нгдве кбiну н мiжгродняй тэлефоннй стнцыi.

Неўзбве дзiн з дным, усе з тоўстымi ппкмi, з будкi гэтй вывлiлiся кiрўнiкi грдског гндлю. Следм з iмi з'явiўся см Гукн. Стў у дзвярх, высокi, у ботх, глiфэ, ле ў добр скроеным пiнжку, пры гльштуку. Нведвльнiкi пднялiся: цi не думе стршыня iсцi куды?

- Кiрыл Всiльевiч, у цябе доўгя спрв? А то бчыш, колькi нроду чке.

- Ды я хцеў прiцц п дным пытннi.

Гукн быў упэўнены, што Шыковiч прыйшоў з-з сын, хоць не рзумеў, чым ён мог пмгчы. Вызвлiць з-пд рышту - не яго кмпетэнцыя. Аг, прiцц хоч. Было б несумленн ў ткi чс дмовiць яму ў сяброўскй прдзе цi прымусiць чкць, пкуль ён, Гукн, будзе зймцц спрвмi горд.

- Ну што ж, двй зходзь. Прбчце, тврышы, - звярнуўся стршыня д iншых.

- Клi лск, Сямён Прфёнвiч, - дкзў з ўсiх дзiн.

Кб ндць гутрцы сяброўск-iнтымны хрктр, Гукн сеў не з свой рбочы стол, з крю доўгг стл для псяджэнняў, нсупрць дчыненг кн, з якiм лскв шптлiся кштны. Яго дрзу нсцярожыў выгляд Шыковiч. Не пдобны члвек н зсмучнг, рсстроенг бцьку. Неяк зусiм iнкш узрушны, жно вочы блiшчць.

Кiрыл выцягнуў з бквой кiшэнi пперкi - копii, якiя спiсў з рхiўных дкументў, рзглдзiў iх н стле i, яшчэ нвт не прысеўшы, спытў:

- Сямён Прфёнвiч, вы добр ведлi Врву?

Гукн дчуў нешт нкштлт тго, што дчуве псжыр, клi смлёт првльвецц ў пветрную яму.

"Што гэт ён? Зходзiць здлёк?"

- Яког? Тго?

- А хiб ёсць яшчэ якi Врв?

- Не. Але прозвiшч не ткое ўжо рэдке. Пркоп я ведў. Д вйны яшчэ.

- Цiквы члвек быў. Прўд?

Цяпер усю ўвгу Гукн прыцягвлi пперкi, якiя Шыковiч усё яшчэ сцярожн рзглджвў. Не, гэт не стрыя дкументы. Чысцюткя, дбротня ппер, стндртныя ркушы, н якiх пiшуць у рэдкцыю.

- Цiквы. Ты што, збыў? Я ж рскзвў тбе, клi...

Ён хцеў скзць: "Клi мы пiслi кнiгу" - i чмусьцi не скзў, секся.

- У вйну вы сустрклiся з iм?

- Аднойчы. Н псяджэннi бком.

- Але псля вы былi кмiсрм брыгды, якя вырсл з трд Чпев...

- У брыгду ўвйшло чтыры трды i спецгруп.

- Але штб брыгды пвiнен быў ведць пр тыя сувязi, якiя нлджвлi трды. Сямён Прфёнвiч, што вы можце скзць пр гэтыя вось дкументы? Я знйшоў iх у пртрхiве. Арыгiнлы нпiсны Врвм.

Гукн узяў пперы, i яны зтрымцелi ў яго руцэ.

"Хвлюецц стры", - дзнчыў Шыковiч з пвгй д члвек, яког ўсхвлявў нпмiнк пр згiнуўшг тврыш. Гукн пдняўся i пйшоў д рбочг стл. Узяў тм куляры. Вярнуўся, сеў i доўг чытў тры кроткiя зпiскi.

- Хто ткiя Доктр, "Хiрург", Мруся, Нсця? Вось што мяне цiквiць. Шыковiч iшоў, збiрючыся пердць рскз Ярш, сблiв тую чстку, што тычылся Свiч. Скзць, што жывя дчк доктр.

Гукн дрвўся д ппер, прнiклiв пглядзеў н пiсьменнiк прз куляры, потым пверх iх. Пкчў глвой, уздыхнуў.

- Не помню, брт. Мрусь сувязных у нс быў добры дзесятк. Кторя з iх? Бчыш, што я тбе скжу, Кiрыл Всiльевiч. Врв быў цiквы члвек. Але ў яго было мног дзiвцтвў. Не ў дкор нябожчыку. Был ў яго схiльнсць д розных прыгод, чсм прост-ткi внтурнг хрктру. Помню, яго н бкоме яшчэ прбiрлi з нейкую рызыкоўную перцыю. Ён стврыў ткую зблытную гентуру, нвыдумляў столькi смдзейных кодў i шыфровк, што псля мы не мглi рзбрцц, што д чго. I рзм з тым, я тбе скжу, быў дверлiвы, як дзiця. Яго генты потым првльвлi ншых людзей. Ды i см ён згiнуў прз гэтую свю злiшнюю дверлiвсць. Хцеў прыручыць вўк. Пйшоў н сустрэчу з нчльнiкм плiцыi. А той гд змест трох члвек ховы, як дмовiлiся, узяў трыццць. Зрбiў зсду. Яны ўжо сышлiся, пчлi гутрыць, як iх бкружылi. I Пркоп, кб не трпiць у iх лпы, узрвў грнту. У кiшэнi. Смог нсмерць. Нчльнiку плiцыi дрвл нгу...

Пр гэт Шыковiч ведў. I пiсў. Нiчог новг i нiчог тког... знявжлiвг для кгосьцi Гукн не скзў. Аб'ектыўня спкойня цэнк людзей i фктў, якiя стлi ўжо гiсторыяй. Але, вiдць, менвiт прз тое, што Гукн гврыў пр Врву, пр невядомых пдпольшчыкў i сувязных, як пр нейкiх длёкiх гiстрычных соб, ён, Кiрыл, пошнi тыдзень жыў з iмi, як з блiзкiмi i дргiмi людзьмi, Шыковiчу рсхцелся рскзвць пр Свiч i Зосю. Збiрючы д Сямён Прфёнвiч пперы, ён тксм ўздыхнуў:

- Нялёгк, вiдць, дкпцц цяпер д iсцiны.

Гукн зняў куляры, прцiрў пльцмi вочы, быццм вельмi стмiў iх, прчытўшы тры зпiскi. Спытў:

- Дык, знчыцц, сядзiш у рхiве?

- Сяджу.

- Ткiх дробных згдк тм мног. I ўвогуле, Кiрыл Всiльевiч, - Гукн ускiнуў глву, усмiхнуўся, - няўжо цябе не хвлююць прблемы сённяшняг дня, што ты злез у склеп д Сырквшкi? Ткiя пдзеi! Д з'езд iдзём. Ды д яког з'езд! Чытеш - дух зйме.

- А гэтыя прблемы, - Кiрыл ляпнуў п згорнутых копiях, - п-вшму, трэб пхвць нзўсёды? - У голсе яго пргучл рздржнёнсць.

Стршыня чмусьцi дрзу ўспомнiў пр ўчынк сын гэтг дпытлiвг дследчык пртызнскiх рхiвў. "Нвошт члвек прытврецц, што яго больш з ўсё цiквiць сёння Врв, доктр i спрвы пдпольшчыкў?"

- Чму пхвць? Няхй кпюцц гiсторыкi, iх хлеб. А ў нс з тбой дволi ндзённых здч. Зняўся б ты сынм лепш. Во прблем!..

- А што з мiм сынм?

- Як што? Ты не ведеш? Ай-вой-вой! Вось тбе i н! Бчыш, д чго двёў рхiў. Дрожкi ў прку пдмяте твой сын.

Шыковiч хцеў пдняцц i не здолеў: невядомя сiл прыцiснул яго нзд д крэсл. Ён дрзу зрзумеў, што знчыцц "пдмяте дрожкi". У той чс клi ён з чыстымi думкмi i iмкненнямi робiць святую спрву - увскрше спрву герояў, што згiнулi з гэты вось ясны мiрны дзень, сын, яго любiмы сын, учынiў нешт брудне, недстойне. У першы мiг з'явiлся дчувнне, быццм н глву вылiлi пмыi, не, пляснулi нечым смярдзючым, слiзкiм, гiдкiм.

Гукн зрзумеў, што ўдрыў у сме блюче месц. Ён не злрднiчў, у яго тксм ёсць сыны, прўд, ужо смстойныя людзi. Пспрбвў нвт змякчыць:

- Але, пдносяць нм дзецi сюрпрызы. Дзiўне пкленне рсце...

Ён пдняўся i дышоў д кн, глядзеў н кштны. Яшчэ нешт гврыў. Шыковiч не чуў. Следм з тым гiдным дчувннем пчл рсцi злосць. Н Слвiк. Н Гукн. Н Влю: ян больш з ўсё птурл кпрызм дзяцей. Н сябе: бязвольны члвек, улснг сын не мог выхвць! Гукн ппрсiў прбчэння i сеў з рбочы стол. Нцiснуў кнопку звнк. Скзў дзяўчыне, якя з'явiлся ў дзiн мiг:

- Хто тм п чрзе? Прсi.

Шыковiч пдняўся i, не рзвiтвючыся, пйшоў д дзвярэй.

- Зходзь, Кiрыл Всiльевiч. Я, мож, успомню прозвiшчы сувязных. Мруся, кжш? Пзвню Ткчуку, нчштб ншму...

Н вулiцы, пд кштнмi, Кiрыл дчуў, што ўдрыл ў пот. Пцяклi рўчкi з кўнер, злiвл вочы. Нiколi не было ў яго ткой птлiвсцi. I дзень нядушны. Н сонц рз-порз нплывюць хмркi. Вецярок.

Кiрыл дстў нсоўку i пчў стрнн выцiрцц. Нейкi прхожы з усмешкй спытў:

- Прылi, тврыш?

Не дрзу дйшоў д сэнсу гэтых слоў. А клi дйшоў, Шыковiч кiнуўся прэч д дзвярэй грсвет. Але н скрыжвннi вулiц спынiўся. Куды iсцi? Нейке своесблiве, бдй што незнёме пчуццё пцягнул ў прк.

"Пгляджу, цi ўмееш ты хоць пдмятць, сбчы сын. Рос як у Бог з пзухй. А вылупiўся н свет божы i не можш кроку зрбiць п-члвечму... Як ты глянеш мне ў вочы? Я не скжу тбе нi слов. Стну i буду глядзець... Пдмятй!.. Пдмятй!.."

Кля цэнтрльнг ўвход сляпiў вочы ксцёр вялiкй клумбы. З ёй кветквы дывн, перрэзны чырвонй дрожкй з цглянй крошкi. Н гэтй дрожцы ббулi чмусьцi любяць ктць кляскi з дзецьмi. Мгчым, пд гэте шрхнне шын п дробнй цэгле дзецi хорш спяць. Цi, мож, i млых i стрых п'яняе пх кветк? Млдыя мцi, ндврот, збiрюцц глыбей, у цень, цi сядзяць кля фнтн. Д глыбiнь гэтг вялiкг строг прку грдскiя ўлды нiяк не дбяруцц. Iх з гэт крытыквлi. А Шыковiч зўсёды лiчыў, што тк лепш. Пчнуць добрўпрдквць - спсуюць усю дзiкую непўторную прыгжосць. Ён сблiв любiў глухiя куткi з сжлкй. Але нўрд цi будуць пдмятць тм. Тму ён спчтку бышоў усе дрожкi пблiзу, у культурнй чстцы прку. Гулялi дзецi, дрмлi н лвчкх з гзетмi н кленях пенсiянеры. Млдыя ммы чытлi тоўстыя рмны. Ббулi вязлi шрсцяныя чулкi. Дзiўн. Хвiлiны ўтрпення, рзгубленсцi мiнулi, i ён усё востр прыкмячў, усё фiксвў у пмяцi. Нвт злосць знiкл. З'явiлся нешт зусiм iнше. Хцелся сустрэць сын, i рсл боязь гэтй сустрэчы. Н вузкiм мосце церз роў ён спынiўся. Пдумў, што было б, кб з ткой вышынi скочыць у зялёную вду сжлкi, дзе цьмян длюстроўвюцц неб i стрыя дрэвы, прэнчы мост i горд выгнутыя шыi лебедзяў.

Шыковiч любiў глядзець з вышынi н гэтых дзiўных птушк. Якя пств! Плывуць - не врухнуць нiводнй пер'iнй, як мрмуровыя. Гэтя iх пвжнсць чст супкойвл. Але сёння - не. Усхвлявнсць рсл. I боязь. Ён мль прымусiў сябе пйсцi длей п густ зцененй дрожцы. Толькi бышоўшы i гэтую плвiну прку i не сустрэўшы нiког, крмя дзвюх пр зкхных студэнтў, Шыковiч з плёгкй уздыхнуў. Зрзумеў, недрэчн шукць сын тут; i добр, што ён не ўбчыў Слвiк з мятлой у рукх, пд вртй мiлiцыянер. Цяжк ўявiць, якое ўржнне гэт мгло б зрбiць н яго ды н тго шлпут тксм. Невядом, цi ўдлося б яму стрымцц i нiчог не скзць. Нельг, нрэшце, рбiць з рышту Слвiк тргедыю. Зрбiў - няхй пнясе кру. Што ён, днк, нтврыў? У рэдкцыi, нпэўн, ведюць.

У новым будынку трымўся хлдок i пнвл цiшыня. Нвт не чувць было звыклг стуку мшынкi. Бухглтры, мшынiсткi i кур'еры бедлi, як нiхто, дклдн ў пэўны чс. Але ў гэты летнi дзень нвт скртры рэдкцыi не зседжвлiся ў кбiнетх. Клi толькi рбiлся гзет?

Шыковiч пдняўся н другi пверх, зглянуў у прыёмную рэдктр, у кбiнет нмеснiк. Пуст. Зйшоў у свой пкой; згдчык ддзел тксм, вiдць, бедў. Н яго стле ляжў рукпiс, рэцэнзiя н прэм'еру блсног тэтр, якя дбылся месяцы дв нзд: "Новы спекткль". Кiрыл злосн зкрэслiў гэты недрэчны згловк. I пчў првiць тэкст, хоць гэт был зусiм не яго рбот. Не пкiдў жывог месц. Рбот зхпiл. Змест првiльнй, ле прэснй жвчкi выходзiл жывое, дсцiпне, едке слов пр няўдлы спекткль. Ён быў добры члвек, д тго ж ведў, як нялёгк децц ў мстцтве ўдч. Нiхто не ствiць сбе мэту зрбiць дрэнн. Ён не любiў пiсць дмоўныя рэцэнзii. I ненвiдзеў людзей, якiя рдвлiся няўдчы ў другiх, смквлi првлы спекткляў i кнiг. А тут рптм, збыўшыся н ўлсныя перкнннi, пiсў ндзвычй бязлiтсны водгук i, мож, упершыню рбiў гэт з здвльненнем.

У дзверы зглянуў Адм Ргойш, згдчык прмысловг ддзел, нiзенькi члвек з мясiстым носм, шырокiм iлбом i дзiўнй лысiнй: звужнй нпердзе i шырокй н мкўцы, зверху гэтя лысiн нгдвл п форме i п ружовсцi чырву.

- Ты тут? - спытў Ргойш, увходзячы.

- Не, мяне ням.

Шыковiч не любiў гэтг члвек. Не любiў з яго зйздроснсць. Ргойш зйздросцiў усiм. Яму, Шыковiчу, з тое, што ён ме прв не сядзець у рэдкцыi, пiсць нрысы i фельетоны дом, ды яшчэ н дчы.

"Дй мне ткiя ўмовы, i я нпiшу не горш. Кожны нпiш".

Зйздросцiў згдчыку сельгсддзел Лпiцкму, што ў тго пяцёр дзяцей, ён, Ргойш, бяздзетны. Прыдзiрлiв, як следчы, глядў кожную новую сукенку i кофтчку крэктркi Мi Гутр. Пдзрон шптў: "Адкуль гэт ян бярэ? З свой зробк?" Яго чмусьцi многiя бялiся, нвт рэдктр. Ргойш нямл пстрўся, кб нгнць стрху i н Шыковiч. Кiрыл неяк у кмпнii пгрзiўся, што зробiць Ргойшу перснжм стырычнй повесцi, нвт прозвiшч не зменiць. Ргойшу гэт пердлi, i з тго чсу ён пчў шукць дружбы.

Непрыязны дкз н недрэчне пытнне свё Ргойш прыняў як жрт. Зсмяяўся. Сеўшы нсупрць, глянуў у рукпiс, якi првiў Шыковiч, здзiўлен свiснуў:

- Вось ўтр гэтг спрўды ням. Нi рожк, нi ножк не зстлося. Хто пiсў?

- Я.

- См сябе тк првiш? - шчыр здзiвiўся Ргойш. - Ну-у? Здорв! - I пжртвў: - Тлстой. Толькi не Леў.

Але, вiдць, усумнiўшыся, пцягнуўся д пергорнутых выпрўленых стронк, кб глянуць н тытульную. Кiрыл прыцiснуў стронкi локцем. Аўтрм рэцэнзii был супрцоўнiц рэдкцыi, д якой Ргойш ствiўся не ндт прыязн. I Шыковiч не хцеў двць яму лiшнi козыр супрць гэтй жнчыны. Рук Ргойшы зстыл н стле, пльцы ляглi н рукпiс. Псiнел ружовя пiк лысiны брзiўся члвек, што Шыковiч, не ждючы пкзць рукпiс, як бы выкзве яму недвер. Але Ргойш знйшоў выйсце з няёмкг стновiшч. У левй руцэ ён трымў кнiжку. I тут ж пклў яе н стол. Гэт был повесць Шыковiч, што нядўн выйшл з друку. Кiрылу здзiвiл ткя неспдзявнк. Ён дрвўся д рукпiсу i пiльн пглядзеў у луптыя, як у хворг н зоб, вочы Ргойшы. Вочы былi хлодныя, твр рзрыхлiўся д усмешкi.

- Вось купiў. Ндпiшы н пмяць. См не здгдешся пдрвць.

Кiрыл ведў, што ў ддтк д ўсiх iншых свiх яксцей згдчык прмысловг ддзел яшчэ i скупы, кнiгi купляе рэдк. А тму той фкт, што ён купiў яго повесць, прыемн ўрзiў i нвт зкрнуў ўтрске смлюбств. Кiрыл дрзу пдбрэў. Узяў кнiжку, здумўся, што нпiсць, кб не шблонне.

- Колькi гнрру дхпiў?

- Тры.

- Н новыя? Ого! Куды ты дзявць iх будзеш?

- Плвiну тбе ддм.

I дзiўн, гэты, здвлся б, зусiм нявiнны жрт пкрыўдзiў Ргойшу. Ён усхпiўся з крэсл, тоўсты нос яго i вушы пбурэлi. Злосн кiнуў:

- Сынку свйму ддй. Яму н рэстрны трэб.

Не, не брзiл i не пкрыўдзiл гэт Шыковiч, неяк блюч ўклол. Ён рптм зрзумеў, што зйздросны i крывдушны члвек гэты зйшоў зусiм не з тым, кб трымць ўтогрф, што ў душы ён рдуецц непрыемнсцi с Слвiкм. Абурэнне яго было дзiўне - цiхе. Няхй бы ён лепш зкрычў, выляўся. Пры свёй флегмтычнсцi ён зрэдку-ткi ўзрывўся i мог моцн крычць, гэт ў рэдкцыi ведлi. Дык не ж, ён зрбiў нешт зусiм нечкне i для смог сябе, i для Ргойшы, для ўсiх. Спкойн ўстў з-з стл, пдышоў д згдчык ддзел, узяў з кўнер плстг пiнжк, пдвёў яго, стршэнн шломленг, д дзвярэй, удрм нгi шырок дчынiў iх i выкiнуў Ргойшу ў клiдор, як нептрэбную рэч. Зчынiў дзверы i зноў-ткi дволi спкойн вярнуўся д стл. Цiхе кiпенне ўсярэдзiне пчло хутк ўтймоўвцц. Прыгдўшы, якi ў Ргойшы зрбiўся твр, клi ён узяў яго з кўнер, Кiрыл нвт зсмяяўся.

Хутк яго пклiклi д рэдктр. У доўгiм i вузкiм кбiнеце крмя рэдктр сядзеў дырэктр тэлестудыi Аляксей Тукл, стры прыяцель Шыковiч, неклi рзм пчынлi пiсць, рзм прцвлi мног год. Кiрыл ўзрдвўся, што рзмов будзе не дзiн н дзiн i што нрэшце ён змож высветлiць вiну сын. Тукл, нпэўн ж, усё веде.

Шыковiч, як звычйн, весел прывiтўся. Але тое, што Аляксей, прцягвючы руку, фiцыйн-ветлiв прыўзняўся, нсцярожыл яго.

Няўжо Алёш Тукл пдкрэслiве дыстнцыю пмiж сбой i iм, Шыковiчм? Смешн.

Не тму, што сумеўся, знрок, кб пглядзець, што ж будзе длей, Кiрыл нпусцiў н сябе выгляд вiнвтг - не пвiтўся з рэдктрм з руку, цiх сеў нсупрць Туклы, пнурыў глву: вось я, крйце! Але бчыў, што i дырэктр студыi i рэдктр рзглядюць яго з пвышнй цiквсцю.

"Алёшу ўрзiл мя новя яксць - уменне выкiдвць з кбiнет дурняў", пдумў весел.

Жывiцкi - прынцыповы кiрўнiк i ўвогуле добрй душы члвек. Ён цнiў людзей, якiя ўмеюць пiсць, брняў кожнг здольнг журнлiст. Шыковiчм ж прост гнрыўся - не кожня гзет ме тког нрысiст i фельетнiст. Нiколi ў дносiнх д яго не выяўляў свю рэдктрскую ўлду. Тму i рзмову гэтую яму пчць было нялёгк.

- Кiрыл Всiльевiч, скжы, клi лск, што ў вс дбылося. Ргойш тут дкрычўся д срдэчнг прыступу. Лекр выклiклi. Зявiў, што пойдзе ў грком...

- Няхй iдзе...

Мякксць i сцярожнсць, з якой Жывiцкi пчў свю прмову, дрзу зрбiлi Кiрылу сур'ёзным i злосным. Злосным н Ргойшу. Дзiўн, д слоў рэдктр ён не дчувў гэтй злосцi.

- Не, ты чкй... З крыку Ргойшы я нiчог не зрзумеў. Рстлумч ты хоць, што ў вс дбылося.

- Нiчог не дбылося. Ён ппркнуў мяне з сын. Я не ведю яшчэ, што тм нтврыў мой сын. Але клоць мне вочы сынм я нiкому не дзволю! - цвёрд ппярэдзiў ён, чмусьцi звяртючыся д Туклы.

Той як бы ўздрыгнуў, узняў глву д пперы, н якой рысвў тоўстым сiнiм лоўкм кроткiх смешных члвечкў, пiльн пглядзеў н Шыковiч прз вялiкiя люстрныя куляры, у якiх дбiвлiся вокны i дрэвы н вулiцы, скзў:

- Але, нкурлесiў твой Улдзiслў.

- Што ён зрбiў?

- Нпiўся. Прыствў д нгельскiх турыстў. Чго ты лезеш д чужземцў? Што тбе трэб д iх? Рскрычўся, што скiне н Ангельшчыну бомбу. Скжы, клi лск, кмндуючы ркетнымi войскмi! - бурн персмыкнуў Тукл плячмi.

- Усяго? - мiмволi вырвлся ў Кiрылы, бо спрўды ён дчуў плёгку, дведўшыся дклдн, што ўчынiў сын.

- "Уся-го"?! - Тукл пдхпiўся, згрымеўшы крэслм, бурн кiнуў ловк, i шсцiгрннiк пкцiўся п доўгiм стле з дробным стукм, ле не ўпў н пдлогу, спынiўся н смым крi. - "Усяго"! Ты чуў, Стнiслў Iвнвiч? З яго гэтг мл! Тбе хцелся, кб ён первярнуў рэстрн дгры нгмi цi збiў кго?..

Шыковiч нпчтку мл зкрнуў крык Туклы. Ён прсчыў, як кцiўся ловк, i сур'ёзн зцiквiўся, якя першкод спынiл яго н смым крi стл. Скзў лгодн:

- Не крычы, Аляксей.

Але той ужо ўзрушн хдзiў п кбiнеце, зняўшы куляры (мбыць, бяўся, што яны звляцц) i рзмхвючы iмi.

- "Усяго"! Вось тк мы выхоўвем молдзь! Пiшм дно... Шумiм пр высокiя мтэрыi... А ўлсныя дзецi...

У гэты мiг, мбыць д Туклвых крокў, ловк звлiўся.

Шыковiч первёў позiрк н свйго ўгневнг сябр, н яго млджвы, зўсёды як бы згрэлы худрлявы твр з рдзiмй плямкй н левй шчцэ, н прыгожую кучрвую швялюру. Потым глянуў н рэдктр, якi слухў з сумным i збянтэжным вырзм н зморным твры, убчыў яго прдзелыя светлыя влсы, вялiкiя злысiны. I чмусьцi ўспомнiў, што ўсе яны рвеснiкi, рэдктр нвт н год млдзейшы. Але лепш з ўсiх выгляде Тукл, здецц, якiм быў гдоў двццць нзд, ткiм i зстўся, нвт нiводнй сiвй пвуцiнкi ў влсх. Пдумў непрыязн: "Умее сябе бергчы, чорт".

А Тукл ўсё больш рзыходзiўся:

- ...Кнешне, клi бцьк будзе выкiдвць з кбiнет людзей, то сыну ёсць з кго ўзяць прыклд... Клi бцьк сбе дзвляе...

Рэдктр зморшчыўся, быццм яму нступiлi н мзоль, i ппрсiў:

- Аляксей Рыгорвiч!.. Пгворым спкойн.

Тукл н момнт секся. Шыковiч глядзеў н яго цяпер тк, быццм не пзнвў строг сябр, з якiм з'еў не дзiн пуд солi. Скзў з глыбок зтоенй iронiяй:

- Знчыцц, ты, Алёш, ршыў нвучыць мяне, як выхоўвць дзяцей? Двй, двй...

Гэт быў тонкi нмёк н тое, што Тукл неклi пкiнуў першую жонку з дзiцем. Ён зрзумеў гэты нмёк i зкiпеў яшчэ горш. Але голс пнiзiўся:

- Я не думю цябе вучыць. Але клi ты лiчыш, што з цябе мл тго, што зрбiў твой сын, то з мяне гэтг - вось тк. - Ён првёў длоняй п шыi. - Я не буду трымць у сябе хулiгнў.

Ах, вось яно што! Нрэшце Шыковiчу ўсё стл ясн: Туклу цяжк было пведмiць б ршэннi звольнiць Слвiк, тму ён гэтк i нерввўся.

"Бязлiвец! Атрымў цёплую псду i збывеш, што ёсць звычйныя члвечыя дносiны".

Рптм стл шкд сын: нельг крць двойчы з дну i тую ж вiну. Знявг д Туклы рсл, як снежны кмяк. Кiрыл дчуў нвт стрх: не срвцц б зноў. Пдняўся, зсунуў рукi ў кiшэнi, ступiў блiжэй д рэдктр пд яго спкой.

- Стрхуешся? - спытў знешне спкойн, ле з'едлiв.

- Мне ням чго стрхвцц! - ужо без нервовсцi, пвжн дкзў Тукл, ндзеючы куляры.

- Лягчэй з ўсё выкiнуць члвек з клектыву, - уздыхнуў Жывiцкi. Нiколi не спяшйся...

- А што яму д члвек!..

- Няхй пр тког члвек пдуме ў першую чргу бцьк!.. А клi бцьк прўдве... Клi бцьк пкзве прыклд... А потым ходзiць прсiць з сын... шуке яму цёплг месц...

Гэт быў подлы ўдр. Шыковiч персмыкнул ўсяго. Ён не верыў свiм вушм. Няўжо гэт кж Алёш Тукл, яког яшчэ тыдзень нзд ён зпршў д сябе ў госцi? Слiзняк!

Хлодня рзвжлiвя злосць пнвл Кiрылу. Цяпер ён рбiў усё свядом, з рзлiкм.

Сумн пкiвў глвой.

- Столькi год я з тбой сябрвў i не ведў, што ты ткя дрэнь.

Эх, як Тукл зноў пдскочыў.

- Чуеце?.. Стнiслў Iвнвiч!

- Хлопцы, як вм не сормн, - пспрбвў прымiрыць рэдктр.

- Цяпер рзумею, што не зусiм тго, кго трэб, я выкiнуў з дзверы. Вось кго трэб! I не з дзверы. З кно. Дзволь, Стнiслў Iвнвiч? - I Кiрыл пйшоў, кб бысцi доўгi стол.

Тукл хутк дступiў з рэдктрскi стол. Сплтнелы, стў побч з Жывiцкiм, якi тксм нсцярожн пдняўся.

Шыковiчу стл смешн. Ён дйшоў д крю стл, хмыкнуў i нкiрвўся д выхду. Клi дзверы з iм зчынiлiся, Тукл выхпiў хусцiнку i пчў выцiрць успцелыя рукi i лоб.

- Ты бчыў? Ззнўся! Нпiсў дзве бяздрныя кнiжчкi i гэтк ззнўся! Як псуе слв! Жх!

Жывiцкi зсмяяўся.

Не рзумеючы прычыны яго смеху, Тукл пчў рзвiвць цэлую тэорыю нконт слвы i ззнйств.

8

Ярш бстлёўвў перцыйную нвейшй пртурй. Рэкнструкцыi яго неднойчы прыводзiлi ў жх ддзел ховы здроўя. Але няўмольныя вртвыя фiннсў не мглi ўстяць перд яго хiрургiчным ўтрытэтм. Птрыёты горд, яны тксм гнрылiся слвй хiрургiчнг ддзялення бльнiцы, якое лiчылся лепшым у рэспублiцы. Аперцыйня прывял ў зхпленне дэлегцыю чэшскiх лекрў, якiх нялёгк здзiвiць медыцынскй тэхнiкй. А Ярш усё дно быў нездволены: ёсць пртур лепшя. Пербстлявнне ён плнвў дўно. Многiя з птрэбных пртў былi нбыты згдзя. Але ўстноўку iх дцягвў: п-перше, шмт чго не хпл, п-другое, ён спдзявўся, што пд кнец год глоўны лекр i ддзел будуць больш шчодрымi.

I рптм ён пчў рботу п пербстлявнню нечкн. См прцвў з мнцёрмi i мнтжнiкмi вечрмi. Плцiў iм прэмiяльныя с свёй кiшэнi. З гэте дзiвцтв яму ўжо неяк рней нкiвлi н пртбюро. З тым ж, што ён чст прцуе не толькi з мнцёрмi, ле i с стлярмi, з пркетчыкмi, у клiнiцы звыклiся. Добрыя душы тлумчылi, што Яршу прост ням куды дзявць сiлу i энергiю, злыя - што ткiм чынм ён хоч пвялiчыць свю ппулярнсць.

Кб яму скзў хто, што ўсё гэт робiцц тк тэрмiнов з-з дной хворй, ён, нпэўн, пчў бы спрэчвць, мож, нвт з бурэннем. Не, пртур ўдскнльвецц не для дной хворй! Для ўсiх. Але ён рзумеў, што было б няпрўдй дмўляць, што гэт ўвходзiць у пдрыхтоўку д перцыi Зосi Свiч. Ён зрбiў сотнi розных перцый, нямл ўжо i ткiх - н сэрцы. Але бдй нi д дной не рыхтвўся з ткой стрннсцю i дкзнсцю. Як д нйвышэйшг экзмену. Тут усё пвiнн быць узвжн i ўлiчн. Кб нiякй выпдковсцi. Яго прўдюць усе, што б нi здрылся. Але см ён не друе сбе, клi гэтя спкутвня жнчын скончыць свё жыццё н перцыйным стле. Неяк унчы ён увесь зхлдў д ткой думкi, гэтк ж, як неклi, клi цяжк хврэў Вiця i ён, хiрург Ярш, стрцiўшы веру ў медыцыну, рптм пдумў, што сын мож пмерцi. З'яўлялся думк: мож, зпрсiць кго-небудзь з клег з Мсквы, з Кiев? Д яго прыедуць. Рэдк якi хiрург бярэцц перырвць блiзкг члвек. Блiзкг... А гэтую дзяўчынку ён ведў роўн восем сутк, бчыў, рзмўляў, клi ян прыносiл яму ежу н гру, дзе i ўдзень пнвў пўзмрок. Ён мль не веде (мож, толькi здгдвецц), як ян жыл всемнццць год свйго жыцця. I ўсё-ткi ян был блiзкiм члвекм. Нi дзiн хворы цi хворя не жылi тк у яго сэрцы, у думкх.

Пкуль што Ярш ддў яе тэрпеўтм, кб пдлячылi, пнзiрлi, зрбiлi ўсе крдыягрмы, здымкi i нлiзы. См зходзiў рэдк, рз у тры днi, н кроткi чс, як лекр. Гэт не зблiжл, ндврот, ддлял iх. Клi ў дзень сустрэчы ён кзў ёй "ты", то цяпер звяртўся н "вы", як нлежыць лекру д хворй. Н ткое ддленне ён пйшоў свядом. У той ж чс ппрсiў Мшу, кб тя нведвлся д Зосi. Ён скзў пр гэт перцыйнй сястры чмусьцi крыху збянтэжн:

- Мш, ёсць у мяне д вс просьб...

Ян дрзу нсцярожылся.

- Клi лск, Антон Кузьмiч. - I пднял све тонкiя рукi, кб ппрвiць бялюткi чэпчык н высокй дзiвосн злтой кукле влсоў. Ён дўно зўвжыў, што ян зўсёды слухе вось тк - з пднятымi рукмi.

- У тэрпii ляжыць хворя Соф'я Свiч. Нм з вмi, здецц, прыйдзецц перырвць яе. Я хцеў бы, кб вы нведвлiся д яе. Не як сястр. Як добры друг. Рзумееце? Жнчын гэтя пржыл цяжке жыццё.

Ярш дчувў, што, выкзўшы ткую просьбу, ён бвязны рстлумчыць Мшы, хто ж ткя Свiч. Але што скзць?

Што Зося ртвл яго д смерцi? Чмусьцi не хцелся, кб д перцыi пр гэт дведлiся ў бльнiцы. Ён добр ведў, што, бдй, ням большых легендтворцў i мтрў сенсцый, як лекры i сёстры.

Пдумўшы пр легенды, ён скзў пр другое:

- Вы ведеце, Мш, я не люблю кзк. Але ёй рскзвйце пр мяне любыя легенды.

Сястр зстыл, як мнекен, згрбня i хлодня; ян зўсёды стывл, клi чго не рзумел. Ён рстлумчыў:

- Пр мю хiрургiчную слву. Псiхiчня пдрыхтоўк.

Мш ўсмiхнулся прост i цёпл, здвлся, што ўсмiхнуўся не толькi яе твр, вусны, ўся постць - д злтых влсоў д бронзвых д згру стройных ног.

- Цяжк рскзць больш, чым вы зслугоўвеце, Антон Кузьмiч.

- Не будзем гврыць дно днму кмплiментў, Мш. Нм не птрэбн псiхiчня пдрыхтоўк.

Жрт гэты збянтэжыў дзяўчыну.

Днi прз дв Мш зйшл д яго ў кбiнет у той чс, клi ён дпчывў пмiж дзвюм склднымi перцыямi. Ян не мгл не ведць, што хвiлiны тког дпчынку былi свяшчэннымi. Як добры ктор нстройве сябе н iнкше псiхлгiчне гучнне ў другой дзеi, тк ён нстройвў сябе н другую перцыю. Сядзеў у мяккiм крэсле, скiнуўшы чрвiкi, пклўшы ногi н другое крэсл, i плiў. I вельмi не любiў, клi хто-небудзь зходзiў, першкджў дпчынку. Пр гэт ў ддзяленнi ведлi.

Н стук у дзверы дкзў нездволен:

- Хто тм? - i скмячыў цыгрэту.

- Я.

Ён здзiвiўся, убчыўшы Мшу. Ян ўвйшл, нясмеля i ндзiв збянтэжня. Куды пдзелiся яе рзлiчныя, д нентурльнсцi ртыстычныя рухi! Спынiлся кля дзвярэй, трымлся з ручку, як бы рыхтуючыся ўцякць. Вырз твру быў вiнвты.

Ярш хутк сунуў ногi ў чрвiкi.

- Што здрылся, Мш?

- Я дрэння сядзелк, Антон Кузьмiч, - скзл ян тк, як мгл б скзць тды, клi ён выкзвў свю просьбу, кб мел нмер дмовiцц. - Мы не рзумеем дн дну. Ян, Свiч, дносiцц д мяне з дзiўнй пдзронсцю...

- З пдзронсцю? - перпытў Ярш.

- Мож, не тое слов я скзл. Але... дзiўня ян. Пр ткiх у нс кжуць: нелюдзiмя.

- Нелюдзiмя? - з суровым дкорм перпытў ён i гэтй суровсцю зусiм збянтэжыў дзяўчыну. Але тут ж мякк прпнвў: - Сядйце, Мш, - i пкзў н тое мякке крэсл, у якiм толькi што сядзеў см.

Ян нясмел сел. Як тя вясковя дзяўчынк, што ўпершыню трпiл д суровг i бязлiтснг прфеср. Ярш не пзнвў свю мўклiвую, ле ндзвычй упэўненую, спкойную, гордую перцыйную сястру.

- Ян нiчог не рскзл вм пр свё жыццё?

- Не, нiчог.

- Вы чулi што-небудзь пр доктр Свiч?

Мш пкiвл глвой - не.

Цяпер Ярш зрзумеў, чму ян прыйшл вось тк i ткя: хцел, кб ён рскзў ёй пр хворую, тды толькi ян мож выкнць яго просьбу. Ён узлёг н стол свiм мгутным целм i ткiм чынм дверлiв нблiзiўся д яе.

- Скжыце, Мш, вы д кго-небудзь дносiлiся з пдзронсцю?

- Я? Клi бчыл, што перд мной хлус, няшчыры члвек... Але гэт не тя пдзронсць! - Тут ян зстыл ў свёй звыклй пстве - не зрзумел яго.

- Скжыце, вы нiколi не бялiся людзей, Мш?

Ян ўсмiхнулся, ле ўсмешк не рстпiл хлоднг нерзумення i не зврухнул зстылыя рысы твру.

- У школе я бялся ншг гiсторык. Мне дрэнн двлся гiсторыя.

Яршу здлося, што пр гiсторыю ян выдумл знрок, ндўшы словм хiтры i тонкi сэнс. Ён не здзiвiўся, бо зўсёды лiчыў яе рзумнй i дсцiпнй. Зкрыўшы длонямi вочы, здумўся: як рскзць ёй пр Зосю?

У чсе гэтй пўзы Мш спытл в ўпор:

- Хто ян вм, гэтя Свiч?

Антон Кузьмiч хутк дняў д твру рукi.

- Вы мглi б, Мш, спытць пр гэт дрзу. Я скзў бы вм. Зося Свiч ртвл мяне ў пдполлi д смерцi.

- Вс? - Мш здзiвiлся, устрпянулся i дрзу стл звычйня: сур'ёзня, ле чуткя, як сейсмогрф. Мгчым, нейкi момнт ян не двл веры, што тя худзенькя, мленькя, спкутвня - скур ды косцi нелюдзiмя жнчынк ртвл тког сiлк.

Ярш, зрзумеўшы гэт, скзў:

- Ян мужня дзяўчын. I ў яе цяжкi лёс. Смерць бцькi, згдквя смерць. Нямецкi кнцлгер. Сiбiр... Хвроб. - Ён пдняўся, вялiкi, крыху ўсхвлявны, выйшў з-з стл. - Я хцеў, Мш, кб вы рстпiлi лёд у яе душы.

Пiльн нзiрючы з iм, Мш нейкi чс яшчэ сядзел. А потым пдхпiлся, збянтэжня: нiколi ян не сдзiлся, клi доктр Ярш стяў. Цяпер ёй было сормн i з тое, што ян не здолел нвт шчыр пгврыць з Свiч, i з тое, што вось тк нстойлiв дмглся тлумчэння д Антон Кузьмiч. Што ён мож пдумць? Але ян не стл прсiць прбчэння i не стл зпэўняць, што цяпер пстрецц ўсё зрбiць, кб хворя не дчувл дзiноту. А зусiм нечкн ппрсiл пр другое:

- Антон Кузьмiч, рскжыце пр гэт н ншым кмсмольскiм сходзе.

- Пр што?

- Пр свю рботу ў пдполлi. Пр тых людзей... Пр Свiч...

Ярш трохi здзiвiў ткi нечкны пврот. Ён пiльн ўгледзеўся ў яе вочы-зёры з злтымi бергмi: сур'ёзн ян цi зноў з iронiяй, помсцячы, што ён нiчог не рскзў дрзу? Не, сястр прсiл сур'ёзн. I яго хорш крнул ткя яе сур'ёзнсць.

Клi ян выйшл, Антон Кузьмiч зноў сеў у крэсл, зноў зплiў (другую цыгрэту!) i доўг думў. Пр лёс Зосi. Пр пкленне, якое не веде пдзронсцi i нiчог не бiцц... Але што ён, Ярш, веде пр гэте пкленне? Нлежць д яго Трс i Мш... Але ёсць i Слвiк Шыковiч... Як i чым жыве Мш? Трс? Што хвлюе Слвiк? Як длёк ён, нядўнi кмсмолец Ярш, дышоў д гэтг пклення! Клi быў пошнi рз н кмсмольскiм сходзе? Год дзесяць ужо, не менш, публiчн не рскзвў пр пдполле. Чму? А рней, клi чсм выступў, цi рскзў хоць рз пр Зосю Свiч? Не, тк, мiж iншым, зрэдку ўспмiнў дзяўчыну, якя пмгл ўртвцц. Цяпер яму стл сормн i гiдн. Няўжо i ён бяўся? У пдполлi не бяўся сто рзоў iсцi н смерць, тут...

Адрзу псля вйны дчувў мрльны бвязк перд пмяццю тврышў, якiя згiнулi, нпiсць пр iх брцьбу. Не нпiсў. Пiсў дысертцыi. Кндыдцкую, псля доктрскую (якую збiрецц брняць). Гэтым прўдвўся перд свiм сумленнем. А потым увогуле пдполле пчло здвцц длёкй гiсторыяй, д тго ж вельмi зблытнй людзьмi i чсм. Ён не зрзумеў нвт дрзу ждння Шыковiч вярнуцц д гэтй гiсторыi, пертрусiць яе, пергледзець. Яму здвлся, кму гэт птрэбн цяпер? I вось увскрэсл з мёртвых Зося Свiч... Ужо тды, у тую ноч, клi рскзвў пр яе Шыковiчу, ён, Ярш, зрзумеў, што гэт птрэбн людзям, птрэбн новму пкленню - Трсу, Слвiку, Вiцю, Нтшы. Псля рзмовы з Мшй, псля яе нечкнй просьбы рскзць пр ўсё н кмсмольскiм сходзе ён перкнўся ў гэтым цвёрд i непрушн.

Асноўныя рботы ў перцыйнй былi зкончны. Апошнiя днi порклiся з тэлевiзiйнй пртурй. Ярш доўг не здвльнял ярксць дбiтк н экрне, i ён выгнў з iнжынер, з рбочых i з смог сябе сем птоў, пкуль дмогся, кб дргя нвiнк гэтя двл нлежны эфект i крысць.

Клi тэхнiкi пйшлi "змочвць" добрую спрву з яго прэмiяльныя, Ярш зстўся дзiн. Ён яшчэ рз гледзеў свю гспдрку, якой употй гнрыўся. Усюды - нiкелявня стль: безлiч блiскучых iнструментў у шкляных шфх, дэтлi пртў. Стль, якя ў рзумных рукх хiрург прыносiць людзям ртунк, жыццё. О, ён ведў вртсць стлi!

Але не дзеля тго, кб лiшнi рз гледзець перцыйную, ён зстўся. Хцелся смому, без спецыялiстў, прверыць тэлепртуру. Быў у яго непхiсны зкон - усё ўмець рбiць смому.

Ён плжыў н перцыйны стол рзгорнуты пдручнiк п нтомii, нвёў н стронку тэлевiзiйную пушку, якя был ўмнцiрвн ў бясценевую лямпу. Нцiснуў кнопкi. Зсвяцiўся экрн, здрыжлi н момнт звiлiстыя нiткi кдрў. А потым зстыў пвялiчны дбiтк кленнг суств. Ён гртў стронкi i бчыў н экрне све рукi. Члвеку стронняму мгло б здцц, што ён збўляецц, як дзiця, цешыцц новй ццкй, нзнчэнне якой у перцыйнй не кожнму лёгк зрзумець. Н экрне з'явiлся сэрц. Ярш перстў гртць стронкi пдручнiк, выпрстўся i ўвжлiв пчў рзглядць дбiтк, быццм убчыў гэте дзiв першы рз у жыццi. У той мiг ён пдумў пр Зосю. I яго ўлсне сэрц дло пчуць сябе. Ткiя нечкныя штуршкi ён дчувў ужо неклькi рзоў. Няўжо гэт боязь будучй перцыi?

Ярш выключыў устноўку i бясценевыя лямпы i дышоў д шырчэзнг - н ўсю сцяну - кн. Вечрэл. Сд пкрыўся ценем д будынкў. Сонц зходзiл з другог боку, з бльнiчнымi крпусмi. Адзiны прмень яго прбiўся пмiж муроў i свяцiў верхвiны тполяў, млдых, ле смых высокiх дрэў. Ярш прыгдў, што тполевя лея гэтя был псджн ў вясну Пермогi. I вунь якiя вымхлi дрэвы! У сдзе гулялi хворыя. Адны сядзелi, другiя хдзiлi. Снiтрк ў белым хлце гушкл дзiця, згорнуте ў ткi ж шэры бльнiчны хлт, якiя былi i н дрослых. Ярш ненвiдзеў форму i колер гэтых хлтў i ўжо колькi год вёў вйну, кб змянiць iх. З iм згджлiся, псля - ён ведў - кпiлi, цэньвючы яго дмгннi як дзiвцтв тленвiтг члвек, якi в ўсiм хоч быць рыгiнльным.

Амль пд смым кном перцыйнй пд яблыняй сядзелi трое млдых людзей: дзiн у бльнiчным хлце з пдвязнй рукой, двое ў мйкх. Хлопцы рзлiвлi вiно. Хворы быў яго, Яршў, рбочы-будўнiк з перломм рукi. Але як трпiлi сюды ў ткi чс нведвльнiкi?

"Хця б схвлiся. А то рсселiся н вчх усёй бльнiцы. Вось ж лйдкi!" - з нязлосным дкорм пдумў хiрург. Ён мог дчынiць кно i нкрычць н хлопцў. Але змест гэтг длiктн дступiў у глыб перцыйнй, кб не спугнуць iх. I смому яму зхцелся хутчэй пынуцц н дчы. Сесцi вось тк н трву, кля свйго ўлюбёнг вогнiшч. А потым ляжць, глядзець у неб i слухць крыху блытныя, ле цiквыя рзвжннi Шыковiч пр плiтыку, мрль i лiтртуру. Пр дно толькi пдумў з непрыемнсцю: зноў трэб тлумчыць Глiне, дзе тк зтрымўся. Але не ўзлвўся н жонку, пшкдвў яе: ян врт жлю з свю нерзумную рэўнсць.

Пвярнуўся, кб пйсцi, i ў дчыненых шкляных дзвярх убчыў Мшу. Яго трохi сплохл, што сястр мгл доўг нзiрць з iм. I ён спытў мль груб:

- Што вы робiце тут у ткi чс? - Але спхпiўся i пжртвў: - Вшы рвеснiцы дўно тнцуюць.

- Я был ў Зосi. - Вочы яе дзiўн блiснулi. - Ян рскзвл, як ртвл вс... I пр сябе.

Ярш пдумў: цi првiльн ён робiць, што нi пр што не рспытве ў Зосi? А рптм... Не, не! Ён ршуч дгняў гэтую думку. Тму i не рспытве i рэдк пкуль што нведвецц, бо хоч перкнць у першую чргу яе (ды i сябе тксм!), што перцыя гэтя звычйня i ўсё скончыцц нйлепшым чынм.

"Што ян рскзвл пр сябе?" - хцелся яму спытць у Мшы. Але нешт стрымл яго.

- Знчыцц, больш ян не дносiцц д вс з пдзронсцю?

- Мне здецц, мы псябрвлi.

- Дзякую, Мш.

- Ням з што, Антон Кузьмiч. - Ян пусцiл вочы, скзл: - Ян пытлся, цi знём я з Трсм, - i рптм ппрсiл: - Пзнёмце мяне з Трсм.

Цяжк не здзiўляцц - ткiя нечкныя пведмленнi i просьбы ў гэтй дзяўчыны. Але гэтя просьб Яршу спдблся.

- Прыязджйце ў нядзелю д нс н дчу. Пзвнiце рнiцй доктру Мйзiсу, у яго свя мшын. Я зпршў яго.

- Дзякую, Антон Кузьмiч. Я мгу iсцi?

- Клi лск, Мш...

Нейкi момнт ён стяў у перцыйнй, слухючы, як недзе длёк ляпюць дзверы. Потым рушыў у клiдор, н хду рзвязвючы нрукўныя мтузкi хлт. Перд свiм кбiнетм спынiўся, хвiлiну пстяў у здуме i... хутк пйшоў п доўгiм клiдоры, звязвючы мтузкi.

У тэрпеўтычным ддзяленнi ён пчуў, як дн дзяжурня сястр сплохн крыкнул другой:

- Ярш! - I збеглi, змiтусiлiся. Ён нiколi не мог зрзумець, чму ў другiх ддзяленнях i клiнiкх яго гэтк бяцц.

Зося, у дной срочцы, доўгй, пцямнелй д чсу i мыцця, сядзел кля кн i ел чрэшню, выплёўвючы костчкi н гзету. Убчыўшы яго, ян войкнул, зсромелся, зкрыл рукмi грудзi. Ад яе срмлiвсцi i яму зрбiлся нiяквт. Год пятнццць ужо ён не дчувў нiчог пдобнг, зходзячы д хворых i зстючы iх у любым выглядзе. Ды i ўвогуле з iм было гэт толькi днойчы: клi нрдзiўся iх першынец Вiктр i ён, студэнт-выпускнiк, нведўся ў плту, дзе ляжлi прдзiхi.

"Што ты зкрывешся? - пдумў ён пр Зосю. - Столькi рзоў я цябе глядў, выслухоўвў... Буду трымць у рукх твё сэрц..."

Прывiтўся д ўсiх. У дзiн позiрк убчыў, што i другiя жнчыны нкрывюцц коўдрмi, зшпiльвюць хлты, прычэсвюць влсы. Iх было ў плце шэсць члвек. Дзiўня жночя псiхлогiя! Срмлiвсць iх злежыць д чсу i бствiн.

Ярш спытў у Зосi, як пытюць усе лекры ў свiх пцыентў:

- Як мы дчувем сябе?

- Добр, - нясмел дкзл ян i ўсё яшчэ зкрывл грудзi i хвл пд тбурэт све босыя ногi.

Ён узяў н ложку стркты хлт i пдў ёй. Ян хуценьк нкiнул яго, зшпiлiлся.

- Лжыцеся, - скзў ён.

Узрдвня, ян дволi рухв нырнул пд коўдру. Ён узяў тбурэт, н якiм ян сядзел кля кн, сеў побч.

- Гуляем?

- Мне дзволiлi ўствць, - прыдушным i сплохным голсм дкзл Зося.

- Ёй дзволiлi, - пцвердзiл суседк.

Ярш дгрнуў коўдру i гледзеў ногi хворй, пмцў iх. Ацёк знiк. Зусiм звычйня жночя нг - i п колеру i п форме. I твр змянiўся з дв тыднi, якiя Зося знходзiцц ў iх бльнiцы. Твр пмлдзеў, ппрыгжэў. Цяпер Ярш лёгк пзнвў рысы той Зосi, якя неклi смел i дзёрзк схвл яго. Але яму хцелся ўбчыць рысы i тго ж хрктру. Няхй бы блiснул хоць дн iскр яе дзёрзксцi, ршучсцi, весялосцi, дсцiпнсцi, хiтрсцi! Не, усё здушн, нвт хiтрсць. Адно хiб свяцiлся ў яе вчх - зхпленне iм, Яршм. Але i яно было зусiм iнкше, чым тды, нейке п-рбску пкорлiве.

Хворыя, якiя мглi хдзiць, п дной длiктн пкiдлi плту: яны шмт што ўжо ведлi. Толькi новя стря, дчуўшы, што гэт "вжны доктр", ппрсiл:

- Доктр, пглядзiце i мяне.

Ды зстлся дзяўчын з прыроджным прокм сэрц, якую Ярш тксм меўся перырвць, хоць згоды яе яшчэ не пытлi, ле ян, вiдць, дчувл цi чул рзмовы i кожны рз глядзел н яго з пнiчным стрхм.

З'явiлся дзяжурня лекр, ужо зспня.

- Я вм не птрэбн, Антон Кузьмiч?

- Не. Толькi не спiце, клi лск, тк рн. Няёмк, ведеце... Дзесяць гдзiн.

Млдя лекрк "првлiлся" скрозь пдлогу.

- Дык як смдчувнне, Соф'я Сцяпнўн? - ужо зусiм не як лекр, хоць i лiчыў у гэты момнт пульс, як добры сябр спытў Ярш, iнтымн, дверлiв. Гэтя дверлiвсць пердлся i ёй.

- З мя сорк трэцяг я нiколi не дчувл сябе лепш, - скзл ян мль шэптм, ле тк, што ў Ярш здвiл горл.

Всемнццць год фiзiчных i душэўных пкут! У прыве пяшчоты i спчувння ён лёгк сцiснуў яе руку, сухую i грчую. Ад мленькй лскi ткой вочы яе стлi вiльготныя. Ён глядзеў у iх бяздонне прз млюсенькiя шрыкi плфонў. Яму не хцелся, кб ян зплкл, i ён пдбдзёрыў яе добрй усмешкй i словмi, якiя гврыў многiм хворым, ле з той рознiцй, што ёй ён зноў скзў "ты" - як блiзкму члвеку:

- Ты будзеш дчувць сябе зусiм добр. Як усе здровыя людзi. Можш пверыць мне.

- Я сто рзоў пмiрл... I, бчыце, не пмерл... Бо хчу жыць. Я веру вм.

Ян тк вымвiл "хчу жыць" - з прцягм, з нцiскм, што Ярш склнуўся. Дзiўн, ле менвiт ў гэтых словх ён нрэшце дчуў хрктр той Зосi. Спрўды, дзiўн. Тя Зося нiколi не скзл б ткiх слоў.

Тя скзл: "Клi яны ўсё-ткi ўврвуцц сюды, вы будзеце стрляць?"

"Буду".

"У шфе ў Грот стiць ўтмт".

I хоць бы здрыжў голс. Нiбы пведмiл, што ў шфе стiць врэнне.

Незрзумел, чму ў пмяцi Ярш блiснуў гэты эпiзод i гэтыя словы. I невядом, п якiх лгiчных зконх ён звязў iх з тым, што ян скзл цяпер, прз всемнццць год пкутлiвг iснвння н мяжы жыцця i смерцi.

Ян спытл:

- Вы тксм дзяжурыце?

- Не. Я прцвў.

- Аперцыя?

- Не. Я рмнтвў дзiн прыбор.

- См?

- З электрмнцёрмi.

- Вы ўсё ўмееце! - I, о дзiв, зхпленне ў яе вчх ён убчыў тксм ўжо другое, мль ткое ж, што i тды, клi ян дведлся, хто ён.

- Усё ўмець у нш чс немгчым.

- А я нiчог не ўмею, - уздыхнул ян.

- Вм здецц тк. Пржыць ткое жыццё...

- Хiб я жыл!

- Прфесiю можн нбыць.

- У трыццць шэсць год?

- Хiб гэт мног?

- Я ўмею трохi шыць. Тм я шыл. Але не люблю. Гэт цяжк i нецiкв. Кб вы ведлi, якя пкутлiвя рбот - прыёмшчыц крвецкй рцелi. Людзi жорсткiя i грубыя.

- Людзей кепск бслугоўвюць. Я не думю, што ў вшым тэлье добр шылi.

- Дрэнн. Але пдымць крык з-з няпрвiльн прышытг гузiк.

- Гузiк мож спсвць члвеку нстрой.

Ян крыв ўсмiхнулся.

- Тды, - ён зрзумеў см - у пдполлi, - вм мог спсвць нстрой гузiк?

- Кожны чс ме све зконы i нормы.

- Людзi пчынюць птрбвць змног ўвгi...

- П-мойму, гэт нтурльн. Бяд ў iншым, што яе мл яшчэ ў нс, уземнй увгi. У грмдстве, дзе члвек члвеку брт...

- Брт? - Зося, як бы сплохўшыся, сцерл хусцiнкй з вуснў скептычную ўсмешку i скзл мякк, лскв: - У вс добре сэрц, Антон Кузьмiч, пэўн, кб ткiм чынм скончыць гэтую мленькую фiлсофскую спрэчку.

Ярш рзумеў яе. Зндт мног людзi прынеслi ёй гор i пкут. Яе шчсце, што ян зусiм не стрцiл веры ў жыццё i ў людзей, верыць яшчэ, што побч с злоснымi ёсць людзi добрыя.

Нейкi момнт яны мўчлi. Ярш, мгчым, упершыню з ўсю свю прктыку дчуў некторую няёмксць кля ложк хворй. Мож, тму, што без пэўнй мэты ён нiколi тк доўг не зседжвўся. У яго i цяпер был мэт, ле зусiм не прфесiйня.

Дследвннi i здгдкi Шыковiч, нечкня сустрэч з Зосяй не толькi рсплiлi i яго цiквсць д спрвы доктр Свiч, больш тго - ён дчуў сябе вiнвтым, што нiчог не зрбiў дгэтуль. Цяпер яму хцелся ўсяляк дпмгчы Кiрылу. Той, нецярплiвы, грчы ў рбоце, дмгўся сустрэчы з Зосяй. Ён, Ярш, як хiрург i як псiхолг, шчджў хворе сэрц пцыенткi i сцергў яе д цяжкiх успмiнў. Тму i цяпер яму нялёгк было пдвесцi рзмову д ўспмiнў пр яе бцьку.

Зося, нпэўн, см дчул няёмксць зцяглй пўзы. Ян скзл:

- Ад мяне толькi што пйшл Мш. Мы доўг гутрылi.

- Я рды, што вы псябрвлi.

- Ян цiквя. Спчтку мне здлося, што ян iгре... А ў жыццi нельг iгрць! Неклi, яшчэ ў школе, я хцел стць ктрысй. I тксм iгрл выдумную ролю. Дом, н вулiцы, у гсцях - усюды... Смешн i нiўн.

- Чму смешн? Млдыя ўсе рмнтыкi. Вунь ме дзецi, Трс, Вiця... Якiя ў iх мры i ждннi! I я не скзў бы, што гэт iгр.

- Дзе ён быў тды, Трс?

- Яго схвлi добрыя людзi. Суседзi.

- Я шукл яго.

- Я ведю. Мне кзл цётк Люб.

- Ян не пверыл мне.

- Не крыўдуйце н яе. Ян был злты члвек i нйлепшя кнспiртрк.

- Ян згiнул?

- Не, пмерл год нзд.

Зося пмўчл, як бы ўшноўвючы пмяць члвек, з якiм лёс звёў яе н кроткi мiг.

- Як мне хцелся знйсцi яго, гэтг хлопчык! Я не прост помнiл вшу просьбу. Я доўг жыл ёй. Для мяне гэт было перше бявое зднне пдпольшчыкў. I мне хцелся хутчэй выкнць яго. Але бцьк... Вы ведеце, як ён сцергў мяне. Нвошт ён тк сцергў? Дзiўны члвек!.. Употй д яго я пйшл д цёткi Любы. Скзл проль. Усё, як вы гврылi. Ян дкзл не зусiм тк, ле пусцiл ў дом. Я скзл, што вы прсiлi дведцц, цi вядом ёй што-небудзь пр сын Пўл Гнчров. Ян дкзл дзiўн i незрзумел: "Пердйце Вiцю, што дзядзьк Рыгор зпрше н зручыны Веты. У суботу пд вечр". Я скзл, што пердць нiчог не мгу, бо вс перпрвiлi ў лес. "Д кго?" - спытл цётк Люб. Я не ведл, д кго. Тды, вiдць, у яе ўзнiкл пдзронсць. Ян больш нiчог не спытл пр вс. Але клi я зноў пўтрыл свё пытнне пр Трс, ян дкзл, што нiчог невядом. Мяне пкрыўдзiл, што ян ткя быяквя i д лёсу дзiцяцi i ногул... Хця б пцiквiлся, хто я i што я. Не, нiшто, здвлся, яе не цiквiл. Прўд, пводзiл я сябе нерзумн i няўмел. Цётк Люб ўсё-ткi спытл, як мё iмя. Я дкзл, што Вольг. Чму Вольг i нвошт мне было пдпольне iмя - см не рзумею. Мбыць, д ждння сыгрць ролю пдпольшчыцы.

Н другi дзень я пйшл н Кштнвую, дзе жыў Пвел. Тм я тксм ндзiвчыл. Ведеце, што зрбiл? Я - сястр Пўлвй жонкi, шукл iх, жывых. Людзi, якiя жылi ў тым доме, збянтэжн пцiсклi плячмi: яны тут нядўн i нiког не ведюць. Зплкня, я пкзвл пiсьмо, якое см нпiсл: "Яны жылi тут, вось дрс. Што ж мне рбiць? Я прыехл жно з Хркв". Хдзiл п суседзях. Адны рбiлi выгляд, што нiчог не ведюць. Другiя не тiлi свю пдзронсць. Але потым дзве стрыя жнчыны, мбыць, пверылi мне i скзлi стршную прўду. Я плкл шчыр. "А хлопчык? Дзе хлопчык? Трсiк". - "Кжуць людзi, у нямецкiм дзiцячым доме", - пведмiлi стрыя. У той вечр я спытл ў бцькi, цi ёсць у гордзе дзiцячыя дмы. "Нвошт тбе?" Я рскзл яму пр вшу просьбу i як я шукл млог. Бцьку гэт сплохл. Ён сярдзiт скзў, што я згублю i сябе i яго свiмi нерзумнымi ўчынкмi. Тды я скзл яму, што больш не буду вртвць дом i смжыць Гроту трусяцiну. "Трэб жыць i змгцц, як ён", - кiўнул я ўгору, мючы н ўвзе вс, Антон Кузьмiч. "Ён слдт, - скзў бцьк, - мы з тбой цывiльныя людзi, я - стры лекр, ты - дзяўчынк, дзiця". Я скзл яму тды мног тых слоў, якiя пчул д вс. Бцьк мусiў здцц. Толькi ппрсiў, кб я нiчог см не рбiл, пр ўсё дведецц ён.

Прз тыдзень, мож, не помню, бцьк скзў, што я мгу нведць дзiцячы дом у Высокй Будзе, гэт кiлметрў пятнццць д горд.

- Я ведю. Тм i цяпер дзiцячы дом, - кiўнуў Ярш.

- Жонк бургмiстр Цiшчнкi, стря нбожня бб, змольвючы грхi свйго муж, зймлся дбрчыннсцю - пеквл сiрот. Мы пехлi з ёй н мшыне бургмiстр. Дзень, помню, быў хлодны, джджлiвы. Гэт ж был ўжо позняя восень. А яны, дзецi, худыя, сiнiя, мль усе без верхняй вопрткi, у дных пдрных сроччкх, бступiлi ншу мшыну. Мленькя дзяўчынк дрзу пцягнул мяне з рукў i ппрсiл: "Цётчк, дйце квлчк хлеб". У мяне не было хлеб, я нiчог не ўзял, бо не думл, што дзецi тм ткiя глодныя. У дзiцячым доме! Ян, бургмiстрш, прывезл нейкiя пернiкi, нейке дзенне, мгчым, нрбвне ў другiх ткiх ж дзяцей.

"Дйце iм, Анiсся Пўлўн", - ппрсiл я. Стря хнж, звычйн слязлiвя i чуллiвя, тм трымлся вжнй дмй. "Усё трэб рбiць п прдку, мiля. Аргнiзвн!" Не дрзу дзецi знйшлi свйго "пн шэф". Стры, непголены, пкмечны i п'янвты члвек, дырэктр цi нчльнiк, не ведю, як ён у iх нзывўся, сустрэў нс не вельмi ветлiв. Дзiўн, што i дзецi толькi ўпчтку прявiлi цiквсць, потым стрэйшыя пйшлi ў лес п дровы. Я дстл д птрнесы i нчльнiк, зпытл жнчыну, рботнiцу дом, цi ёсць тут хлопчык Трс Гнчроў. "Не, у нс ёсць Косця Гнчроў. Вня, пклiч Косцю". З'явiўся худы цыбты хлопчык гдоў дзевяцi. Не, Трс ў iх не было. I ўвогуле дзецi тког ўзросту д iх больш не пступлi. Толькi стрэйшыя. Мож, гэтя жнчын пспел пердць ншу рзмову дырэктру. Але ён дзiўн дверыўся мне. Пкуль бургмiстрш рздвл све гсцiнцы, ён стяў с мной побч i шптў:

"Слухйце, не трэб нм дбрчыннсцi. Нiчог нм не трэб. Нс кормiць нсельнiцтв. Мы смi сябе кормiм. Але няхй яны не збiрюць дзяцей. Нвошт яны збiрюць дзяцей? Учор пяць хлопчыкў i пяць дзяўчынк. Куды? Для ўсынўлення. Хто iх усынўляе? Дзе? Я пвiнен ведць. Я дкзвю з дзяцей. Не збiрйце мiх дзяцей!"

Гэт быў крык душы члвек, якi пдзрвў нешт нядобре. Клi я рскзл пр ўсё бцьку, яго тксм вельмi ўстрывожыл ткя скрг дырэктр дзiцячг дом. Псля я дведлся: д дзяцей брлi кроў... iх вывозiлi ў Гермнiю i млых нямечвлi.

- Нямкмi рбiлi? Ой, горчк ж якое! - у вялiкй скрусе кiвл глвой стря, якя дгэтуль слухл моўчкi.

- Я тм, у iх, усё пр Трс думл: дзе ён? Што з iм?

- I не знйшлi хлопчык? - ббуля, мбыць, не ўсё зрзумел з iх рзмовы.

- Знйшоўся, - дкзў строй Ярш.

- Дзе ж ён цяпер? - Цiкўнсць гмнкой строй рсл, ян як бы ўзнгроджвл сябе з мног хвiлiн пчцiвг мўчння.

- Гэт мой сын.

- Прўд? А божчк! - шчыр здзiвiлся i ўзрдвлся ббуля. - Няхй ж яму Бог здроўечк де. Вялiкi ўжо?

- У рмii дслужыў. Я зўтр вс пгляджу, ббуля. Добр? - звыкл рзвязвючы звязкi н рукве хлт, скзў Ярш.

- Добр, доктр. Цяпер вы чстым госцем будзеце ў нс.

Зося зморн i ўсё яшчэ вiнвт ўсмiхлся.

Дзяўчын н ложку кля кн, здлося Яршу, упершыню глядзел н яго без стрху.

Ён пдняўся. Злiшне зседзеўся. Стмiў, рсхвлявў хворую. Вунь як блiшчць яе вочы. Трыме недзе ў клiдоры другiх. В ўсiм птрэбн рзумне пчуццё меры.

Яму не хцелся нпмiнць ёй пр бцьку. Але Шыковiч не двў спкою. Урэшце, ян см колькi рзоў успомнiл бцьку.

Ярш спытў:

- Скжыце, Соф'я Сцяпнўн, вы помнiце кго-небудзь з iнфекцыйнй бльнiцы, з кiм прцвў вш бцьк... Хто хдзiў д вс...

Ян н хвiлiну здумлся.

- Я помню сястру... Клўдзю... Iвнўну, здецц. Яшчэ был лекр Вкулв. I лекр Лiбермн. Але Лiбермн яны згнлi ў гет. У купцыi зходзiл д нс толькi гэтя сястр. Як ж гэт яе прозвiшч? - Зося зморшчыл лоб.

- Не трэб ўспмiнць. Псля, - мякк ппрсiў Ярш. - Дзякую вм.

- Звошт? - здзiвiлся ян.

- Добрй ночы, - пждў ён усiм дрзу i пйшоў д дзвярэй.

9

Мйзiс з жонкй i Мш прыехлi рней з ўсiх. Яшчэ ў цянi пд вольхмi не пл рс. Яшчэ сплi дзецi Ярш i Шыковiч, якi прцвў д дня. А гспдынi ўжо порклiся н летняй кухнi, пд стрэшкй. Iм пмгў Трс. Рсплiў гонь пд смробнй плiтой, прынёс стлы, дровы i прдукты. Хлопец шукў сбе рботу.

Рнiц был ндзiв - сонечня, звонкя, з лугу птыхл вiльготным хлдком, бор дыхў нестылй цеплынёй учршняг дня. Нерухомя ўрчыстсць сосен зноў прдвяшчл спёку. А мож, нвльнiцу. Джджу прсiлi i людзi i дрэвы. Што б нi здрылся нпердзе з доўгi летнi дзень, ле рнiц ткя, што дзiця: прыносiць усмешку i рдсць.

Жнчыны гтвлi з добрым нстроем. Прўд, пскрдзiлiся н свой нялёгкi дчны лёс: зноў госцi!

- Шыковiч мой нешт стыў, мл кго ўжо зпрше, - ззнчыл Влянцiн Андрэеўн.

- Зтое Антон згрэўся.

- Сёння, Глiн Адмўн, больш гсцей мiх, - дгукнуўся Трс. - Але свiх я мгу прыняць н лузе. Акрмя вды i прсторы, iм нiчог не трэб.

- Як не сормн, Трс! Твiм гсцям мы зўсёды рды.

Глiн Адмўн кзл шчыр. Больш трывожылi яе госцi муж, првiльней кжучы, дн госця - Мш. Ян бчыл дзяўчыну рзы дв ў бльнiцы, дўно, мож, год нзд. Чму рптм Антону ўздумлся зпрсiць яе? Хiб мл клег-лекрў? Мйзiс, нпрыклд, - гэт зрзумел.

Але трывог яе знiкл, клi Мйзiсы знянцку пдкцiлi н свiм чырвоным зпыленым "Мсквiчы" i Глiн Адмўн ўбчыл Мшу. Дзяўчын здвлся ёй не толькi нецiквй, ле нвт вульгрнй. Д нентурльнсцi вогненн-рудя, ян, як бы кiдючы выклiк людзям звычйным, i плцце ндзел дзiўне п колеру i п фсону: чырвон-жоўте, з млюнкм кляновг лiсця; лёгкя ткнiн, здвлся, не кроiлся, не шылся, сцягвлся нiткмi н смой дзяўчыне - п форме яе постцi. Глiне Адмўне нвт стл весел, клi ян ўбчыл, што Трс рзгляде госцю, як нейке дзiв.

Ярш чытў змежны чсопiс п хiрургii i выйшў у пiжме. Ён тксм здзiвiўся i сумеўся. Ппрсiў прбчэння. Збянтэжыў Мйзiсў. Мленькя, чорненькя, нфрбвня i звiтя, як ляльк, Дня Вiтльеўн ў прўднне пчл нпдць н муж:

- Вы ведеце, Антон Кузьмiч, Мiхл Евелевiч фнтык. Клi яму нешт ўлезл ў глву, ён не дсць спкою нi сбе, нi людзям. Бчыце, зхцелся члвеку стць рыбком. Антон Кузьмiч вучыць яго хiрургii. Дык ён пвiнен яшчэ нвучыць цябе лвiць рыбу. Ах, Мiш! Прбчце, Антон Кузьмiч...

- Не, не прбчю. Дмўлялiся ў шэсць, цяпер дзевяць. Якi з вс рыблоў? Соня!

Ярш жртвў, см пзiрў н Мшу, якя з дзiцячым зхпленнем рзглядл ўсё нвокл.

Влянцiн Андрэеўн пршптл сяброўцы:

- Арыгiнльня соб.

Ярш нрэшце ўспомнiў, з якой мэтй нпрсiлся ў госцi Мш.

- Трс! Дзе Трс? Мш прыехл, кб пзнёмiцц з тбой.

Трс мусiў вылезцi с свйго ўкрыцця i тксм збянтэжыўся, бо быў у мйцы, у пкмечных прусiнвых штнх i босы. Не, не ўлсны выгляд яго збянтэжыў. Нешт другое.

Мйзiс прцягнуў яму руку прост, п-мужчынску, яго жонк быякв, без цiкўнсцi: у яе свя фiлсофiя - пдбцц перш з ўсё гспдынi. А гэтя вогнення чрдзейк рптм зстыл ўся як бы ў непрзуменнi, потым скзл, здлося Трсу, з рсчрвннем:

- Вось вы якi! А я думл, вы, як Антон Кузьмiч.

Гэт не спдблся Глiне Адмўне: чму ёй хочцц, кб усе былi пдобны н Антон Кузьмiч?

Клi прз пяць хвiлiн сбрлiся рыблiць, Ярш спытў у сын:

- Трс, iдзеш з нмi?

- Не, я зстнуся, пмгу жнчынм.

Тды i "моднiц" звярнулся д гспдынь:

- Дзвольце i мне зстцц н кухнi.

З-з цiкўнсцi - "А што ты ўмееш рбiць, глубк?" - Влянцiн Андрэеўн тут ж згдзiлся, кб Мш пмгл iм.

Ян ндзел фртушок, спрытн i прыгож звязл н глву ксынчку i неяк дрзу пертврылся ў простую, сцiплую i ндзiв дмвiтую млдую гспдыньку. Ткое нечкне пертврэнне жно сплохл Глiну Адмўну. А клi Мш пчл рiць, якiя зкускi можн згтвць з тых прдуктў, якiя Трс выцягнуў з погрб, Влянцiну Андрэеўну здзiвiлi яе кулiнрныя веды. А жонк Ярш ўсё больш нсцярожвлся. Але чым мцней ян нстройвл сябе супрць дзяўчыны, тым больш тя пдблся ёй. Клi прыгледзелся, то колер плцця не здвўся цяпер вульгрным, ён добр псвў д чырвоных влсоў. Ды i фсон не ткi ўжо стыльны - прост з густм скроены. Першя гэт дзнчыл Влянцiн Андрэеўн, якя лепш з яе рзумел моды.

- Хто вм шыў, Мш?

- Не пверыце, смя млдя крўчых. Я хдзiл ў плц чыгунчнiкў н курсы кройкi i шыцця i тм пзнёмiлся з дной дзяўчынкй. Грбценькя, ведеце, ткя здольня. Нш выклдчыц ледзь не лопнул д зйздрсцi, клi Геня пшыл дыпломне плцце.

Мш зсмяялся. I Влянцiн Андрэеўн зсмяялся. I Трс. Цяпер ён зусiм iнкшымi вчмi глядзеў н дзяўчыну - зцiкўлен i прыязн. Глiне Адмўне i гэт не спдблся.

"Ацiрешся кля ббскiх спднiц, - пдумл ян пр Трс. - Вельмi нм птрэбны ткi пмочнiк! I што ты робiш? Тршчыш вочы?.. Псромеўся б, брыгдзiр кмбрыгды".

Але см ян мiмволi любвлся, як Мш гтуе слту. П-перше, п свйму дменнму рэцэпту, п-другое, тк спрытн влоде нжом, лыжкй, што той кухр вышэйшг клс. З той хiб рознiцй, што ў яе ў сто рзоў больш ртыстычныя рухi, здецц, не гуркi крышыць, iгре н невядомым iнструменце. I кубiкi гуркоў у яе роўненькiя, прыгожнькiя, ткiя ў iх, стрых гспдынь, не трымлiвлiся.

"Клi ян з гэткй ртыстычнсцю прцуе ў перцыйнй, недрм яе Антон тк хвлiць", - пдумл Глiн Адмўн прыязн, ле тут ж дчул, як нядобр ёкнул сэрц. Спытл:

- Дзе вы нвучылiся тк кулiнрнiчць?

- А я д курсў медсясцёр служыл хтняй рботнiцй. У плкоўнiк.

- Вы... хтняй рботнiцй?

- Чму вы здзiвiлiся? Нс у ммы пяцёр зстлося, клi бцьк згiнуў. Двое млодшыя з мяне. А клгс тды ў нс быў...

П яе тону здгдлiся, якi быў у iх клгс. А ян нiбы зсромелся гэтг прызнння, як бы ў тым, што клгс быў бедны, ёсць i яе вiн.

Глянул н Глiну Адмўну, потым н Шыковiчыху, якя гтвл фрш для ктлет, скзл Трсу, п-прўляючы ксынку:

- Цяпер у нс сўгс. Трс, вм ням чго рбiць, нвстрыце нож. Тупы.

Трс, пчырвнеўшы, кiнуўся шукць сялок.

Влянцiн Андрэеўн зноў зсмяялся. Ёй пдблся гэтя дзяўчын, сблiв псля ткой бiягрфiчнй дведкi. Ян любiл вось ткiх - нстойлiвых у дсягненнi жыццёвй мэты. Мш тксм дчул сiмптыю д гэтй поўнй, гвркой, п ўсiм вiдць, добрй жнчыны. Тонкя нтур, ян дчул i нсцярожнсць, з якой ствiлся д яе жонк Антон Кузьмiч. I прычыну зрзумел. Не брзiлся, не пкрыўдзiлся, ле здзiвiлся, што ў смой яе тксм з'явiўся пэўны хлдок у дносiнх д Глiны Адмўны. Розумм прымушл сябе плюбiць яе, ле сэрц не слухлся тког згду. Сэрц цягнулся д шчырй, лсквй Влянцiны Андрэеўны. Яны хорш гутрылi. Мш з гумрм рскзвл пр свю службу хтняй рботнiцй, пр сям'ю плкоўнiк, пр яго жонку, былую сялянку, пр яе смешне iмкненне быць рысткрткй.

Усё, нпэўн, iшло добр... Але прчнулся Iр (у сям'i Шыковiчў дн мцi ўствл рн). У хлце, з ручнiком, зспня i хмуря, з'явiлся ян пд пветкй, кб нешт зпытць у мцi. Здзiвiлся, угледзеўшы Мшу. Iх пзнёмiлi. Мш ўбчыл прз шкельцы яе кулярў, што Iр глядзiць н яе знявжлiв i нсмешлiв: "Адкуль ты ткя спрытня ўзялся?" Гэт зкрнул Мшын смлюбств.

"Няхй жонк Ярш глядзiць н мяне, як хоч. Ян стрэйшя ўдвя. А ты, дурня вечк, чму прцягвеш мне руку, быццм робiш вялiкую лску? Не мiргй свiмi блiзрукiмi вчмi. Я ўсё бчу".

Ян дэмнстртыўн двярнулся д Трс. Скзл яму:

- А я ведю, як вс ртвлi ў вйну. Як шуклi...

- Мяне?

Iр хмыкнул.

- У вйну ён пешшу пд стол хдзiў.

Мш не дкзл ёй. Ян спытл ў крыху здзiўленг Трс:

- А вы не помнiце? Нiчгусенькi? А я помню, як прводзiлi тту н вйну. Мне iшоў чцвёрты год. Перд вчмi стiць, як тт плкў. Твру не помню, што плкў - помню. Трымў мяне н рукх i плкў. А я выцiрл яму слёзы.

Рсчырвнелы Трс сядзеў н зямлi i рзбiвў кчргой у печы глвешкi. Водсвет жру злцiў яго белыя влсы. Iр ўсмiхнулся, пдумўшы: "Трс прыжэў д гэтй рыжй. Спрўды, дкуль ян ўзялся? - I тут ж ўспомнiл: А-, Ярш рскзвў пр "злтую сястру", - i зноў хмыкнул: - Злтя!"

Мож, Iр нешт скзл б, ле мцi глянул н яе строг, ппярэджвючы.

Влянцiн Андрэеўн рбiл пiрог, i рукi яе былi ў белым цесце, првя скроня ў муцэ. Iр пдумл, што i сiвя мм будзе прыгожя. У яе рсл непрыязь д гэтй рудой. Як незлежн ян трыме сябе н iх iмпрвiзвнй кухнi! Як гспдыня. А як рзмўляе. Ад вйны i бцькi - д дроў:

- Трс! Дровы вшы злiшне сухiя. Не трэб ткi гонь. Усё пплiць. Знйдзiце сырэйшыя дровы.

Тды Iр нечкн для сябе смой прпнвл:

- Трс! Хдзем купцц.

Але нйбольшй нечкнсцю гэт было для Влянцiны Андрэеўны. Мцi што токм удрыл. Няўжо гэт скзл Iр? Тя Iр, якя чырвнел i бурлся, клi пры ёй пчынлi рзмову пр кхнне, хлопцў-жнiхоў, змужж. Млодшы Слвiк свiмi бесцырымоннымi жртмi чст дводзiў яе д слёз. А ян, Влянцiн Андрэеўн, неднойчы з болем гврыл мужу:

"Боязн мне з Iрку. Нейкя ян змкнутя, нелюдзiмя. Двццць год, ян што дзiця. Бюся, не выйсцi ёй змуж. Шчэ гэтя блiзруксць".

"Выйдзе", - дкзвў птымiст Шыковiч.

Жонк ппркл:

"Не думеш ты пр дзяцей".

"Клi мы бое пчнём гэтулькi думць, як ты, змног ўвгi iм будзе. Лепш нвучы яе суп врыць".

Iр нвт з iмi, жнчынмi, не ндт хвотн хдзiл купцц. Больш дн. А пры мужчынх нiколi не скiдл плцця, хоць мел смыя зкрытыя купльнiкi.

I рптм ян зпрше хлопц iсцi купцц. Удвiх? Влянцiн Андрэеўн прост слупянел. Што здрылся? Што дбылося з яе Iрй?

- Я ўжо купўся, - дкзў Трс, дчувючы няёмксць д тког зпршэння.

У гэты момнт Глiн Адмўн ппрсiл яго схдзiць п вду. Вду для пiцця i стрвы брлi ў ляснiцтве.

- Двйце я прынясу, - дгукнулся Iр.

Схпiл вёдры i пбегл. Рэдк ян пряўлял ткую хвоту д фiзiчнй прцы. Мцi, здзiўленя д шлмлення, збыўшыся н ўсiх другiх, глядзел ёй услед. I рптм зiхнул думк: Iр, яе Iр зкхн ў Трс. Гэт тк вiдвочн. Ян ўмел хвць свё кхнне, пкуль яму нiчог не пгржл. А ўбчыл гэтую рудую, дчул спернiцу... I знiкл срмлiвсць, змкнутсць усё, што дгэтуль вызнчл яе хрктр. Влянцiне Андрэеўне стл i рдсн, i блюч, i боязн з дчку. Перше кхнне. Першыя пкуты. А што ён, Трс? Як ён дносiцц д Iры? Ян, мцi, лiчыл б з шчсце, кб ткi хлпчын, рзумны, стрымны, рзвжлiвы, пкхў яе дчку. Чму ян дкрыл Iрынiн кхнне толькi сёння? Нвошт з'явiлся гэтя вогнення дзяўчын? Чму Трс тырчыць кля iх? Няхй бы спрўды пйшоў н луг, купцц цi лвiць рыбу.

Iр прынесл вду. Нд быльнягом з пветкй пляснул з конўкi н твр, выцерлся i длучылся д жнчын.

- Што мне рбiць, мм?

Што ёй рбiць? Ёй тк зхцелся рбiць, бы зстцц тут. У Влянцiны Андрэеўны сцiснулся сэрц. Мож, упершыню ян дчул н поўную сiлу, як няўмел выхоўвл свiх дзяцей. Якую дць рботу, кб Iр мгл рбiць яе з ткiм ж ўменнем, спрытм, ртыстычнсцю, як гэтя чужя дзяўчын, н першы позiрк непрыгожя, ў спрўднсцi элегнтня, менвiт прз гэте свё высоке ўменне прцвць i трымцц?

- Хдзем дроў нпiлуем, - скзў Iры Трс.

- Дровы? - здзiвiлся ян, ле тут ж згдзiлся.

Влянцiн Андрэеўн ведл, што не ўмее яе дчк пiлвць, бо нiколi ў жыццi не брлся з пiлу. Але ўзрдвлся, што ян пйшл з Трсм. Цяжк ёй, мцi, глядзець i прўноўвць, як прцуе Iр i гэтя злтя чрдзейк. Н мiг дступiлi некуды зхпленне i любвнне дзяўчынй i з'явiлся рўнiвя непрыязь д яе. Агiдне пчуццё. Ёй, нстўнiцы, зрбiлся сормн з ткое пчуццё. Не, ян пвiнн быць шчырй i б'ектыўнй.

А другя жнчын - Глiн Адмўн - у гэты момнт думл:

"Няхй бы Трс зкхўся ў гэтую рудую. Ён бы дгрдзiў яе д Антон. Антон выскродны члвек. Але ён слбы, як усе мужчыны. Клi ён прывёз яе, кб пзнёмiць з Трсм, то, знчыцц, нiчог ў iх не было, ян добря дзяўчын, i мне врт прылшчыць яе".

Пднялося нд лесм сонц - i ўзняўся вецер. Зшумеў бор, як длёкi мрскi прыбой. Знiкл рнiшняя дымк н небе, быццм вецер стрнн прцёр гэте вялiзне блкiтне шкло. Не было душн, як неклькi пошнiх дзён. Аднк сонц плiл няшчдн. Доўг чклi рыбкоў снедць. Яны не прыйшлi.

Снедлi пд дубмi.

Шыковiч прчнуўся з глўным болем, не мог знйсцi лязо для брытвы, хоць добр помнiў, што прывозiў iх з горд, узлвўся, бурчў н жонку, н дчку. А ўбчыў Мшу - i дрзу пдбрэў. Влянцiне Андрэеўне, рзвжлiвй, спкойнй, якя нiколi не рўнвл беспдстўн, стл смешн i сумн. З iронiяй нзiрл з мужм, як ён зляцецц д Мшы, з трывогй - з Трсм i Iрй. Кб толькi злтя чрўнiц не пдзейнiчл тк н хлопц, як н гэтг лысвтг рмнтык, яе муж. Здецц, Трс вядзе сябе больш рзумн, пвжн, больш стрымн.

А ў Глiны Адмўны, клi ян ўбчыл, як згрэўся Шыковiч перд Мшй, зноў зсмктл ў грудзях. У яе был свя грубя фiлсофiя: мужчыны - што кты, дрзу, нюхм, чуюць кошку. I ян ўжо мль ненвiдзел дзяўчыну. Але з стлом было весел.

Шумелi дубы. Церушылiся н стол, у тлеркi i шклянкi тонкiя сухiя глiнкi, мох, зрэдку злятў зўчсн пжоўклы лiст. З лугу цягнул густым водрм сухог сен.

В ўсiх быў добры петыт. Мш ел с смкм, мног i п-дзiцячы прыгож. Шыковiч любiў ткую здровую, "эстэтычную", як ён кзў, яду. Нтш, нягледзячы н пгрозы мцi, з снедннем чытл, не мгл дрвцц д "Зпiск вучнiцы". I рз-порз выбухл ткiм злiвiстым смехм, што i ўсе дрослыя смяялiся, хоць i не ведлi, што тм, у кнiзе.

- Ох, не мгу! Пмру, - дрыгл Нтш пд стлом нгмi. - Усё, як у ншым клсе.

- Нтшк, не крыўляйся.

- Што ты, мм! Кб ты прчытл, то см поўзл б д смеху. Вы не чытлi, дзядзьк Кiрыл?

- Не.

- Вы нiчог не чытеце. Смi пiшце, нiчог не чытеце.

- Нтш!

- Првiльн, Нтш. Не ў брыво, ў вок бi, - ухвлiл Влянцiн Андрэеўн.

- Вля! Ёсць i другiя првiлы для дзяцей.

- А я чытл - i нiчог тм смешнг.

- Бо ты, Iрк, як нш нгельк, смяешся рз у месяц, п святочных днях.

- Нтш! Я тбе язык нклю, пгнк. Iдзi прэч, - узлвлся Глiн Адмўн.

- Не трэб, Гля, - ппрсiў Шыковiч. - Усе людзi пвiнны гврыць, што думюць. Якя был б шчырсць у дносiнх!

- Быў бы поўны хос, тт.

- А я чытю мл, - уздыхнул Мш.

- Чму? - спытў Шыковiч.

- Не ведю. А вы - чму?

- Я? - Ён зсмяяўся. - Дзiця мё, я мл чытю ткiя кнiжкi, якiя чыте Нтш. Але колькi я чытю другiх, чсм ткiх, нд якiмi Нтш зснул б н другой стронцы. А рукпiсў! Я слеп д рукпiсў. А цяпер яшчэ д рхiўных дкументў. У мяне цяжкi жнр - дкументльны. Не толькi прц пiсьменнiк, ле i гiсторык, - ён уздыхнуў.

Влянцiн Андрэеўн хвл ўсмешку ў кубк з чем. Ян пвжл мужву прцу, яго творче грэнне. Але кму ён гворыць усё гэт зрз, нпускючы н сябе ткую пвжнсць, скрдзячыся н нялёгкi лёс? Незнёмй дзяўчыне, кб плнiць яе хоць чым-небудзь. Смешны стры дурнь! Псромеўся б дчкi.

Шыковiч, пмогшы Трсу вынесцi пд дубы мль усе стлы, якiя былi н дчы, пйшоў дпiсвць ртыкул. Трс i Нтш пнеслi рыбкм снеднне.

Жнчыны зймлiся той дробнй мiтуслiвй рботй, якой мль не вiдць, ле якя ндзвычй стмляе i ўрэшце прыводзiць д птыi, быяквсцi. Прыходзяць госцi, гспдыню ўжо нiшто не цiквiць, ян ўжо згрэл. Д тког стну дйшл Глiн Адмўн дуж рн: яе стмiл не столькi рбот, колькi хвлявнне, трывожныя думкi пр муж i Мшу. Ян ўпл пд дубмi н коўдру i... зснул.

Влянцiн Андрэеўн i дзяўчты сцерглi яе сон. Гврылi нпўголсу.

Мш i Iр быццм бы псябрвлi, рзгврылiся. Влянцiн Андрэеўн нзiрл з iмi i бчыл, як лёгк i дкрыт iшл н зблiжэнне Мш i як сцярожн, хiтр, дыплмтычн пдступл д новй знёмй яе дчк. Мцi стл непрыемн. Адкуль гэт ўзялося ў Iры? I ногул, чму ўсё тк трымлiвецц? Здвлся б, простыя бцькi, простыя i шчырыя дносiны ў сям'i - i рптм ткiя дзецi, зусiм розныя i бое з нейкiмi дзiўнымi дхiленнямi д той нормы, што выпрцвл педгогiк, якой ян, Влянцiн Андрэеўн, ддл ўсё свё свядоме жыццё. Упершыню ян пдумл пр гэтую нвуку без пвгi, скептычн ўсмiхнуўшыся.

"Мож, Кiрыл тму лягчэй пержыве пводзiны дзяцей, што ён не веде гэтых педггiчных догм. Ён лёгк зпльвецц, ле лёгк i птухе. Як ён сустрэне Слвiк?"

Толькi пдумл пр сын, ён тут як тут.

Ян сядзел пд пветкй н нiзкй клодчцы i, здумўшыся, мыл ў тзе тлеркi, вiдэльцы i нжы. I рптм убчыл не яго - цень. Уздрыгнул, пднял глву. Слвiк упў перд ёю н дно клен.

- Мм, твой блудны сын з'явiўся пд гэтую мiрную дчную стрху i вiнвт схiляе гвлтоўн бстрыжную глву. Псып яе грчым попелм.

Звыклы яго ход - дрзу ўсё первярнуць н жрт. Ян ўпэўнен, што не тк весел ў яго н сэрцы, ле ён жртуе, ён усё дно жртуе. Аднк не пр гэт мцi думл. Ян дўно не бчыл яго стрыжным. I ў гэтй стрыжнй, круглй, трохi смешнй роднй глве ян ўбчыл мленькг Слвiк, добрг, лсквг, тго, якi, прчынючыся, пербiрўся ў iх ложк i вось гэтй стрыжнй глвой тулiўся д яе шчкi.

Ёй зрбiлся д болю шкд яго. Нясцерпн хцелся ўзяць мокрымi рукмi яго дурную глву, прытулiць д грудзей, пцлвць, потым нкруцiць гэтыя любыя ружовыя вушы. Слодк было недзе глыбок ў грудзях i горк ў горле. Умiг успомнiлся, якiм прыехў у той дзень, клi Слвiк псдзiлi, бцьк - што хмр. Ян выршыл, што ён зноў з кiм-небудзь псврыўся ў рэдкцыi, i, кб дцягнуць яго думкi ў iншы бок, спытл, цi бчыў ён Слвiк. Як Кiрыл пдскочыў, як зкрычў:

"Дрожкi ў прку пдмяте твой Слвiк! Пцлуйся iдзi з iм! Выхвл бндыт, педгог няшчсны!"

Ян дрзу нвт не зрзумел, што д чго. А з Iрй ледзь не здрылся iстэрык. Дчк крычл:

"Вось ён, вш сынок, вш любiмчык! Я дўно кзл, што ён згньбiць усiх нс! Бож мой! Якi сорм! Цяпер нельг будзе пкзцц ў гордзе. А ўсё вiнвты вы! Абое вы. Бцькi! Птурлi, няньчылiся..."

Влянцiну Андрэеўну тды брзiлi словы дчкi: быццм з ёй няньчылiся менш.

А цяпер Iр стял, глядзел н ўкленчнг Слвiк i стрымлiвл сябе, кб не зргтць.

Яны iшлi д стл, якi нкрывлi, убчылi Слвiк, - спынiлiся з яго спiной. Мш глядзел здзiўлен, Iр - з iронiяй. Влянцiн Андрэеўн ўбчыл iх i, схмянуўшыся, суров скзл сыну:

- Не крыўляйся. Устнь!

Слвiк пдняўся, не збыўшыся бтрэсцi клен, i ппрвiў кнцы чырвонй вяровчкi, што змянял гльштук.

Влянцiн Андрэеўн рптм узлвлся:

- I кб я не бчыл ў цябе н шыi гэтую дурцкую вяроўку. Выкiнь!

Ён пслухмян срвў бляшку, вышмргнуў вяровчку, рзмхнуўся, кб шыбнуць яе ў кусты кля ручя... I тут убчыў сястру i... Мшу. Зстыў у вялiкiм здзiўленнi. Потым ступiў крокi дв ўбок, пкруцiў стрыжнй глвой, як бы пргняючы сон. Хутк нблiзiўся д дзяўчт. Крыкнуў:

- Мм! Я не сплю? Адкуль узялося гэте дзiўне стврэнне? - I д Мшы: Слухйце, вы ж незямня. Я вс чст снiў. Я снiў мрсiянк. I ўсе яны пдобны н вс. Длiбог ж, прўд? Не, скжыце шчыр, вы дтуль? - Ён пкзў н неб i зргтў.

- Слвiк! - суров спынiл мцi. - Вядзi сябе прыстойн.

- А хiб я скзў што-небудзь непрыстойне? Клянуся, я шчыр перкнны, што ян дтуль. Н зямлi я ткiх не стрчў.

Мшу брзiл, як бесцырымонн, не пзнёмiўшыся нвт, гэты юны шлпут рзгляде яе. Абрзiл i ўся яго недрэчня блбтня. Ян зстыл н мiг, потым пднял руку, прыклл длоню д шчкi, нiбы мцючы, цi не грчя. Скзл не яму - Влянцiне Андрэеўне:

- А я ткiх стрчю штовечр. У прку. I зўсёды п'яненькiх.

Словы яе рнiлi сэрц мцi. Влянцiн Андрэеўн дчул непрыязь д дзяўчыны. А с Слвiк - што з гусi вд. Ён глнтн пклнiўся, шркнуўшы нгой п сухой трве:

- Дзякую з высокую тэстцыю.

Мбыць, дчуўшы нстрой мцi, бючыся, што Мш зноў скж што-небудзь непрыемне, Iр пвярнул знёмств н звычйны мiрны шлях:

- Мой брт. Улдзiслў. Ён добры, толькi крыўляк.

- Ур! - гукнуў н ўвесь лес Слвiк. - Мя дргя сястр прызне мяне добрым. У ткi дзень! Пргрэс!

- А гэт - Мш.

- Мш?

Мбыць, Слвiку спрўды здвлся, што ў дзяўчыны ўсё незвычйне, i ткое просте iмя як бы прцверзiл яго. Ён зусiм сур'ёзн прцягнуў ёй руку. Мш нейкi момнт вглся - пдвць руку цi не. Гэт сплохл Влянцiну Андрэеўну. Што, клi ян не пдсць рукi? Якя будзе брз для хлопц. Яе зўсёды плохлi нячулсць, чэрствсць.

Але Мш рптм прцягнул руку, хорш ўсмiхнуўшыся. I ў гэты момнт Влянцiн Андрэеўн дрвл ёй усё.

- Хто вы, Мш? - зтрымлiвючы яе руку, сур'ёзн спытў Слвiк.

- Сястр.

- Чыя?

- Аперцыйня.

- Аперцыйня? - Вiдць, д яго не дрзу дйшло, што гэт ткое. - З бльнiцы? - Ён цiх свiснуў, нявесел пжртвў: - Умее Ярш выбiрць сбе сясцёр. - I, ужо выпусцiўшы яе руку, дыходзячы, кiнуў убок, яўн з зйздрсцю: - Ярш усё ўмее.

Мцi дчул гэтую зйздрсць, гэты нечкны перход д крыўляння д сур'ёзнсцi, зрзумел, як нялёгк было Слвiку прыйсцi, i зноў пшкдвл яго: "Якi ён худы, пдстрыжны, дны вушы тырчць. I пд вчмi сiнiя ценi".

- Ты глодны?

- Як воўк.

Яны пдвлi яму н стол утрiх - мцi, Iр, Мш - усё сме лепше, што гтвлi для гсцей, як смму глоўнму госцю.

Влянцiн Андрэеўн дчувл ўдзячнсць дчцэ i Мшы з iх чулсць. Яе нвт не вельмi крнл, што сын больш дде ўвгi гэтй мль незнёмй дзяўчыне, чым ёй, мцi. Пiльн сочыць з кожным яе рухм, ловiць кожне слов i позiрк.

"Зхпляецц зусiм п-дзiцячы", - з змiлвннем пдумл мцi.

Ад добрг снедння i жночй клптлiвсцi Слвiк зноў зрбiўся блбтлiвы.

- Мш, хочце, я вс здзiўлю?

Iр сплохн стрлял ў яго вчмi: мўчы!

Ёй здвлся гньбй i сормм ткое прызннне.

- Я толькi ўчор з турмы.

Нiводня рыск не тузнулся н ндзвычй рухвым i вырзным Мшыным твры.

- I доўг тм вс трымлi?

- Дзесяць сутк.

- О-о! - Што знчыл гэте "о-о", нiхто не зрзумеў.

- Я пгрзiў дным змежным дурням тмнй бомбй. Быццм ян ляжл ў мяне ў кiшэнi. I - клi лск, мрлiсты ўляпiлi мне... А ўчор я перчытвў гзеты. Я рэдк чытю. Тк, д смутку. I - бож мой! - што я тм прчытў. Клi мне длi дзесяць сутк, то многiм сэрм i лордм трэб дць п дзесяць гдоў. Як яны мхюць гэтымi бомбмi! Жх!

Влянцiн Андрэеўн нсцярожн змерл: нiколi яшчэ сын не гврыў пр ткiя сур'ёзныя рэчы. Няхй з гумрм, ле з якiм!.. Як вырывюцц прз гэты гумр злосць, бурэнне! Чым ён больш бурецц? Тым, што неспрвядлiв пкрлi яго з п'яную блбтню? Цi тым, што нд члвецтвм вiсiць стршэння пгроз?

- Мхюць нд мной. Нд тбой! Нд тбой, мм. А ты хочш, кб я быў у зхпленнi д гэтг свету! Пляснуць у ткую вось чроўную рнiцу... - Ён нервов зсмяяўся.

- Не будзь песiмiстм, Улдзiслў, - скзл мцi, рсчрвня, што сын пвярнуў не туды. - Ты ўсё перблытў. Свю мленькую крыўду ты ўзнiмеш д прблемы, якя спрўды хвлюе ўсё члвецтв. Але i н гэтую стршную небяспеку ты глядзiш як iндывiдулiст i песiмiст!..

- Мм, не трэб мне мрлi! - Ён кiнуў вiдэлец, зцiснуў длонямi вушы, потым првёў рукой п горле. - Я сыты вось тк!

- Не, ты пслухй! Людзi змгюцц i пермгюць. Вйну. Стрх. Голд. Дэсптызм, тупсць...

- Нiчог гэтг людзi не пермглi! Не цешце сябе!

- Няпрўд! - зпярэчыл Iр. - Мож, не ўсё, ле шмт што пермглi.

- Пермглi ў дной вйне, кб пчць другую? Ткую, у якой ужо не будзе нi перможных, нi перможцў. Зстнецц дзiн попел.

- Ты прост бязлiвец! Пнiкёр! Ты зўсёды быў бязлiўцм! - рздржнён ппркнул Iр.

- Вы смi бiцеся. Вы ўсе нервуецеся, клi пчуеце пр гэт. Усе, крмя хiб ммы. Я ж чуў, як бцьк i Ярш гворць...

"Няўжо яны тк чст гворць пр гэт?" - пдумл Мш. См ян нвт рэдк думл пр ткiя высокiя мтэрыi. Не ўмел гврыць пр iх, спрчцц. Ды i не было з кiм. Сёстры i лекры гврылi пр тмную вйну мiж iншым, i то больш з гумрм i ўсе днолькв. Знчн больш iх цiквiл тое, што звязн з жыццём, простым i няспынным, - квтэры, зробк, цэны, кхнне, змужж, дзецi. Мш не ўяўлял, што ёсць сем'i, у якiх вядуць вось ткiя спрэчкi. Ёй было цiкв i дзiўн слухць. Зхцелся смой умяшцц i скзць нешт знчне, рзумне. Але, дсцiпня, знходлiвя в ўсiх iншых спрэчкх i гворкх, тут ян бялся, кб не скзць глупств, не выдць прымiтыўнсць мыслення.

- Не, Слв, я тксм бюся, - дкзл сыну Влянцiн Андрэеўн, бюся, мож, больш, чым усе. Але я веру ў члвечы розум...

I тут Мш не стрымлся:

- Людзi не збiрюцц сябе хвць. Людзi жывуць. I будуць жыць!

Прост, мль нiўн. Але тыя нцiскi, якiя ян зрбiл н "жывуць" i "будуць", ндлi яе словм ндзвычйную перкнльнсць. Нвт Слвiк хутк ўзняў глву, пглядзеў н дзяўчыну, усмiхнуўся не скептычн - прсветлен, нiбы ўбчыў выйсце.

Мгчым, што спрэчк ўсё дно яшчэ прцягвлся б. Але выйшў Шыковiч. Рушыў д iх.

Слвiк прыўзняўся з-з стл, дслютвў:

- Вiтю цябе, стры!

Бцьк не дкзў. Влянцiн Андрэеўн дчул, што ён кiпiць, i сплохлся; ян был перкнн, што любя грубсць у дносiнх д сын псля ўсяго, што ён пержыў i пердумў, недрвльн, нтыпедггiчн. Iр тксм нсцярожылся. Але, вiдць, прысутнсць Мшы стрымл Шыковiч. Ён спытў з сркзмм:

- Ну як, герой... ншг чсу?

Слвiк зсунуў рукi ў кiшэнi вузенькiх штноў, бдзёр бышоў стол, нблiзiўся д бцькi, як бы дэмнструючы, што ён нiчог не бiцц i што ўвогуле з бцькм у яго дносiны вось ткiя - пнiбрцкiя.

- Ты ведеш, творц, чртоўскi цiкв. Для цябе сблiв. Кб ты пбчыў, якiя тм тыпы, то пмёр бы д смеху. А псля ппрсiў бы туды творчую кмндзiроўку.

Зсмяялся Iр. Усмiхнулся Влянцiн Андрэеўн. Шыковiч дкзў лгодн:

- Блбтун няшчсны. - I д жонкi: - У кго ён, ткi чорт, удўся?

- У цябе, бцьк, - дкзў Слвiк. - Клi ў мяне будзе ткя лысiн i ткi жывоцiк, я буду вылiты Шыковiч-стрэйшы.

- Клi з цябе выб'юць дурноту?

- Выб'юць!

Шыковiч нхмурыўся.

Мш пдумл: як бы ян гврыл с свiм бцькм? Ёй зрбiлся сумн, i ян непрыкметн дышл з дубы, спусцiлся д ручя...

Прз хвiлiну Слвiк пклiкў яе:

- Мш!

10

Сябры Трс - сябры яго брыгды - хоць i дчувлi сябе няёмк ў прысутнсцi пiсьменнiк, дктроў, iх жонк, ле, узбуджныя ркой, лугм, купннем i гульнёй, н пчтку беду былi шумныя i вясёлыя. Бурн рэгвлi н тосты Шыковiч, н шчырыя дзiцячыя кментрыi Нтшы, нвт н недрэчныя жрты Слвiк.

А клi выпiлi i зкусiлi, то сцiхлi, бмяклi. Дзiўня з'яв! Здрылся гэт тму, што хлопцы пiлi вельмi стрымн - толькi вiно i не сушвлi чркi д дн. Было ў iх ткое првiл. Не зпiсвлi яго нi ў якiя бвязцельствы, ле дмовiлiся пмiж сбой: скетмi не будзем, днк у любых бствiнх, у любой кмпнii, н любым вяселлi кожны пвiнен помнiць пр свё высоке звнне.

Слвiку ўдлося глытнуць кньяку з бутэлькi яшчэ д тго, як селi з стол. Мбыць, бцьк i мцi здгдлiся пр гэт i цяпер пiльн счылi з iм. Хлопец увесь чс дчувў ключы, нсцярожны, пперджльны i пгрозлiвы бцькў позiрк. "Стры конь", як ён у кмпнii сяброў чсм нзывў бцьку, сядзеў як н стршыньскiм месцы i добр бчыў увесь стол. Бутэльк з грэлкй бмiнул Слвiк першы рз i другi. Сусед злев, доўгi, сутулы слеср-зборшчык, смешны н выгляд i с смешным сплучэннем iмя i прозвiшч - Генрых Врэнiк, нлiў яму яблычнг вiн, якое хлопцы прывезлi з сбой. Слвiк выпiў, пморшчыўся, быццм воцту кўтнуў:

- Дрэнь. - I ппрсiў Мшу, якя сядзел побч з другог боку, кб пдл бутэльку з грэлкй. - Двй, сусед, лепш вось той божй слязы...

Мш пцягнулся з бутэлькй, ле яе перхпiл Iр i пердл Трсу длей д брт. Слвiк зрзумеў, што супрць яго змов. Жэстмi пкзў Трсу: дй нм з Генрыхм.

Але гэты "сгнуты Врэнiк" зпярэчыў:

- Не трэб. Я не п'ю.

Слвiк узлвўся. Зшыпеў яму н вух:

- Не п'еш?

- Не.

- Хлусiш. Я ж бчу, як ты кўтеш слiну.

Генрых збянтэжыўся, пчырвнеў, як дзяўчын. Яго выручыў сябр - бялявы, прыгожы, пмяркоўны з выгляду Iвн Ходс. Ён пчуў, што скзў Слвiк, нхiлiўся д яго з спiной Генрых i пгрозлiв пршптў:

- Мы ткiх рзумнiкў бчылi. I ведем, чго врт твя "шчырсць".

- Чго? - нтпырыўся Слвiк.

- Я сбiст спсутй гйкi з яе не дм.

- А я плюю н вшу крытыку.

- Ты дзе вырс ткi? Н Брдвеi? Мне шкд цябе.

- Пшкдуй свю мму.

- Хлопцы! Хлопцы! - прсiў Генрых.

- Вось ткiя н родную мму гтовы плюнуць.

А мцi ўжо тут. Влянцiн Андрэеўн непрыкметн пдышл ззду, пклл дну руку н плячо сыну, другой дкрнулся Iвн.

- Што ў вс, хлопчыкi? Мож, чго не хпе?

- Не. Дзякуем, Влянцiн Андрэеўн. Гэт мы з-з футбол пспрчлiся. Якя кмнд сёння выйгре.

"Здзекуецц, гд", - жно персмыкнул Слвiк. Ён нлiў сбе тго ж пгнг вiн i дэмнстртыўн, н злосць усiм, выплеснуў у рот.

Мш, якя чул ўсю iх рзмову, цiх скзл:

- Ты здзiрысты певень.

- А ты рыжя курыц.

Ян бяскрыўдн зсмяялся. А ў Слвiк ўжо злез чорцiк: хлопцу хцелся ўсiх крыўдзiць i кб д яго тксм чплялiся. Тое, што Мш не пкрыўдзiлся з "рыжую курыцу", трохi бяззброiл яго. Ён ндзьмуўся, прыслухўся д зстольнй гмны.

- Мы можм выхоўвць члвек ў свёй брыгдзе. А выхоўвць нчльнiк змены, iнжынер - нм, рбочым!.. Яго iнстытут не выхвў, - дводзiў Трсу яго сусед, смы стрэйшы з iх брыгды, мужчын з тврм бксёр (нвт нос сплюснуты) - Всiль Лпцiн. Ён прыехў з жонкй. Слвiк зўвжыў, што дзябёля, здецц, цяжрня жнчын см ел мл, срмлiв, мужу пдклдвл смчнейшыя i большыя квлкi i ўвесь чс непрыкметн пдлiвл вiн. Ён выпiвў цiшком, як вду. Слвiк гэт рзвесялiл.

"Вунь вшы прведнiкi як дзейнiчюць", - хцелся яму скзць Генрыху. Але той шптўся з Iвнм.

- Тлстоўскя фiлсофiя ў цябе. Чсм трэб i п мордзе дць.

"Пр мяне, гды. Пспрбуй дць".

- Я Волгу перплывў...

- Дзе? Кля вытоку?

Смыя млодшыя, сярод iх i Вiктр, жртуюць н другiм кнцы стл, у iх свя тэм: спорт, рэкорды, глубы.

"Нецiкв. Я вырс з гэтых штноў".

- Нтшк, нелся? Бяжы гуляй.

- Што ты, тт? Я ж люблю гсцей. Ты хiб не ведеш?

- Гсцiння нтур!

- Аднойчы н iмянiны ян зпрсiл дв клсы - свой i прлельны. Помнiш, Антон?

- У нс Слвiк быў ткi.

"Быў... Быццм мяне пхвлi".

- Хлопчыкi, ешце. Усё, што н стле, пвiнн быць з'едзен. Кiрыл, прпнуй тост.

- Прўд, ён цiквы, Косця? Як цыгн. Глядзi, якiя вочы. Як вуглi. А зубы якiя!

"Нiўн, ле првiльн, сястр. Хвлi другiх, кб двесцi д тго, з кго см не спускеш вчэй".

Слвiку рбiлся нудн, i ён пчў шукць, чым бы пзбўляцц. Пдсунуўся блiжэй д Мшы, дкрнуўся нгой д яе нгi. Ян строг глянул н яго i дсунулся д Iры.

Ярш з цiквсцю прыглядўся д молдзi. Псля рзмовы з Мшй, клi ён дчуў рптм рзрыў пмiж ткiмi, як ян, i сбой, яго зцiквiл молдзь. Уся молдзь: млдыя лекры, сёстры, снiтркi... Але сябры Трс сблiв. Рбочы клс. Творцы мтэрыяльных кштоўнсцей.

Пкiнуўшы Мйзiс i яго жонку, якя стiл крыўду, Ярш гняў з хлопцмi п выкшным лузе мяч, спборнiчў у плвннi, згрў. Услухоўвўся ў iх рзмовы. Але н дпчынку словы i думкi былi лёгкiя, як той мяч, што гнялi. Ён не верыў, што можн пгврыць сур'ёзн цяпер з стлом, ле пспрбвў ргнiзвць ткую рзмову. Пстукў вiдэльцм п пляшцы, просячы цiшынi. Молдзь дрзу ўгмнiлся, бдй, хутчэй, чым перд тостмi Шыковiч.

- Хвiлiнчку, сябры. Сумнвт робiцц з ншым стлом. Сепртныя рзмовы, шптнне... Двйце пспрбуем пгврыць клектыўн. Пр што? Адкжм, нпрыклд, н ткую нкету: ме мры, мё ўяўленне пр будучыню, чго я хчу, д чго iмкнуся. Ш! Не хвю ншг з Кiрылм Всiльевiчм хiтрг нмеру - выпытць пр вшы мры. Мы тут з iм чст спрчлiся нконт iдэлў млдог пклення. Толькi ўмов: дкзвць шчыр, не бючыся, што дкзы вшы трпяць у друк. Крэспндэнтў тут ням.

- А Кiрыл Всiльевiч?

- Ён без пяр. Акрмя тго, у яго прынцып: клi ем...

- То глух i нем. Адно мурлыкю, як кот.

Зсмяялiся, зврушылiся, трохi ўзрушныя нечкнй прпновй. Кожны, безумоўн, дрзу пдумў: пр што скзць? Хiб мл iх, мр? А якя глоўня?

Слвiк хмыкнуў. I здзейснiў нмер, якi з'явiўся хвiлiн колькi нзд: пусцiў руку пд стол, дкрнуўся д Мшынг голг клен. Ян ўздрыгнул, тузнулся, ушчыпнул яго з руку. Скзл спкойн:

- Слвiк, схопiш плявуху.

Iр здгдлся, што ён зрбiў, i вочы яе пд шклмi кулярў стлi жоўтымi д гневу.

- Слвiк! Пскуд! Я мме скжу.

- Зкрычы, ябед. Ты ўсё жыццё нгворвл.

Бцькi ўжо звярнулi ўвгу н iх злосне першэптвнне. Влянцiн Андрэеўн зноў пдышл д сын, лскв ппрсiл:

- Прынясi, сыне, пiв з погрб.

- Чкй, пслухю людзей будучг.

- Дык хто пчне, хлопцы? - зпршў Ярш.

- Косця! - пдкзл жонк Лпцiн.

Той смы Косця, якiм зхплялся Iр, мленькi, рухвы, смяшлiвы i смы млодшы ў брыгдзе, пдскочыў, як школьнiк. Чорныя вочы яго згрэлiся, як вуглькi. Мож, ён не дрзу зрзумеў, што д яго птрбуюць.

- Сядйце, Косця. Што вы! - дрзу зпярэчыл Влянцiн Андрэеўн. - Гэтк будзе не сяброўскя гутрк, непрыемны экзмен. Ты см, Антон Кузьмiч, пчнi.

- Не, я псля скжу, пр што я мрыў, клi мне было столькi ж гдоў. Прўнем...

- Я скжу, - дгукнуўся Косця. - Я думю пр ўсё... Пр дзяўчт...

- Вось гэт шчыр! - зсмяяўся Слвiк.

Але яго смеху не пдтрымлi, мож, тму, што Косця тут ж зпэўнiў горч, з дзiцячй непсрэднсцю:

- Я хорш думю пр дзяўчт... Жнчын де жыццё i крсiць яго, усё прыгоже д жнчыны. Я мног думў пр ксмiчныя плёты. Але, ведеце, смому мне чмусьцi не хочцц ляцець туды.

- Бiшся? - зноў гукнуў Слвiк i быў рды, што ў гэты рз выклiкў смех.

- Не, не бюся. Але я люблю зямлю... дрэвы i кветкi. Для мяне нйвялiкшя рдсць бчыць вось гэты лес. Я тк мяркую, што ў кмунiзме ўсе людзi пвiнны жыць сярод дрэў i кветк. Тды ўсе стнуць добрыя, вясёлыя...

- Првiльн! Я тксм з тое, кб усе стлi дчнiкмi.

- Слв! Вылецiш з-з стл, як корк з бутэлькi, - не стрымўся ўрэшце Шыковiч-стрэйшы.

- Мўчу, як фршырвня рыб. - Слвiк зцiснуў рот длоняй.

- Крцей кжучы, я хцеў бы пжыць у грмдстве, дзе не будзе людзей злосных, неспрвядлiвых, дурных, несумленных...

- У Косцi хрысцiянскя мрль, - перпынiў сябр Iвн Ходс. - Яму здецц, што ткое грмдств нехт пдсць н тлерцы, клi лск, Косця, жывi, рсцi кветчкi, гдуй дзетчк... А для мяне - рдсць у змгннi. I я думю, што кмунiзм - гэт нйвышэйшя форм брцьбы.

- Супрць кго?

- З што?

- Супрць дурняў, бюркртў, дрмедў... Я не кжу ўжо пр воргў знешнiх, iмперыялiстў розных...

- А клi iх не стне? Знiшчым?

- Аг!

- Я не зглядю тк длёк! I ў црств ўсегульнг цлвння не веру. I сярод нёлў жыць не ждю! Нудн. Я см злосны i, мгчым, бывю неспрвядлiвы. Млы быў - мму крыўдзiў. Дык што ты, i мяне знiшчыш? - горч нсядў Ходс н Косцю.

- Звёўся ўжо! - ппркнул яго Вер, жонк Лпцiн.

Iвн секся, пвярнуўся д гспдроў: як рэгуюць яны? Ярш з ухвлой кiўнуў глвой. Шыковiч скзў:

- Я згодзен, Iвн. Кмунiзм пбудуюць не святыя, мы з вмi, кожны с свiм хрктрм, дволi чст вельмi супярэчлiвым i склдным. Але бясспрэчн i тое, што мы пвiнны стць лепшымi, чым ёсць. Пзбвiцц пержыткў... Як гэт зрбiць хутчэй? Што, п-вшму, ме першступенне знчэнне ў выхвннi кмунiстычнй культуры пчуццяў?

Iвн здумўся. I ўсе змоўклi, здумлiся тксм.

- Клектыў, - першы дгукнуўся Трс.

- Прц, - мль днчсов з iм выкзўся Лпцiн, прынiмючыся з квлк пiрг, якi пдсунул яму клптлiвя жонк.

- Брцьб! - не дступў Ходс д свёй пчтковй думкi.

- Прўд! - Слвiк скзў гэт сур'ёзн, цвёрд, перкнн. - Пкуль будзе хнжств, пдмн...

Кiрыл Всiльевiч перглянуўся з жонкй i, вiдць, хцеў нешт дкзць сыну. Але перпынiў Косця.

- Любоў! - крыкнуў ён.

Усе млдыя зсмяялiся. Акрмя Слвiк.

- Цябе ўсё-ткi хiлiць д Езус, - пдклоў сябр Iвн.

- Чму любоў, Косця? Рстлумч!

- Любоў не ў вшым вузкiм рзуменнi. А ногул. Любоў з вялiкй лiтры. Д рдзiмы, д прцы, д людзей, блiзкiх i длёкiх...

- Якя шчодря душ, - з добрй усмешкй скзл Глiн Адмўн тк, што пчулi толькi све - Мйзiсы i Шыковiч. - Можн пдумць, што яго нiхто нiколi не крыўдзiў.

- Прдстўнiк пклення, якое не веде, што ткое нянвiсць. - I н поўны голс д Косцi i д ўсiх: - П-мойму, Косця, ткя любоў - гэт мэт, не сродк. Тое ж сме i твя прўд, Слвiк. Д ткой прўды i ткой любовi мы прыйдзем... Безумоўн, Iвн, прз брцьбу з мрльнымi згнмi i ўсiмi тымi, хто будзе першкджць... I, нпэўн, мюць рцыю тврышы, Трс, Всiль Пятровiч, што прц... прц ў клектыве... грмдск крысня - глоўны фктр. Рз Шыковiч пвярнуў н тэорыю, няхй ён пдводзiць вынiкi. А мне хцелся пчуць д вс больш простыя дкзы. Кб кожны пр сябе. I я скжу пр сябе. Плны, мры, ждннi... Вось Генрых мўчыць...

Генрых, якi спрўды не скзў нi слов, пчырвнеў, збянтэжн ўсмiхнуўся. Сябры скiрвлi н яго позiркi, чклi яўн з цiквсцю. Ён прыглдзiў дзвюм длонямi влсы i зтрымў рукi н птылiцы.

- Мры, яны не пстянныя, Антон Кузьмiч. Клi я быў вучнем, то вельмi любiў чытць рмны. Ну, Вльтэр Скот, Дзюм... I мне стршэнн хцелся быць рыцрм, выртвць прынцэсу - бвязков прынцэсу! Не нiжэй! - i... жнiцц н ёй.

Молдзь стрымн зсмяялся.

- А цяпер я штоноч сяджу нд тэорыяй мшынбудвння, супрмтм, мру, як бы хутчэй здць экзмены, стць iнжынерм i... жнiцц н Зоi Крхмлвй.

Выбухнуў ткi рогт, што з-пд стл сплохн выскчыл кошк. Гспдры i Мйзiсы не рзумелi прычыны гэтг рогту, тму ветлiв ўсмiхлiся весялосцi молдзi.

Вер, выцiрючы слёзы, тлумчыл iм:

- Ён зўсёды тк, мўчыць, мўчыць, потым як ск--ж...

А Генрых пвярнуўся д Слвiк i скзў яму:

- Твя чрг. П прдку.

- Я? - здзiвiўся Слвiк, тыркнуўшы сябе ў грудзi пльцм. - Чму я? Пр што мру? Нi пр што! Хчу? - Ён бвёў дзёрзкiм позiркм усiх, хто сядзеў з стлом, - д бцькi д Косцi, потым пвярнуўся д Мшы i скзў быццм ёй дной: - Хчу пляцець у космс. У пустту. Дзе б нiхто не дпытвў i не чытў "мрлў".

Усе сцiхлi, усiм зрбiлся няёмк, бо ведлi, што хлопец толькi што дбыў пкрнне з све пводзiны. З длiктнсцi нiхто не нпмiнў яму пр гэт. Шнвлi бцькоў - пвжныя людзi.

Усе бчылi, як урзiлi iх рздржнёныя сынвы словы. Асблiв мцi. Влянцiн Андрэеўн, схвўшы вочы, сцiснул мужву руку, молячы яго мўчць.

Кб зглдзiць няёмксць, Мш выршыл первесцi ўвгу н сябе, скзл весел, грэзлiв:

- А я ведеце пр што мру? Выйсцi змуж з добрг, рзумнг члвек i нрдзiць добрых, рзумных дзяцей.

Хцел, кб гэт прынялi як жрт, ле сустрэлся вчмi з сур'ёзным i здзiўленым позiркм Нтшкi i... збянтэжылся, згрэлся ўся, бо здлося ёй, што скзл пры млой непрыстойнсць. Пэўн, прз гэтую яе збянтэжнсць нiхто не пчў жртвць з тког прызнння. Нвт усмешк ян не ўбчыл. Стрымнсць ткя iшл д той ж длiктнсцi. Але Мшы ян здлся дкорм гульным. Чму яны ткiя сур'ёзныя? Чму тк свiдруе яе позiркм жонк Ярш? Прўд, см Антон Кузьмiч пдтрымў яе:

- Вось гэт зямня мр! - i яшчэ нешт скзў.

Але Мш не пчул. У вух ёй горч дыхнуў Слвiк:

- Хочш, я зрблю тбе дзiця? - i зноў дкрнуўся рукой д клен.

Цынiчны шэпт яго i дотык брзiлi дзяўчыну, i ян здзейснiл свю пгрозу - пляснул яму п твры. Не моцн. У другiх бствiнх мгло б сысцi з жрт. Але ў той момнт плявух пргучл, як грмтны стрэл.

Аглушыл i стлых i млдых. Н мiг усе зстылi. Першя пдхпiлся Iр. Крыкнул брту:

- Хм! - i выскчыл з-з стл.

Пгрозлiв пвольн пдняўся Шыковiч. Жонк пспрбвл стрымць яго, ён тузнуўся ўсiм целм, як бы вырывючыся. Але скзў спкойн, мль весел:

- Хдзем, Улдзiслў, пгворым, - i рушыў д дчы. Не зiрўся, цi iдзе Слвiк з iм, не чуў, як той, весел пдмiргнуўшы хлопцм, кiнуў: "Iду н эшфот", не бчыў будынк, лесу, неб i сонц, усё кiпел ў яго грудзях. Клцiлся сэрц, млелi ногi...

Толькi ў пкоi Кiрыл пвярнуўся i ўбчыў, што Слвiк стiць н прозе, зсунуўшы рукi ў кiшэнi штноў. Ткя нхбня пств яшчэ больш бурыл.

- Пдыдзi блiжэй! - прцдзiў ён прз зубы.

Слвiк, iрнiчн ўсмiхнуўшыся, не ступiў тры крокi, , здвлся, пвольн прсунуўся, як н лыжх. Мгчым, кб не ткя яго ўсмешк, усё было б, як мног рзоў дгэтуль: успыхнуў бы феерверк гнеўных слоў i... птух. Нi рзу Кiрыл не пдымў н сын руку. Не мог, бо любiў яго. Але тут срвлся пошняя кропля цярпення.

- Рукi з кiшэняў! - грымнуў ён i, не дчкўшыся, пкуль сын выкне згд, схпiў з дврот тэнiскi, iрвнуў н сябе. - Ты! - I з усяго рзмху сднуў првй рукой у скiвiцу.

Слвiк дляцеў д дзвярэй, удрыўся спiной б вушк, споўз н пдлогу, войкнуў, схпiўся з шчку. У той ж мiг у дзвярх з'явiлся мцi. Згрдзiл сбой сын, змлiл д муж:

- Што ты робiш, дурны? Псромейся!

- Змоўкнi! - у стршэнным гневе зкрычў Кiрыл. - Абронц! Ты бчыш, д чго двял твя брон? Шчнюк! Ты доўг будзеш гньбiць добре iмя бцькi, мцi, сястры? Хто цябе выгдвў тког?!

- Не крычы! Людзi, - зморшчылся Влянцiн Андрэеўн, зклпочн схiлiўшыся нд Слвiкм, якi сядзеў нерухом, рукмi зкрыўшы твр.

- Тбе сормн людзей, клi я крычу? А з яго тбе не сормн? Пшкдуй, пшкдуй яго, вытры соплi, ён тбе не дну яшчэ пiлюлю пдсуне. Герой! Н што ты здтны? Што ты ўмееш? Толькi можш, што пскудзiць, як шлудзiвы кот.

- А см ты што ўмееш? Бiцц? - пренчыў пiсклiв Слвiк. - Стры конь!

Недрэчне пытнне i яшчэ больш недрэчня мянушк пргучлi ндзвычй п-дзiцячму, вырвлiся д бяссiльнй злосцi i крыўды. Гэт рсчулiл Шыковiч. Стл шкд сын i брыдк з свой учынк. Нiког ў жыццi ён не бiў, нвт клi быў хлпчуком, пзбягў боек, чсцей бiлi яго. А тут - выкiнуў з кбiнет Ргойшу, удрыў сын... Што здрылся? Нервы? Аднк, кб не рскiснуць, ён пгрзiў:

- Я тбе пкжу "конь"! Iдыёцкi жргон! Рзбэшчныя шчнюкi! - Злосн д жонкi: - Н рукi яго взьмi! Пклышы. Соску дй. Пе-д-го-ог!

I выйшў. Н верндзе дчуў, як дрыжць рукi, ногi, "сiгнлiць" сэрц. Пдумў: "Тк iнфркт нядоўг схпiць".

А Слвiк, пчуўшы, што бцьк выйшў, уткнуўся тврм у мтчыны рукi, якiя хцелi пдняць яго з пдлогi, i... зплкў. Зусiм п-дзiцячы, усхлiпвючы.

Хлопцы ляжлi н берзе ркi, н пясчнй ксе. Грэлi спiны н стомленым лсквым сонцы. Слухлi, як ззду цiх плешчцц i журчыць вд, нпердзе, н дхоне, шлясцiць лзняк. Вецер сцiхў - i ўсё сцiхл, лгднел, утймоўвлся: вд i лес, птушкi i члвечыя стрсцi. Нвт лстўкi, што гняздзiлiся ў брыве, лётлi без зўсёднй свёй трывогi. Хлопцы зймлiся дным: лянiв пдгрблi пд сябе цёплы, вымыты ркой д белiзны пясок i счылi, як у чыстым небе нд лугм плве коршк. Гэтк ж лянiв i спкойн, не плюе - дпчыве. Клi коршк рптм куляй упў унiз, у кусты, яны, як п кмндзе, пусцiлi гловы н рукi i прз сухi пясок удыхлi вiльготныя пхi ркi. Псля iх увгу прыцягнул мленькя, у злтой мнiшцы i блкiтным фртушку птушчк: ян сел з пўкроку д Косцевй глвы i, вiхляючы зялёным хвосцiкм, прсккл мiм ўсiх, як бы првярл, цi жывыя гэтыя голыя нерухомыя людзi. Яе не сплохў i голс Генрых:

- Хлопцы, хто веде, як нзывецц гэте прыгоже птушнятк?

Мўчнне.

- Нiхто не веде? Косця?

- Шчурк.

- Дклдн? Мўчыш? Як мл мы ведем!

- Дрэмн ты, Трс, пцягнуў нс н гэтую куркульскую дчу, - прбурчў Iвн Ходс.

- Не ппркй! - крыкнуў Косця.

- Я не ппркю.

Трс мўчў. Ён думў пр Мшу. Здзiўляўся: "Чму я думю пр яе? Дзiўн. Што дл плявуху тму шлпуту? Яму врт. Але не гэтк. Не д месц было. Спсвл бед, нстрой усiм... I сбе".

Як здрыжлi яе вусны, клi Шыковiчы дзiн з дным - см, Слвiк, мцi пйшлi ў дом, Iр i Ярш пчлi прсiць у яе прбчэння. Трс бчыў, як крывiлся Глiн Адмўн, ян суджл Мшу, сблiв ёй не пдблся, што муж просiць у свёй пднчленй прбчэння. Мйзiсы дрзу пчлi збiрцц ддому. Хлопцы пдзяквлi Яршм i, вылезшы з-з стл, тут ж знiклi. З Мшй яны не рзвiтлiся. Чму? А цяпер мўчць. Ну i д д'ябл, няхй мўчць.

"Звошт ян пляснул яго? Што ён ткое скзў?"

- Куды ён хоч пдцц цяпер?

- Хто?

- Гэты... "тмшчык".

- Слвiк? Не ведю.

- А нвошт яму куды пдвцц? У бцькi грошй хопiць.

- Не думй дрэнн пр Шыковiч. Гэты члвек првiльны.

- А сынок?

- Чорт iх веде, дкуль яны бяруцц, ткiя сынкi.

- Глядзiце, зноў коршк. Што ён выгляде?

- Шкд, што не пслухлi Ярш. Пр што ён хцеў рскзць?

- Хлопцы! А двйце возьмем яго ў свю брыгду!

Косця, пдцягнуўшыся н рукх, прсунуўся нперд i сеў, пвярнуўся д хлопцў, кб бчыць iх твры.

Трс пдняў глву i пглядзеў: сур'ёзн ён? Мленькi, ле лдн збiты, згрэлы, чорны, Косцiк сядзеў н пяску, як будыйскi бжок; блiшчлi зубы i грэлi вочы - прыкмет тго, што ён гтовы д знямогi брняць свю iдэю. Iвн Ходс глянуў н яго дным вокм i свiснуў у пясок, выдзьмуўшы ямчку.

- Не хпе тбе дзярм?

- А што? Клi мы ткя брыгд, то чму не пмгчы члвеку стць н верны шлях?

- Звод не школ-iнтэрнт.

- Сябры, цiквя з'яв - супрцiўленне мтэрыялў...

- Генрых, не трызнi. Цi зхоч ён см? - спытў Лпцiн i пвярнуўся н спiну, тврм д сонц.

Трс сеў. Косцев прпнов пдблся. Спрўды, чму б iм не ўзяцц з гэтг неўрўнвжнг юнк.

Генрых пiсў пльцм н пяску доўгую формулу.

- Я пгвру з iм.

- Ты згодзен? Трс? - Iвн тк дзьмухнуў у пясок, што зсыпў Генрыхву формулу. - Вр'яты! Не бярыце н сябе ўсяго, зробiцеся пзёрмi. Я - супрць.

- Гворыш, што кмунiзм - гэт змгнне, см не хочш лiшнi рз пврушыць рукмi i мзгмi. Як ж ты думеш змгцц з ткiх?..

- Гнць у шыю.

- Куды?

- Н ўсе чтыры.

- Ну i логiк ў цябе!

- Логiк жлезня. А чму я пвiнен пдбiрць усяляке смецце i выклдць элементрныя нормы пводзiн? Я см сябе яшчэ не выхвў.

- Вось гэт првiльн!

- См бiцц, кб гэты "стылiст" не первярнуў яго ў свю веру. Як жыд пп. Ведеце покзку?

- Пiшы све формулы! Кнструктр лiпвы!

- Хлопцы, не сврыцц! - Лпцiн зпляскў у длонi. - Усiх вс выхвюць жонкi. Толькi жнiцеся...

- Цябе выхвл?

- А што ты думеш? Я тксм ў пжыўныя мясцiны зглядвў, як жўтроцiк гэты. Нвт клi ў брыгдзе ўжо быў. А пспрбвў бы цяпер!

- То-т, бчу, влсы ў цябе пчлi рдзець.

Зргтлi. Жрт нйлепшым чынм прымiре людзей. Трс дчуў, што нстрой в ўсiх узняўся.

Лпцiн брыкнуў Iвн нгой. Той злвiў нгу i пцягнуў "жнцiк" д вды. Трс ускочыў, рзбурыў усе Генрыхвы формулы i схпiў Лпцiн з рукi. Н пдмогу iм кiнуўся Косця. Утрох яны рскчлi свйго пвжнг сябр i шыбнулi ў рку, ведючы, што ён кепск плве i бiцц вды. Смi скочылi следм з iм. Пырскi блiснулi н сонцы вясёлквымi перлiвмi. Хвлi пкцiлiся н пясок, лiзнулi Генрыху ногi. Ён устў, прыгож пцягнуўся, кiнуў н дзенне куляры i, рзгнуўшыся, ркетй пйшоў пд вду. Ён быў лепшы плывец. I ўсе яго сябры, што дурэлi ў вдзе, сцiхлi, з цiквсцю i, мгчым, з трывогй чкючы, клi i дзе Врэнiк вынырне. Ён вынырнуў мль н сярэдзiне ркi. Пплыў хутк, спрытн выкiдвючы з вды ўсё цел. Не плыў, ляцеў.

Трс i Косця пйшлi з iм. Плылi побч. Косця скзў:

- А гэтя рыжя сядзел з iм, вчмi стрлял ў цябе.

Трс збянтэжыўся.

- Ды ну цябе, Косця! Выдумеш! - Але яму было прыемн, i ён пхвлiў сябр: - А нконт Слвiк - гэт ты добр прыдумў. Трэб перкнць хлопцў.

11

Ярш перд перцыяй нчвў у гордзе. Шыковiч ляцеў н свiм "Мсквiчы" дзiн, рызыкуючы пынуцц пд дхонм. У прыгрдзе, н чыгунчным перездзе, быў зчынены шлгбўм. Стрэнькi зкпцелы првозiк з дной плтформй дошк мнеўрвў быццм н здзек шфёрм. Шыковiч, мшын яког стял першя, утыркнуўшыся ў шлгбўм, кiпеў: крычў вртўнiцы, пгржў кулком мшынiсту, прклiнў усе чыгунчныя прдкi.

А ў бльнiцы яго не прпусцiл другя вртўнiц - у белым хлце. Дрэмн ён дкзвў, што зпрошны смiм Яршм прысутнiчць н перцыi, што ён крэспндэнт, псля выдумў, што сiстэнт i без яго не будуць перырвць i ўвогуле ўсё пляцiць дгры нгмi.

- Нiчог не ведю. Нiхто нiчог не кзў, - флегмтычн дкзвл стря жнчын, не без цiкўнсцi, днк, нзiрючы прз кенц, як нервуецц гэты поўны, лысвты ўжо мужчын ў пкмечным прусiнвым ксцюме.

Шыковiч скрыгтў зубмi. Успомнiў, што Антон не вельмi хвотн згдзiўся, кб ён прысутнiчў н перцыi. Няўжо пердумў? Не пусцiць? Пжртвў. Аднк з ткi жрт... Кiрыл хдзiў кля врот, круцiў у руцэ ключы д мшыны i выдумляў сябру смую стршную кру.

Але рптм дчынiлiся дзверы, i юня iстот в ўсiм белым ветлiв зпрсiл:

- Кiрыл Всiльевiч? Клi лск, прходзьце.

I куды дзелiся яго злосць i бурэнне! Iдучы п бльнiчным двры, ён узяў сястру з локць. Ян глянул н яго, збянтэжн ўсмiхнулся, вызвлiл руку. Але д гэтг дотыку д млдосцi ён тксм дчуў сябе млдым, бдзёрым, свежым, як той лiпеньскi рнк.

Н другiм пверсе, у собным пкоi, сястр пмгл яму ндзець стэрыльны хлт, шпчку, пвязку i плтняныя бхiлы вышэй кленяў. Ён пжртвў, што ўпершыню ў жыццi пдобны н прфеср. Ян не ўсмiхнулся н яго жрт. Првял п клiдоры, пкзл н дзверы:

- Сюды.

У пердперцыйнй было мног людзей у белых хлтх, з ссунутымi н пдбродкi мскмi. Але нiхто з iх нiчог не рбiў. Усе чклi. Шыковiч зрзумеў, што гэт ткiя ж нзiрльнiкi, як i ён, - млдыя лекры, прктыкнты.

Ён пчў рзглядць iнструменты ў шкляных шфх, будку для стэрылiзцыi з дчыненым кенцм у перцыйную. Пдумў, як нялёгк вывучыць нзвы i прызнчэннi ўсiх гэтых iнструментў - iх тысячы. Хцеў пчуць, што лекры гворць пр сённяшнюю перцыю. Але побч з iм млды высокi мужчын, яўн зляцючыся, шптў чорнй тоўсценькй дзяўчыне:

- Клв, мхнём псля беду ў Плянкi? Н кцеры?

- Н Будеў луг. Тм пляж лепшы.

Шыковiч бурыўся: вось-вось будзе выршцц лёс члвек - жыццё цi смерць! - яны, чэрцi, пр пляж думюць.

Н яго не звяртлi ўвгi.

"Як у лзнi. Усе роўныя".

Жнчын, што сядзел з стлом i нешт знтоўвл ў журнл, пднялся i шырок дчынiл дзверы перцыйнй.

Кiрыл ўбчыў Ярш. Той стяў у кутку вялiкй злы, выствiўшы перд сбой д локцяў голыя рукi, нiбы ўзвжвючы рстпырныя пльцы. Белiзн яго шпчкi ж ззял ў святле рнiцы. А святл гэтг, роўнг, ледзь-ледзь пдзеленг водблiскм дрэў i шыб, лiлося мор: уся сцян - шкло.

Незвычйны ў свёй пстве i дзеннi, велiкн побч з нiзенькiм Мйзiсм, якому сястр, як млому, выцiрл слфеткй рукi, глоўны хiрург здвўся звышчлвекм, богм.

Кiрыл пдумў: "Як мож перўтврыцц члвек! Цi той гэт Антон, просты, свойскi, шчыры хлопец?"

Той. Убчыў сябр i кiўнуў глвой, усмiхнуўся зусiм звычйн. Нцягнуў тонкiя гумвыя пльчткi, пдышоў блiжэй д дзвярэй. Скзў д ўсiх, хто чкў у пердперцыйнй:

- Тврышы! Не скжу, што перцыя незвычйня. Але дкзня. Хворй трыццць шэсць год. Могуць быць любыя нечкнсцi. Пршу: нiякiх кментрыяў. Поўня цiшыня. Кму дзволiў, сядйце тут, - ён кiўнуў н лўку кля сцяны, дгроджную шырмй с стэрыльных прсцiн. - Асттнiя глядзяць п тэлевiзры. Клi лск, - i дступiў убок.

Члвек сем хiрургў-прктыкнтў, бесцырымонн дцiснуўшы Шыковiч ўбок, хутк i смел прйшлi ў перцыйную, злезлi з шырму.

"Прбiўны журнлiст", мож, упершыню рзгубiўся - што рбiць, дкуль глядзець? Але пчуўся голс Ярш:

- Кiрыл Всiльевiч! Зходзь!

Шыковiч нясмел ступiў у "святую святых" медыцыны. Цяпер н яго звярнулi ўвгу. У перцыйнй тксм было нямл людзей. Мш, у мсцы ўжо (прз гэт Кiрыл не дрзу пзнў яе) i ў пльчткх, перклдл н мленькiм столiку блiскучыя iнструменты, быццм лiчыл, цi ўсё ёсць. Ян ўсмiхнулся яму вчмi. Мйзiс здлёк пмхў рукой. Гледчы пчлi першэптвцц: "Хто гэт? Хто?" Ярш нблiзiўся, п-сяброўску пдмiргнуў, пўшэптм спытў:

- Не бiшся?

Кiрыл ў дкз тйком пкзў яму кулк. Гэт быў прцяг iх дчнй рзмовы. Жонк дгворвл яго iсцi н перцыю:

"Смлееш ты, Кiрыл, я ж ведю, як ты бiшся крывi".

"Ну, глупств, смог мяне рэзлi - не млеў".

Глiн Адмўн, ндврот, пдтрымлiвл яго жднне: "Нiчог стршнг. Ярш жртвў".

Ён i цяпер зсмяяўся:

- Аднк сдзiся з крю, н выпдк чго.

Прктыкнты пцiснулiся, i Шыковiч сеў з шырмй.

Перше, што ўрзiл яго, - гэт спкой сябр. Тм, у лесе, кля iх вогнiшч, рскзвючы плн перцыi, Антон хвлявўся, бдй, больш i прызнвўся ў гэтым. А тут - ходзiць, як упэўнены ў пермозе спртсмен. Хоць бы чым-небудзь выдў свю ўзрушнсць.

Кiрыл прыквў д яго позiрк.

"Не, не можш ты быць ткiм спкойным. Н чым-небудзь срвешся, выдсi сябе".

Аднк нiводня рыск не ўздрыгве н твры хiрург. Хiб толькi злiшне пiльн сочыць ён з клегмi i пмочнiкмi, якiя тксм дволi спкойн поркюцц кля пртў.

Апрты... Апрты... Розныя. З экрнмi. Без экрнў. Н клёсiкх. З првдмi. С шлнгмi. Кiрыл ўспомнiў Яршвы "лекцыi" п хiрургii, фрзу, якую той днойчы кiнуў яўн з гонрм:

"Мя перцыйня цяпер - што цэх".

Спрўды, што цэх.

Вунь тя зялёня скрынк з лейкй, шкляным блонм, сiгнльнымi лямпчкмi, цi не той гэт пошнi цуд, п якi Ярш ездзiў у Кiеў, - прт "сэрц - лёгкiя"?

Ярш нешт кж свiм пмочнiкм. Лекры дкзвюць незрзумелымi Шыковiчу словмi.

Нечкн дчыняюцц другiя дзверы. Снiтры хутк i бясшумн пдводзяць хворую i гэтк ж, д брзлiвсцi хутк, быццм нежывую, клдуць н перцыйны стол.

А ян жывя. Ян звычйня. Нвт прыгожя. Вялiкiя вочы, i ў позiрку iх не стрх, як бы здзiўленне i любвнне ўсiм, што ўгледзел. Зося Свiч! Шыковiч бчыць яе ўпершыню. А вобрз яе ўжо месяц жыве ў яго ўяўленнi - псля тго як Ярш рскзў пр яе. Дзiўн. Менвiт ткой ян i ўяўлялся. Д незпмiнльнсцi звычйня з твру. Мленькя жнчын, спкутвня жыццём i хвробй... Але ён убчыў больш: схвную, змурвную пкутмi прыгжосць, бяльнсць i... мужнсць. Усё гэт цяпер толькi ў яе вчх, у яе позiрку.

Кiрыл жно прыўзняўся, кб добр рзглядзець твр жнчыны. Зпомнiць. Цi ўбчыць ён яе, жывую, другi рз?

Ярш, усё ткi ж спкойны i велiчны, прыветлiв кiве ёй глвой. У дкз ян зплюшчве вочы: мўляў, я ўсё рзумею, не турбуйцеся, я н ўсё гтов. Нiчог не скзўшы, ён дыходзiць. Прцягве рукi Мшы. Ян спрытн сцягве пльчткi i нкрыве яго вялiкiя рукi слфеткй. Ён сдзiцц. Ён дпчыве. Мож, пошнi рз прдумве плн перцыi. А яго пмочнiкi - лекры i сёстры не вельмi кб спешлiв пдключюць д хворй дтчыкi пртў: пд спiну, д глвы, д рукi, д нгi... Првды, шлнгi звiсюць нд стлом. Шыковiчу чмусьцi больш з ўсё кiнуўся ў вочы i зпомнiўся мленькi прцiк, якi ндзелi Зосi н леве вух. (Псля ён дведўся, што гэт ксiгемометр прыбор, якi вызнче нсычнсць крывi кiслродм.)

Ярш рскзвў яму пр нзнчэнне многiх пртў. Але цяпер у глве ў Шыковiч ўсё перблытлся. Ды прыборы i мшыны яго нiколi не цiквiлi. Цiквяць людзi. Цяпер больш з ўсiх ян, Зося. I лекры. Здвлся, злчынн пвольн яны ўсё робяць. Хiб можн ў ткi момнт быць ткiмi мрудмi? Хцелся крыкнуць Антону: "Чму ты ўсеўся, як Буд? Пдгнi iх!"

У смог яго ўсё чсцей i мцней б'ецц сэрц. Ён мль пчыне дрыжць д хвлявння i нецярплiвсцi: хутчэй, хутчэй! Нрэшце Мйзiс, першы сiстэнт, кiде:

- Гтов, Антон Кузьмiч.

Толькi ў гэты мiг блiске ў шырок рсплюшчных вчх Зосi iскр стрху. Шыковiч ловiць гэтую iскру. Невядом, што робiцц ў яе хворым сэрцы, ле яго сэрц пчыне грукцець тк, што ўдры ддюцц ў скронях, у рукх, у пху в ўсiм целе.

- Нркоз! Вер Пўлўн! - усте з тбурэцiк Ярш.

Секунды - i пвекi хворй цяжк пускюцц. Ян зсыне.

Нд стлом згрецц велiзрне кол бясценевй лямпы. Нехт дкiдве прсцiну, i Шыковiч бчыць яе грудзi, злiтыя яркiм святлом, зусiм дзявочыя, п кулчку, - узгорчкi з ружовымi мячкмi н вяршынях.

Яму робiцц няёмк, як быве няёмк глядзець н голую нябожчыцу. Ён перводзiць позiрк н Ярш. Той пдыходзiць д стл, хвiлiну пiльн глядзiць н хворую i рптм прводзiць пльцм пд левй груддзю, потым - д пдложчкi пд пху.

Вось тк ён рсплсуе ёй грудзi? Шыковiчу робiцц стршн. Дрэмн ён хрбрыўся!

Скiрвць увгу н што-небудзь другое!

Шчоўкюць прты. Н дным экрнчыку бяжыць блкiтня стужк, як тя змейк ў бжоўскiм скзе. Н другiм - млнкi, то ўзлятюць, то пдюць, пiшуць ломную крывую. Не, не дрвцц яму д рук хiрург! А ў гэтых рукх ужо электрскльпель.

Шыковiч зжмурвецц, уявiўшы, як пырсне кроў, злье хлты лекрў, прсцiны. Але хрбрыўся ён дрэмн, крывi ён спрўды бiцц. Вочы пдюць н пдлогу, н Мшыны i Мйзiсвы ногi ў белых пнчохх. Нешт цiх птрэскве, нiбы рвецц ткнiн. Трэск мцнее. Пхне крывёю. Ён доўг бiцц глянуць н стол.

Першы позыў н рвоту. Але сорм i стрх пермгюць, i Кiрыл прымуше сябе пдняць вочы, пглядзець, што робiць хiрург. I перд тым, што ён бчыць, н нейкi момнт дступе ўсё iнше. Жывое члвече сэрц, пр якое ён тк мног пiсў, - вось яно, перд яго вчмi, у рскрытых грудзях. Невялiке, трпяткое, глоўне - жывое! Пульсуе, б'ецц...

Кiрыл жно зноў прыўзнiмецц нд шырмй, цягнецц, кб лепей рзгледзець гэте цуд.

Зусiм iншы рытм рботы хiрургў i лекрў кля пртў. Цяпер усе спяшюцц, усе - увжлiвыя i нпружныя.

- Цiск восемдзесят н пяцьдзесят.

- Стдыя ўзбуджэння...

Лiчбы. Словы. Шыковiч не ўнiке ў iх сутнсць. Ды кб i хцеў, то не здолеў бы.

Мш спрытн мяняе Яршу пльчткi. I вось яго пльцы, тоўстыя, ле чулыя, бмцвюць сэрц. Удклдняюць дыягнз. Вось сэрц ляжыць н яго шырокй длонi. Жывое сэрц н длонi! I б'ецц, б'ецц, нiбы хоч вырвцц.

Але ў другой руцэ хiрург блiске скльпель... I гэтя стль нд жывым сэрцм, ян вiнвт в ўсiм.

Клыхнулся сцян перцыйнй, пплылi ўбок хiрургi. Але Кiрыл зноў пермог сябе i ндзвычй сцярожн, кб нiкому не першкодзiць, прыцiскючыся д сцяны, рушыў д дзвярэй. Як яны длёк, дзверы! У жоўтым тумне. Але ён дбрўся д iх, дчынiў. Нехт спытў:

- Вм блг?

Ён вiнвт ўсмiхнуўся:

- Не.

Пвярнуўся туды, куды глядзелi ўсе, - д экрн тэлевiзр. I зноў убчыў яго, сэрц. I ўбчыў нешт зусiм жудсне: тоўсты плец прткнуў яго, мленьке, здлося, ужо нерухоме, нежывое.

Тэлевiзр пдскочыў угору, зкруцiлiся плфоны н столi... Нехт зкрычў...

Больш дпытлiвы журнлiст нiчог не помнiў.

Апрытомнеў у кбiнеце глоўнг хiрург. Сястр, якя прводзiл яго, пднесл д твру тмпон, змочны нштыром. Кiрыл чыхнуў. Нштыр свяжыў. Але ў глве гудзел, як у пустым склепе. Цяжкiмi зрбiлiся ногi, i пльцы iх врушылiся недзе, здвлся, з вярсту. А ў роце быццм вты нпхн, i ян прмкнул ўсю слiну; язык прылiп д пднябення. Ён прыслухўся д гэтг дзiўнг стну ў целе.

Сястр схiлiлся нд iм i ўсмiхнулся, яму здлося, нсмешлiв.

- Нрбiў я вм клопту. - Ён не пчуў цi не пзнў свйго голсу.

- Нiчог, н першы рз гэт з многiмi здрецц.

Тды ўсплыл крцiн тго, што прывяло яго д непрытомнсцi, i Кiрыл ўстрпянуўся:

- Што тм?

- Аперыруюць.

- Ян жывя?

- Безумоўн. Хiб перырвлi б н мёртвй?

Ён н поўныя грудзi ўдыхнуў пветр i дрзу дчуў сябе лепш.

- Ляжыце спкойн, - строг скзл сястр i выйшл з кбiнет.

Ён глядзеў у белую столь i... бчыў сэрц, жывое, трпяткое, н длонi, н шырокй добрй длонi. Яму не рбiлся стршн i непрыемн, ён з цiквсцю ўглядўся ў гэты мленькi i вельмi склдны прт. Ён мцў свё сэрц, слухў яго ўдры. Але як толькi тоўсты плец, здвлся, чужы, врожы, нблiжўся, кб прткнуць гэты жывы кмячок, Кiрыл ўвесь склнўся, быццм хцелi прткнуць яго сэрц, зжмурвўся, круцiў глвой, кб рссеяць прывiд. Тк пўтрлся колькi рзоў, i яго пчло трохi лiхмнiць.

Зглянул сястр.

- Як вы тут?

- Што тм?

- Зшывюць срдэчную срочку. Я п тэлевiзры бчыл.

Кiрыл ледзь не зкрычў. Лiх н iх, як яны гворць пр ткiя рэчы! "Зшывюць срдэчную срочку". Нiбы зшывюць нчную срочку.

Але рзм з тым гэт нстроiл яго н звыклую, крыху гумрыстычную рзвжлiвсць. Пдумў, як, нпэўн, Антон i жнкi будуць кпiць з яго.

"Усё бярэшся пiсць - нрджэнне i смерць, см не мог вытрымць перцыi".

Пглядзеў н гдзiннiк. Было дзiнццць. Кля дзвюх гдзiн ужо iдзе змгнне з жыццё члвек. Не, ён усё-ткi нпiш пр гэтую перцыю, хоць Ярш i не хоч, кб пр яго пiслi. I не толькi пр перцыю... Абвязков нпiш пр гэтую жнчыну. Пр яе жыццё. I пр бцьку яе!

Здумўшыся пр свю рботу, Кiрыл Всiльевiч нбыў душэўную рўнвгу i ўспомнiў, што н двнццць яго выклiкюць н бюро грком.

12

У прыёмнй было нямног нроду, знчн менш, чым звычйн, клi iдзе бюро. Члвек сем пнурых мужчын. Двое - знёмыя Шыковiч: згдчык кфедры ў педiнстытуце Левновiч i глоўны рхiтэктр горд Гмбiцкi.

Кiрыл прывiтўся з iмi i з Лрысй Пятроўнй, скртркй. Гмбiцкi як срвўся з крэсл, кб пдць руку, тк i пкцiўся д кн д дзвярэй, д дзвярэй д кн. Ён спрўды нгдвў шр, дглянцвны, блiскучы, глв голя, як бубен, пiнжк н пузе выцерты б чрцёжную дошку i ткiя ж выцертыя штны.

Кiрыл пцiквiўся, чго выклiкюць.

Лрыс Пятроўн, сярэднiх год жнчын, стры рботнiк, бвял ў ндруквным н мшынцы прдку дня яго пытнне чырвоным лоўкм.

- "Аб выхвннi дзяцей", - прчытў ён уголс i не дрзу зрзумеў.

- З сыноў будуць пясочыць, - рстлумчыў з кутк пнуры Левновiч, доўгi, сутулы, з суровым тврм скет, i цяжк ўздыхнуў: - Эх, сыны, чортвы сыны!

- Ясн, - п-сяброўску ўсмiхнуўся скртрцы Шыковiч. Гэт яго не ўстрывожыл, з Слвiк ён цяпер спкойны.

Д яго пдкцiўся Гмбiцкi, выхпiў з кiшэнi вялiкую хустку, бмхнуў ёю твр.

- Дык у вс хоць сыны. А ў мяне - дчк... Дчк! - пршыпеў з гневм, з бурэннем, сплохм i пкцiўся д дзвярэй.

Было душн. Кiрыл скiнуў пiнжк, пвесiў н крэсл. Гмбiцкi пглядзеў н яго спчтку с здзiўленнем, потым - з удзячнсцю. I тут ж сцягнуў з плеч свой цесны пiнжчок, якi тршчў п ўсiх швх. I жно пвесялеў, няшчсны. Дгэтуль, мбыць, лiчыў, што здымць пiнжк у гркоме няёмк. Пдкцiўся д столiк ў куце, нцiснуў клпн пустог сiфон, уздыхнуў, нпiўся з грфiн i зноў д Шыковiч:

- Рстлумчце, чго iм не хпе? Чму яны рстуць ткiя, ншы дзецi?

- Дзецi як дзецi. - Кiрылу чмусьцi зусiм не хцелся рзвжць н гэтую тэму. Рптм зноў прыгдлся перцыя.

Згнўшы мшыну ў двор рэдкцыi, ён iшоў сюды церз прк, пстяў нд брывм кля ркi, углядючыся ў зсмужную лугвую дль. Гэт хорш супкоiл, ён пчў думць пр свой "хiрургiчны" эксперымент з гумрм.

Аперцыя прцягвлся, клi ён пйшоў з бльнiцы, - знчыцц, усё ў прдку.

А тут - зноў перд вчмi сэрц. I трывог... Не, больш чым трывог. Амль стрх з жыццё жнчыны, якую ён упершыню ўбчыў н перцыйным стле, ле якя здвлся цяпер вельмi блiзкй i роднй, як сястр, як жонк, як дчк... Дзiўн.

Ён спытў у скртркi:

- Лрыс Пятроўн, вы сэрц бчылi?

- Чыё? - усмiхнулся ян, вiдць, думючы, што ён спытў з легрычным сэнсм.

- Члвече.

- Бчыл. У нтмiчным музеi. Нглядзелся - тыдзень не мгл есцi.

Кiрыл пморшчыўся; жднне рскзць пр перцыю дрзу знiкл. Ён зноў зстўся сярод людзей у дзiноце с свiм незвычйным, д болю вострым уяўленнем, прыгожым i стршным.

Пзвнiў у бльнiцу. Дзвнiцц туды было нялёгк: то нiхто не дкзвў, то знят. Нрэшце дзвлiся.

- Скжыце, клi лск, перцыя скончылся? - спытў ён длiктн, ветлiв.

- Якя?

- Якую рбiў Ярш.

- Тк.

- Як "тк"? Што?

- Нрмльн.

Сястр (цi лекр) дкзвл голсм мнхiнi - хлодным, бясстрсным. Шыковiч гэт ўзлвл.

- "Нрмльн"! Чорт бы вс!.. Клi вы нвучыцеся дкзвць п-члвечы? Фрмлiсты ў белых хлтх! Пклiчце Ярш!

Голс дрзу змянiўся, ззвiнеў ручйком: вiдць, тм, у бльнiцы, пдумлi, што гворыць нехт з высокг нчльств.

- Антон Кузьмiч не мож пдысцi. Ён у плце. Кля хворй. Псля ткой перцыi, зрзумейце... Што пердць доктру Яршу?

- Вось тк зўсёды гврыце з кожным, хто вм пзвонiць.

Шыковiч пклў слухўку.

- Хто-небудзь з вшых блiзкiх? - спытл пўшэптм Лрыс Пятроўн.

Ён кiўнуў: ле!

- Цяжкя перцыя?

- Н сэрцы. Нбыты прок.

Ян ўстрпянулся, пглядзел н яго спчувльн. I ўсе, хто пчуў, тксм зцiквiлiся.

- Я мгу скзць Сяргею Сяргеевiчу, што ў вс ткi дзень. Скзць?

- Не, не трэб.

- Вс будуць крытыквць.

- Мяне зўсёды крытыкуюць. Ткя ў мяне прфесiя.

Бясшумн дчынiлiся ббiтыя дэрмцiнм дзверы ў кбiнет першг скртр. Групй вывлiлi рботнiкi тэлестудыi: глоўны рэжысёр, скртр пртбюро, згдчыкi рэдкцый, кторы тэтр. Вiдно было, што iм не церпiцц пгврыць, пспрчцц, тму i спяшлiся хутчэй у клiдор, н вулiцу. Толькi ктор Пвел Стэльмх зтрымўся, прывiтўся з Шыковiчм з руку.

- А ты чму не быў? Ты ж тксм сябр мстцкг свет.

- Хпе другiх клоптў.

- Длi нм з пердчы для молдзi, - пведмiў шэптм, зiрнуўся н дзверы: - Тукл - дуб. Не слухў мяне. Ну, будзь...

Шыковiч крыху зкрнул, што яго не зпрсiлi н бмерквнне рботы тэлестудыi: ён з'яўляўся бдй смым ктыўным сябрм свет.

"Хто гэт пстрўся? Тукл? Цi гркомўскiя "плiтыкi"? Кб перд перснльнй спрвй птрымць для строгсцi ў прыёмнй?"

Ён не вызнчўся злiшняй смлюбiвсцю, ле яго зўсёды бурл, клi дзе пчынлся плiтыкнств - гульня ў вжнсць i строгсць. А глоўне, у яго ёсць што скзць пр тэлепердчы.

Лрыс Пятроўн сутыкнулся ў дзвярх з Туклм. Той длiктн ўступiў ёй дрогу ў кбiнет. Убчыўшы Шыковiч, Тукл прыветлiв, п-сяброўску ўсмiхнуўся i нкiрвўся д яго. Але Кiрыл знрок двярнуўся д кн.

"Што, нкiвлi тбе - лезеш цлвцц? Не, ты мяне ппросiш яшчэ, кр'ерыст няшчсны".

- Зходзьце, тврышы, - зпрсiл Лрыс Пятроўн.

Шыковiч рушыў першы, бмiнуўшы рзгубленг Туклу.

Пвiтўся з сябрмi бюро. Усе - знёмыя людзi, з якiмi прыходзiцц сустркцц мль штодня i якiя нязменн пряўляюць цiквсць д яго прцы шблонным зпытннем: "Чым новенькiм прдуеш нс?"

Цяпер н яго "добры дзень" дкзў дзiн Трсў. Гукн не дрвўся д ппер i не глянуў нвт. Зтое скртр грком кмсмол Всiль Грыбок тршчыў крыху луптыя бясколерныя вочы з бесцырымоннй нхбнй цiкўнсцю. Тк глядзяць у судзе н злчынцу.

Шыковiч персмыкнул д гэтг.

"Што ты ўствiўся, як млды брн н новыя вроты?"

Скртр п прпгндзе Тужыкў тксм рзглядў Шыковiч прз све вялiкiя, у ргвой прве куляры, ле зусiм iнкш, бяскрыўдн. Н прывiтнне ён дкзў кiўком глвы, сумн ўсмiхнуўся i цяпер як бы хцеў нешт пдкзць цi здгдцц згдзя, пр што ён, Шыковiч, будзе гврыць. Яму было блюч, што большсць з тых, кго сёння будуць слухць п ткiм незвычйным пытннi, людзi iдэлгiчнг фронту, яго пмочнiкi. Злосцi н iх скртр не меў. Былы дырэктр школы, ён, мгчым, лепей, чым хто другi, ведў, якя гэт склдня рэч - выхвнне дзяцей.

Дырэктр мшынбудўнiчг звод Лукшэнку нвт смыя нечкныя перснльныя спрвы мл цiквiлi, клi яны не мелi дчынення д выпуску стнкоў.

Лукшэнк быў см кнструктр i вынходц i н ўсiх ткiх псяджэннях зймўся тым, што бдумвў дэтлi новых кнструкцый, знтоўвў у вялiкую зпiсную кнiжку рзлiкi i формулы. Ён дрвўся д свёй зпiсной толькi тму, што сярод вiнвтых бцькоў быў iнжынер яго звод. Дырэктр дкорлiв пкiвў яму глвой. Пкуль рссджвлiся, Гмбiцкi пдышоў д Гукн i нешт шптў яму н вух.

Трсў пчкў, пкуль яны скончць шптцц. Не дчкўся. Скзў:

- Сядйце, тврыш Гмбiцкi. Архiтэктурныя спрвы выршыце псля, - i бвёў позiркм свiх светлых вчэй усiх - i сябрў бюро i "пдсудных". - З кго пчнём, пвжныя бцькi?

- Усё дно - з кго. Але я тк мяркую, што пiсьменнiку ншму нлежл больш, чым кму, здумцц нд ткiмi пытннямi, - скзў Гукн, зноў-ткi нвт не глянуўшы ў бок Шыковiч.

- Ну, што ж... Рскжыце, тврыш Шыковiч, як вы выхоўвеце свiх дзяцей.

Кiрыл пдняўся i... рптм дчуў, што не веде, пр што гврыць. Ён не вызнчўся крсмоўствм увогуле. А ў ткiх бствiнх - тым больш. Яму врт было, пкуль сядзеў у прыёмнй, прдумць свё выступленне. Але яго мл зкрнул, што выклiкюць з-з сын. Хвлявл другое - перцыя.

I цяпер зноў, узiрючыся ў шырокi добры твр Трсв, Кiрыл бчыў... сэрц н длонi. Н вялiкй, умелй, чулй, лсквй длонi Ярш. I зхцелся яму рскзць пр ўсё гэт сябрм бюро - пр Ярш, Зосю, пр члвече сэрц, якое можн дрмнтвць... Але ён усведмляў, што цяпер н хду не знйсцi яму лгiчнй сувязi, "трывлг мстк" пмiж дным i другiм i яго, безумоўн, не зрзумеюць, пдумюць, чго добрг, што ён знрок "рскзве кзкi", "водзiць бюро з нос". З чго ж пчць?

Ажно ўспцеў д думк. Дстў хусцiнку i выцер лоб, шыю. Цяпер ужо ўсе, хто прысутнiчў, глядзелi н яго, дны - з цiкўнсцю, другiя - с спчувннем, трэцiя - з трывогй. Ён стрэўся позiркм з Гукнм, той, мож, дзiн з усiх глядзеў мль злрдн.

"Чму?"

Успомнiлiся словы Гукн. З iх ён i пчў упэўнен i смел:

- Але, Сямён Прфёныч, я мног думў пр гэт. Вельмi мног. Не толькi як бцьк, ле як сябр пртыi, грмдзянiн... Не здымючы з сябе дкзнсцi з пводзiны мйго сын, я хчу рзбрцц... прнiкнуць у сутнсць... з вшй дпмогй, тврышы: чму сярод ншй увогуле здровй, дднй пртыi молдзi трпляюць вось ткiя...

- Як вш сын, - кiнуў Грыбок.

- Як мой сын. Хоць сын мой не смя небяспечня з'яв, як я рзумею. Ёсць горшыя прыклды...

- Гврыце з сябе. П сутнсцi, - скзў скртр Чыгунчнг рйком Крсоўскi, млды высокi брунет, прнуты ў сляпляльн белы, модн скроены чсучовы ксцюм. Шыковiч мл ведў гэтг члвек. Глянуўшы н яго, пдумў: "См ты ў студэнцкiя гды, вiдць, быў хвт", - i дчуў непрыязнсць, дкзў рздржнён:

- Мё жднне рзбрцц - не п сутнсцi хiб? Я не буду прўдвцц, ле хчу скзць: у тым, што мой сын вырс, н жль, не ткiм, якiм бы хцелся i мне, i грмдству, - не толькi вiн бцькоў... Думецц, што ўсе рзм мы робiм у гэтй вжнейшй спрве сур'ёзныя промхi... Школ, кмсмол...

- Вы не ўмееце выхоўвць, вiнвты кмсмол! Здорв! - хмыкнуў няўрымслiвы Грыбок.

Шыковiч глыбок ўдыхнуў грче пветр, якое гнў у дчыненыя вокны лёгкi скрзняк, i - быццм зхлынуўся iм.

Трсў пстукў лоўкм п стле, ппярэдзiў:

- Тврышы, не першкджйце. Дйце яму скзць.

Грыбок пслухмян пусцiў глву. Але Шыковiч ўзлвў нскок гэтг млдог пеўня. I ён не стрымўся, кб не спытць уедлiв:

- А вы лiчыце, тврыш Грыбок, што грком кмсмол прцуе iдэльн?

Грыбок змўчў. Адкзў Гукн, пвжн, ветлiв:

- Кiрыл Всiльевiч! Грком мы будзем слухць собн. А цяпер слухем вс. I ў нс во колькi яшчэ пытнняў. - Ён пляпў длоняй п стосе ппер, што ляжў перд iм, i дштурхнуўся д стл, выпрстўся ў крэсле; нйвышэйшы ростм, як бы ўзняўся нд усiмi i глядзеў пверх глоў.

- Але, - пцвердзiў першы скртр з нечкнй строгсцю. - Без доўгй прэмбулы, тврыш Шыковiч.

- Добр, Сяргей Сяргеевiч. Як я выхоўвю свiх дзяцей? Было б недрэчнсцю скзць - бслютн првiльн, бо бслютн првiльне выхвнне, у мiм рзуменнi, смо п сбе - бслютне глупств. Але я дно мгу скзць: у глоўным мы - я i жонк - нiколi не двлi дрэнных прыклдў...

- У чым - у глоўным? - спытў Гукн.

- У чым? Я быў дрмедм? Несумленным перд грмдствм, перд пртыяй? Хiтрвў? Брў хбры? Жыў не п сродкх? Вы мяне ведеце, Сяргей Сяргеевiч. I вы, Сямён Прфёнвiч. Усю вйну я быў н фронце. Псля нстўнiчў. Жонк i зрз нстўнiче. Мож, хто-небудзь скж, што прц журнлiст лёгкя?

- Чкйце, - перпынiў яго Трсў. - Чму вы здяце ткiя ктэгрычныя пытннi? Нiхто не сумнявецц, што вы прцуеце сумленн.

- Дык у чым ж зключецц выхвнне дзяцей? Адносiны ў сям'i? Я жыў i жыву з жонкй, длiбог ж, душ ў душу. Абодв прцуем. Пвжем прцу дно днго. Скндлў ншы дзецi не чулi. Клi спрчемся, то п прынцыповых пытннях. Мiж iншым, чсцей з ўсё менвiт з-з гэтг смг выхвння. Ян педгог, i, думю, нядрэнны. Але ў дносiнх свiх дзяцей робiць тую ж пмылку, якую робяць многiя мцi ў iнтэлiгентных сем'ях. Асцергюць д фiзiчнй прцы. "Я см зрблю". Год дзесяць ужо мы не трымем нвт хтняй рботнiцы. Прынцыпов. Усё робiм смi. I я не скзў бы, што сын мой Улдзiслў - гультй i лежбок. Безумоўн, знятыя прцй, нешт мы пргледзелi. Псля дзесяцiгодкi хлопец пчў дбiвцц д рук. З яго ўчынкi, i ў прывтнсцi з пошнi ўчынк, я бяру вiну н сябе. Вс не вiню, тврыш Грыбок, хоць мог бы скзць пр рботу кмсмольскй ргнiзцыi тэлестудыi. Ням тм нiякй рботы. Але пр гэт - псля. А што дтычыць мйго сын, то думю, што больш, тврышы, вы нiчог блгог пр яго не пчуеце. Хлопец нрэшце трпiў у добрыя рукi - у брыгду Гнчров.

- Н стнкбудўнiчы? - здзiвiўся Трсў i глянуў н Лукшэнку. Той нрэшце дрвўся д свiх формул.

- Д нс? Цiкв. - Аднк дырэктр зусiм не выкзвў гэтым "цiкв" здзiўлення. Не. У яго быў свой погляд н молдзь: пстлеюць - прзумнеюць. Але зтое жно пдскочыў увжлiвы Грыбок.

- Яшчэ як цiкв! Прост з турмы, без персдкi, - у брыгду кмунiстычнй прцы. Куды тм глядзiць Клецень? Вы бчыце, Сяргей Сяргеевiч, што робiцц!

Шыковiч дчуў, што спiну яго, пвернутую д кн, бдзьмуў хлодны вятрыск, непрыемны, ключы.

"Няўжо яны супрць, кб Слвiк быў у брыгдзе?"

Больш, чым пры любой другой клiчнсцi дгэтуль, сплохўся з сын. I рзгубiўся. Як дкзць, што нельг выгняць хлопц з брыгды, куды ён пйшоў з рдсцю. Што гэт не толькi жорстк i неспрвядлiв... Зноў - кторы рз ужо! - уявiлся жывое члвече сэрц. А слоў, вжкiх, перкнўчых, кб брнiць сын, не было. Кiрыл пкутлiв шукў iх.

Яму скзлi рз i другi: "Сядйце". Кiрыл дйшоў д сэнсу слов толькi тды, клi перд iм пдняўся Гукн. Гврыў стршыня роўн, не пвышючы i не пнiжючы голсу, нцiскi рбiў стукм лоўк б стол, пўзмi. Атрымлiвлся вжк, перкнўч, слiдн.

Шыковiч, думкi яког нсiлiся д днго полюс д другог, успомнiў, што Кушнер, нмеснiк стршынi грвыкнком, кмiчн перде Гукнву мнеру выступць, i не стрымў усмешкi.

- ...Вы думеце, клi прцуеце вы, жонк, дык гэтг дволi? Не, Кiрыл Всiльевiч. У нс прцуюць усе. Дрмедў у нс дзiнкi. Але крмя прцы ёсць яшчэ мрльныя прынцыпы, грмдскiя пводзiны члвек... I яны чст з'яўляюцц ршючымi ў выхвннi дзяцей. Гляньце н сябе! Увжлiв гляньце н све пводзiны! Вы нлiзуеце другiх - прнлiзуйце сябе. Вы здзiўляецеся, чму вш сын вырс ткi? А я не здзiўляюся. Быццё вызнче свядомсць. Дбрбыт ншг нрод рсце. I я не супрць тго, што вы купiлi мшыну. Трэб вм мшын. Але н ёй ездзiць вш сын.

- Я збрнiў яму.

- Ездзiў. Мшын, лiшнiя грошы, кмпнiя... Дзяўчткi, выпiўкi... А ў бцькоў тым чсм другiя клопты. Мшыны iм мл - трэб дч. Абуджюцц дробн-ўлснiцкiя тэндэнцыi.

Шыковiч слухў ндзiв спкойн. Рзумеў: Гукн "зде тон". Кiрыл ненвiдзеў гэты тэрмiн - "здць тон", нроджны ў чсы культу. Але ў ткой сiтуцыi, вiдць, iнкш нельг. Трэб пгврыць з бцькмi ткiх сынкоў з усёй суровсцю! Што ж, няхй сбе вляць н яго, што хочуць, - усё стрыве, бы толькi пкiнулi Слвiк ў брыгдзе.

Трсў тксм не любiў "здвння тону". Ён, кiрўнiк новг тыпу, умеў i думць i выршць п-новму. Але i ён упчтку прыняў выступленне Гукн як зусiм нтурльне. Гукн выпрўляе свю пмылку. Яны, сябры бюро, не дмўлялiся б прдку - як зслухоўвць бцькоў, ле вiдвочн, што пчынць трэб было не з Шыковiч. Не смы небяспечны выпдк. I не той бцьк. Яго рзвжлiвы роздум, трпныя дкзы н зўвгi сябрў бюро ў нейкй меры зглдзiлi встрыню пытння i нвучылi другiх, як брняцц. Трсў, нзiрльны i прнiклiвы, бчыў, што нвт твр Левновiч псвятлеў, непседлiвы, вяртлявы Гмбiцкi стў менш выцiрць лысiну i больш круцiцц, шэпчучы нешт суседзям.

- Ззнўся ты, Кiрыл Всiльевiч, - нечкн з рзвжння б улснiцкiх тэндэнцыях зрбiў вывд Гукн, чмусьцi перйшоўшы рптм н фмiльярне "ты". - Адрывешся д жыцця. Зкпўся ў рхiвх...

"А пры чым тут рхiвы?" - пдумў Шыковiч.

- Лiчыш, што тбе ўсё можн, усё дзволен i ўсё друюць. Не! Дысцыплiн ў пртыi дн для ўсiх! Адны нормы. Ленiнскiя. А як сябе пводзiць кмунiст Шыковiч? - Пытнне пргучл суров, суджльн, без кроплi фмiльярнсцi, ловк гучней, чым звычйн, стукнуў п стле. - Мшын, дч - дзiн бок... А пводзiны ў клектыве?.. Клi кмунiст свйго тврыш п рбоце выкiдве з кбiнет...

"Пскрдзiўся, пскуд", - пдумў Шыковiч пр Ргойшу с злосцю.

- А другому, дкзнму рботнiку, пгрже, што выкiне прз кно...

"I гэты тксм скрдзiўся? Ёлуп! Зусiм стрцiў пчуццё гумру".

- Кментрыi, як кжуць, нўрд цi птрэбны. - I пгрозлiв стукнуў лоўкм.

Трсў нсцярожыўся. Не, у Гукн гэт больш чым "здць тон".

"Што гэт яны, сўтры, гнрру не пдзялiлi, цi што?" - пдумў ён. Аб выпдку з Ргойшм яму рскзвў Тужыкў, i ён згдзiўся з думкй скртр п прпгндзе: не трэб ўсё влiць у дну кучу; Ргойш вядомы iнтрыгн, i можн зрзумець, што ў Шыковiч псля тког здрэння з сынм не вытрымлi нервы. Врт ўсё-ткi рзбiрцц ў пчуццях людзей. Не з кожнг фкт трэб рбiць плiтыку.

- А клi бцьк ўсё дзвляе сбе, то чму сыну дствць? Не, ён хоч быць нпердзе. У яго рзмх большы. Кулкоў яму мл, з кўнер схпiць глупств. Яму тмную бомбу двй...

Шыковiч бчыў, як, схiлiўшыся нд стлом, пкiвў глвой Тужыкў, крыв ўсмiхнуўся, ппрвiў куляры. Сцёр длоняй з шырокг твру ўсмешку Трсў. Мбыць, Гукн убчыў, што пр бомбу - не ўхвляюць, i згврыў больш горч i гнеўн:

- Як вы думеце, тврыш Шыковiч, што вырсце з дзiцяцi, якому бцькi нi ў чым не дмўляюць? Усё пдносяць н злтой тлерцы. Мшыну, дчу, вучобу, рботу... Не пступiў у iнстытут - куды ждеш, сынок? Н тэлестудыю? Клi лск. Выгнлi дтуль - нвошт прымушць яго пдумць, ппкутвць, пшукць... З помпй, як героя, - н лепшы звод, у лепшую брыгду. У брыгду кмунiстычнй прцы! Пдумйце, тврышы! Цi не выклiк гэт?..

Цяпер словы Гукн блюч бiлi свёй неспрвядлiвсцю. Ён мог усё гврыць пр бцькоў. Кiрыл, бдй, з усiм згдзiўся б: нiчог не скжш, выхоўвць-ткi не ўмеем. Але клi Гукн робiць вунь якiя вывды з тго, што Слвiк пйшоў н звод, клi вядзе д тго, кб птрбвць выгнць хлопц з брыгды, - з гэтым Кiрыл не мог згдзiцц. Зноў хлынуў пот. Стрымлiвў i супкойвў Трсў; глядзеў добрымi вчмi i нвт кiўнуў: трымйся.

- Мы ж добр ведем, Шыковiч - лепшы сябр хiрург Ярш. А Гнчроў прыёмны сын Ярш. Добры хлопец, , н жль, не вытрымў тког нцiску, пддўся.

- Эх, чорт! - бурыўся Грыбок. - I тут блт! Ну, не! Тут яго не будзе! Дрожку зкрыем! Ткiх сынкоў н вярсту не пдпусцiм д кмунiстычных брыгд!

Флегмтычны Тужыкў рэзкiм рухм зняў куляры, мхнуў iмi, гтовы зпярэчыць.

Але яго пярэдзiў Шыковiч.

- А ткiх - куды? - усхпiўся ён з месц. - У турму, цi што? Дык ням ў кодэксе...

- Вы чулi, Сяргей Сяргеевiч? - тксм жно пдскочыў Грыбок.

- Чулi! - дкзў яму Тужыкў. - А прўд - дзе ткiх выхоўвць?

- Дзе? - сумеўся Грыбок i сеў, з'ядючы вчмi першг скртр.

- Я мушу зявiць, тврышы сябры бюро, - прцягвў мiж тым Шыковiч, - з усёй сур'ёзнсцю i дкзнсцю сябр пртыi, што бвiнвчвнне мяне, Ярш, Гнчров, усяе брыгды ў нейкiм блце... - гэт, мякк кжучы, глупств. Гнчроў i яго хлопцы смi прпнвлi Ўлдзiслву пйсцi д iх у брыгду. I я лiчу, што яны пступiлi првiльн. I рдуюся, што сын згдзiўся. Знчыцц, рзумее... Мяне не здзiўляе, Сямён Прфёныч, вш погляд н ткiя рэчы. Цяжк глянуць н свет п-новму. Здзiўляе млды Грыбок.

- Я?

Гукн стяў, упёршыся лоўкм у стол, i спкойн чкў, пкуль выкзвлiся другiя. Нiхто, мгчым, не прыкмецiў, як змянiўся ён пры пошнiх словх Шыковiч: н шчокх выступiлi сiнiя плямы, крк нлiўся крывёю, дзiўн неяк скрывiлiся вусны. Клi ўсе нрэшце сцiхлi, Гукн скзў усё тым ж роўным голсм:

- Прпную вынесцi Шыковiчу суровую вымову, - i сеў.

Прпнов з'явiлся нечкнсцю для ўсiх - i сябрў бюро, i прысутных. Гмбiцкi быццм прылiп д крэсл, у Левновiч выцягнуўся i без тго доўгi твр. Не менш сплохлiся i другiя бцькi: клi Шыковiчу вось тк, дык што будзе iм?

Ашломлены Кiрыл спытў шэптм:

- Звошт?

- З няпрвiльне выхвнне дзяцей, - Гукн стукнуў лоўкм п стле, рз. З грубыя пводзiны ў клектыве, з прушэнне пртыйнй этыкi, - i зноў стукнуў, - дв. З прывтнўлснiцкiя тэндэнцыi, - не стукнуў. - Мiж iншым, мне вядом, што дч Шыковiч i Ярш збудвн незконн. Няпрвiльн, зноў-ткi п блту, я не бюся пўтрыць гэте слов, дведзены ўчстк. Лiчу, што грком пвiнен высветлiць усе клiчнсцi.

"Што гэт ён тк уз'еўся н Шыковiч? - думў Трсў. - Прўду кжуць: сўтры - што плюбоўнiкi дной жнчыны. Абвязков счэпяцц. Трэб будзе рзбрцц".

Клi н псяджэннях узнiклi вось ткiя склдныя сiтуцыi, Трсў любiў пнзiрць з людзьмi. Хто як рэгуе? Хто кго пдтрымлiве? Гэт лёгк чытлся п тврх. Бо здрлся, што члвек зйме ўпчтку дну пзiцыю, ў кнцы - зусiм супрцьлеглую, зрэдку быве i тк, што ў думкх ён з дно, н словх - з другое. Ткiх Трсў не любiў. Мўклiвг для прпгндыст, упртг, цяжквтг п хрктру Тужыкв ён пвжў з тое, што той зўсёды трымўся пэўнй думкi. Тког лёгкi вецер не пверне, толькi добря бур. Мбыць, дчувючы, што сябры бюро рзышлiся ў свiх дносiнх д тго, што скзў Гукн, Тужыкў шчыр рiў вчмi: "Скжы ты, Сяргей Сяргеевiч". Трсў пслухўся гэтй прды.

- З дчмi мы рзбяромся, - скзў ён д Гукн, потым - д Шыковiч: Пводзiны вшг сын, тврыш Шыковiч, - гнебныя пводзiны. I мы вс сур'ёзн ппярэдзiм. Не толькi вс. Увогуле будзем суров птрбвць д кмунiстў, кб яны дкзвлi з свiх дзяцей, з выхвнне молдзi. Гэт зкон ншг жыцця. Я сбiст ўхвляю, што вш сын пйшоў н звод. Клi прўд, што хлопцы з брыгды Гнчров смi яго ўзялi, то хвл iм i чэсць. Думю, што яны больш шырок рзумеюць свю ролю ўдрнiкў кмунiстычнй прцы. Првiльн рзумеюць. Не змыкюцц. Змгюцц з кожнг члвек. Як, тврышы прпгндысты? Првiльн я рзумею, што ткое брыгд кмунiстычнй прцы? - Ён глядзеў н Грыбк, i ў светлых вчх яго скклi iскркi хiтрг смеху.

- Првiльн, Сяргей Сяргеевiч! - умомнт згдзiўся Грыбок.

"Ну i флюгер!" - ужо без злосцi i бурэння пдумў Шыковiч. Рзм з усведмленнем, што пгроз быць выгнным з брыгды д Слвiк дведзен, прыйшл дзiўня фiзiчня слбсць. Зшумел ў вушх, смлелi ногi, высхл ў роце. Нступiл рзрдк псля нервовг нпружння гэтг бгтг н ўржннi, цяжкг дня. Ён нвт дрэнн чуў, хто яшчэ што гврыў пр яго i Слвiк. Помнiў: Гукн нстойвў н свёй прпнове.

"Звошт?" - хцелся спытць зноў, ле Кiрыл i гэтг не здолеў зрбiць, толькi с здзiўленнем пдумў: "Што ме д мяне гэты члвек? Што яму не спдблся? Я д яго зўсёды з дкрытым сэрцм".

Адкрыте сэрц...

Нутро грэл д смгi. Але не хпiл смелсцi пдняцц i нлiць з грфiн, што стяў н скртрскiм стле. Рптм з'явiлся боязь смлець - як тм, у перцыйнй. Грыбок цяпер мль што брняў яго i бмяжоўвў спгннне ппярэджннем. Крсоўскi пдтрымлiвў Гукн. Кiрыл пдумў: "Цiкв, якя сям'я ў скртр рйком? Дзецi ёсць? Трэб дведцц", - хоць дчувў, што нўрд цi будзе зймцц гэтым. Не хопiць энергii. Здвлся, што яе ўвогуле ўжо ням, энергii, што ён рзрдзiўся, як кумулятрня бнк, - увесь, д глвы д ног.

Сябры бюро пгдзiлiся н вымове. Шыковiч не спрэчвў, не прўдвўся бы хутчэй. Нвт не зпытў, якя вымов - без знясення цi з знясеннем в ўлiковую кртку. (Псля дведўся - не зпiсн.)

Клi пднялi Левновiч, Кiрыл спытў:

- Мне можн iсцi?

- Чму? Пслухйце другiх. Вм будзе крысн. I цiкв, - скзў Тужыкў.

А Трсў, якi больш пiльн нзiрў з iм, нечкн дзволiў:

- Iдзi.

13

Бдй што ён не толькi "не рзрдзiўся" ў той дзень, як яму здвлся, зморнму фiзiчн i душэўн, , ндврот - "зрдзiўся".

Шыковiч дчуў гэт н другi дзень. У той вечр ён моцн выпiў. Гэтя слбсць был гiдня. Усё сттняе н длеглсцi ў дны суткi ўяўлялся зусiм iнкшым. Ён дрзу ж пдумў пр Зосю. Цi жывя? Пзвнiў у бльнiцу (нчвў у гордзе). Ярш д тэлефон не пдышоў: ён не выходзiў з плты.

Кiрыл пррвўся ў ддзяленне, яго ведлi п ўчршнiм здрэннi i длi хлт. Нясмел дчынiў дзверы. У мленькй псляперцыйнй плце ян ляжл дн. I мль тк ж, як у чсе перцыi, д яе былi пдключны дтчыкi прыборў. Дзяжурылi лекры i сёстры. Трымлi н кiслродзе. Шыковiч не двжыўся перступiць прог плты, дзе iшл нябчня брцьб жыцця i смерцi.

Ярш выйшў у клiдор. Мгчым, толькi пухлiны пд вчмi выдвлi, што ён не спў. А больш - нiякiх прыкмет стомленсцi. Нвт пглiўся, як зўсёды рнiцой.

- Што? - нецярплiв спытў Шыковiч, сцiснуўшы яго рукi кля локцяў, пверх хлт, i ззiрючы знiзу ў вочы.

- Ты думў, перцыяй усё кнчецц? Аперцыя толькi пчтк брцьбы... Былi крытычныя хвiлiны. Але, здецц, мы пермглi...

- Дй я бдыму цябе.

Ярш бязлiв дступiў.

- Мне - не д твiх жртў.

- Ну, чорт з тбой.

- Дзякую. Ты што змочвў учор?

- А што тбе! Прэсны мрлiст!

Пвярнуўся i пйшоў п доўгiм клiдоры. Можн было пдумць, што яны псврылiся. Але Ярш глядзеў услед сябру з добрй усмешкй, як чсм глядзiць дрослы, шчыры i душэўн бгты члвек н кпрыз здольнг пдлетк. Крыкнуў:

- Пердй мiм, што i сёння я не прыеду.

Шыковiч пвярнуўся, дслютвў рукой. Гэтя кроткя, крыху дзiўня сустрэч з сябрм, як кжуць, "пствiл Шыковiч н рэйкi". А ўсё тое, што ён убчыў i пержыў учор, спрўды ндло энергii, iмпэту.

I Кiрыл зноў кiнуўся н пошукi.

...Тыднi дв нзд ён зходзiў у КДБ. Пдплкоўнiк Вгiн, высокi брунет, н выгляд зусiм млды ("Вiдць, толькi з кмсмол", - пдумў Шыковiч), прыняў ветлiв. Здецц, нвт узрдвўся знёмству з пiсьменнiкм. Адрзу пчў гворку пр лiтртуру, пкзвючы свю нчытнсць. Пведмiў сцiпл, быццм мiж iншым, што сустркўся з Шолхвым. Шыковiч у думкх дзнчыў, што мль усе фiцэры, з якiмi яму прыходзiлся стрчцц, хвлiлiся свiм знёмствм з выдтным пiсьменнiкм.

Выслухўшы просьбу Шыковiч - пшукць у спецрхiвх мтэрыялы б дзейнсцi птрыётў i здрднiкў у iх гордзе ў чс купцыi, - Вгiн шчыр згрэўся. Рскз пр пдполле, пр першы грком, групы Мельнiк i Дубецкг, пр Врву, Гнчров, цётку Любу, Ярш i, нрэшце, пр Свiч ён выслухў з вялiкй цiквсцю. Члвек новы ў гордзе, млды i цiкўны не толькi п бвязку службы, ле i п прыродзе свёй, ён, як губк, убiрў усё, што ўзбгчл яго ведннем людзей i бствiн. А спрв Свiч - здлося Шыковiчу - прост-ткi зхпiл кiрўнiк блсной дзяржбяспекi. Ён тут ж выклiкў кпiтн, бдй рзы ў дв стрэйшг з сябе, псiвелг i ссутуленг.

Шыковiч, якi стрўся зпомнiць усе дэтлi пводзiн рботнiкў, пiльн прсчыў, як кпiтн увйшоў. Не выцягвўся, не дклдвў. Аднк п-вйсковму спынiўся кля прог, скзў:

- Слухюся, Андрэй Астхвiч.

- Сядйце, Антоль Брысвiч, - зпрсiў пдплкоўнiк i, клi той нблiзiўся д стл, спытў: - Знёмы?

Кпiтн кiўнуў Шыковiчу глвой, ле рукi не прцягнуў. Сеў у крэсл нсупрць, нязгрбн неяк сеў, яшчэ больш згорбiўся i рзглядвў све вялiкiя мзолiстыя, як у дрывсек, длонi, сшчпiўшы пльцы.

"Чму ў яго ткiя рукi?" - пдумў Шыковiч.

Вгiн см пчў выклдць сутнсць просьбы нечкнг нведвльнiк. Кiрыл здзiвiўся, што пдплкоўнiк дрзу зпомнiў прозвiшчы людзей.

"Зйздросня пмяць".

Кпiтн, здвлся, не слухў - думў пр нешт свё, быяквы д ўсяго н свеце. Рзы дв пдняў вочы, ле былi яны хлодныя - нiводнй iскры цiкўнсцi. Шыковiч ведў гэтг члвек, хоць знёмы не быў. Нехт неклi яму скзў, што гэты сiвы кпiтн прцвў у iх гордзе яшчэ ў трыццць сёмым годзе. I Кiрыл дчуў цяпер непрыязнсць д яго.

Перпынiўшы нчльнiк, Шыковiч скзў:

- З тых, што супрцоўнiчлi з купнтмi, мяне больш з ўсё цiквiць Свiч.

Кпiтн пдняў вочы i кроткiм позiркм вопытнг следчг як бы прсвяцiў Шыковiч.

- У якiм сэнсе?

- Ёсць у мяне ўпэўненсць, што доктр пмёр сумленным свецкiм члвекм.

- Докзы, здгдкi?

- I тое i другое. Трэб дкументльне пцвярджэнне.

- Вы думеце пiсць рмн цi зймцц псмяротнй рэбiлiтцыяй?

- А вы лiчыце, што гэт несумяшчльн? - спытў Шыковiч. - Я хчу нпiсць повесць, якя был б прўдзiвым дкументм... Нрод пвiнен ведць i герояў i здрднiкў.

Кпiтн пглядзеў н свйго нчльнiк. Той хорш ўсмiхнуўся.

- Вы ведеце, што ў гордзе жыве дчк Свiч? - спытў псля пўзы кпiтн.

- Ведю. - Кiрыл хцеў быў рскзць, што ян ў бльнiцы i ёй будзе зроблен вельмi склдня перцыя, якя мож скончыцц тргiчн; нвт Ярш не де грнтыi.

Але кпiтн рптм пдняўся, звяртючыся д свйго нчльнiк ўжо больш фiцыйн, п-вйсковму:

- Зрблю, тврыш пдплкоўнiк, усё, што можн.

I н рзвiтнне зноў толькi кiўнуў глвой. У той мiг Шыковiч пдумў пр яго iнкш. Клi Сербноўскi гэтулькi год у оргнх i, як вiдць, крыстецц пвгй млдог нчльнiк, то вельмi мож быць, што гэт дзiн з спрўдных чэкiстў.

Шыковiч звнiў Сербноўскму дв рзы. Той дкзвў: "Пкуль што нiчог цiквг ням".

Кiрыл не стў больш звнiць, прост з бльнiцы рушыў у кмiтэт.

Кпiтн сядзеў дзiн у дволi вялiкiм ценявым пкоi - стрыя лiпы зслнялi шырокiя зкртвныя вокны. Клi Шыковiч увйшоў, Сербноўскi спчтку пклў у вялiзны сейф нейкiя пперы, з якiмi, вiдць, прцвў, i толькi тды прывiтўся з руку.

Хоць прйшло ўсяго нейкiя пўтры гдзiны рбочг дня, у яго быў выгляд стомленг i быяквг д ўсяго члвек.

Шыковiч ён пчў цiквiць см п сбе. Як жыве гэты члвек? Чму ў яго мзолiстыя рукi? Чым яго рзврушыць, выклiкць н шчырую рзмову? Яшчэ нвт не сеўшы, Кiрыл пведмiў:

- Учор Соф'i Свiч зрбiлi перцыю. Н сэрцы. Ярш перырвў.

Кпiтн неяк устрпянуўся i ўпершыню ў прысутнсцi Шыковiч выявiў спрўдную члвечую цiквсць: бпёршыся ўплымi грудзьмi н стол, ён неяк п-дзiцячы пдпёр кулком шчку, гтовы слухць, i вочы яго зсвяцiлiся.

- Я толькi што з бльнiцы. Яны ўсю ноч змглiся з яе жыццё. Ярш рдуецц: пермглi! Будзе жыць!

- I будзе здровя?

- Ярш кж, што восемдзесят прцэнтў ткiх перцый дюць добрыя вынiкi.

- Восемдзесят?

- Гэт нямл, клi ўлiчыць, што перыруецц. Сэрц!

- Але.

- А ведеце, я прысутнiчў н перцыi.

- Сур'ёзн?

- Прўд, для мяне гэт скончылся тргiчн.

- У якiм сэнсе?

- Я смлеў.

- Прост тм?

- Не. Пспеў выйсцi ў пердперцыйную.

- I што?

- Упў.

- Тк нiчог i не пбчылi?

- Бчыў. Як рскрывлi грудную клетку. Як Ярш трымў яе сэрц ў рукх...

- У рукх?

- Але, н длонi. Ведеце, яно мленьке, сэрц. З жночы кулчок. Ён узяў яго н длонь, яно бiлся, сплохн тк...

Шыковiч убчыў, што Сербноўскi непрыкметн прытулiў руку д левй стрны грудзей i здумлiв пўтрыў:

- Мленьке...

- А ведеце, што з суткi сэрц пергняе дзесяць тон крывi?

- Дзесяць тон?!

- Я вс пзнёмлю з Яршм. Ён мож цэлую ноч рскзвць пр сэрц. Прыязджйце д нс н дчу. Вы не рыбк?

Чэкiст рптм цяжк ўздыхнуў:

- У мяне хворя жонк. Тксм сэрц. Стэнкрдыя.

Ледзь-ледзь пдняў члвек зслону нд свiм сбiстым жыццём i дрзу ўвесь рскрыўся. Цяпер Шыковiчу ўсё стл зрзумел: i яго стомлены выгляд, i згрубелыя рукi, i смутк у вчх. Нялёгкя ў яго прц - нялёгке i жыццё. Кiрыл дчуў яшчэ большую прыязь, двер, добрую сiмптыю. I пчў пдрбязн рскзвць, як Зося ртвл Ярш, як псля шукл сын Гнчров. Гдзiны дзве гврыў. Фкты i све здгдкi. Сербноўскi слухў увжлiв, не перпынiў нiводным пытннем цi зўвгй. А потым рптм глянуў н гдзiннiк i скзў:

- Вы мль перкнлi мяне, што Свiч - нш члвек. Але скжу вм шчыр: дкзць гэт будзе нялёгк. Нм прысллi з спецрхiв яго спрву, - ён кiўнуў н сейф. - Тм - нiводнг дкумент ў яго крысць.

- Можн пглядзець спрву?

- Не! - ктэгрычн дмовiў чэкiст i ў той ж мiг быццм змкнуўся н сто змкоў. Куды дзявўся просты, стомлены члвек, якi дом бiре бульбу, мые бялiзну, дгляде хворую жонку!

- Чму?

- Вы для нс пкуль што прывтня соб. Хто вс упўнвжвў?

- Мё пртыйне сумленне. Хiб не ўтрытэтны оргн?

- Тврыш Шыковiч, прдк ёсць прдк. Дкументы, якiя з'яўляюцц дзяржўнй тйнй...

- А п-мойму, нiякi гэт не прдк, ўсё тя ж бюркртыя. Не веру я ў скрэтнсць гэтй спрвы! Прз двццць год вы ўсё яшчэ лiчыце ткiя дкументы дзяржўнй тйнй? Што тм ёсць, чго нельг пкзць кмунiсту?

Кпiтн не дкзў. Ён зноў рзглядвў све нтруджныя рукi.

- Нiчог тм ням! Клi вы кжце, што нiводнг дкумент ў крысць Свiч. - Шыковiч пдняўся. - Пйду д Вгiн.

- Дрэмн.

- Што трэб?

- Адносiн пртыйных оргнў. Зйдзiце ў грком - вс тм добр ведюць.

- Знчыцц, трэб пперк - i ўсяго?

Кпiтн рзвёў н стле рукi i, пдняўшы вочы, усмiхнуўся п-сяброўску шчыр:

- Што зробiш.

Але ўсмешк гэтя ўжо больш не пдзейнiчл н Шыковiч. Ён не меў злосцi н Сербноўскг - рдвы рботнiк, дзейнiче п iнструкцыi. Аднк рзвiтўся холдн, рсчрвны i ўзлвны ўвогуле. У думкх ляўся:

"Не можце пкзць дзве пперкi без грком".

Яму стршэнн хцелся хутчэй зглянуць у спрву - што i як тм iнкрымiнуюць мёртвму Свiчу? Але не хцелся iсцi ў грком. Псля ўчршняг. Кб не пдумлi, што ён выстўляе сябе, iгре гэткг дзеяч, яког цiквяць мтэрыi больш высокiя, чым клопты пр сын.

У рэдкцыi iшл лятучк. Клi Шыковiч з'явiўся ў кбiнеце рэдктр, выступў Ргойш - рзносiў яго фельетон. Прмоўц сумеўся н нейкi момнт. Але "дбою" не дў, ндврот, пчў крытыквць яшчэ больш бязлiтсн i злслiв. Журнлiсты зврушылiся ў прдчувннi бойкi. Фельетон Шыковiч - не смы лепшы, гэт тк. Але ў тым ж нумры ндруквны ртыкул смог Ргойшы. Клi Ргойш гворыць, што фельетон сумны, то д яго ртыкул, нпэўн, "пдохлi мухi". Многiм крцел скзць пр гэт, ды нiкому не хцелся зядцц з ткiм iнтрыгнм. Лепш длей д яго, то ён знойдзе выпдк спсвць тбе кроў. Цяпер спдзявлiся н Шыковiч: ён не стрыве. Але Кiрыл прявiў поўную быяквсць д крытыкi. Нвт слухў няўвжлiв - думў пр свё. Некторыя плiчылi, што гэт своесблiвя форм дкзу - поўня знявг д крытык. Нецярплiвы, грчы Всiль Прэчк, згдчык ддзел культуры, шптў ззду:

- Пляснi ты яго, Всiльевiч. Няхй не гўке. Артыкул яго блытны...

Але Шыковiч не чытў ртыкул, не д гзеты яму было ўчор. Ды кб i чытў, то ўсё дно не выступiў бы: псля перцыi, грком, рзмовы ў КДБ яму здвлся: не н тое, н што трэб, ён чст трцiў сiлы i энергiю. У сорк пяць год усвядомiць гэт - не вельмi прыемн.

Выступiў Прэчк, п-юнцку ўлюбёны ў свйго кнсультнт. Счпiлiся з Ргойшм.

Жывiцкму прыйшлося "лiць хлодную вду". Асцярожны рэдктр, добры члвек, ён не любiў сврк у клектыве. З-з гэтй дбрты з яго ўпотй кпiлi, ле ўвогуле пвжлi.

Мўчнне Шыковiч н лятучцы ўсiх здзiвiл. Звычйн ён кiдў трпныя жрты.

Рэдктр тут ж, плнуючы будучыя нумры, ппрсiў яго з'ездзiць у рён, дць нрыс пр лепшг кмбйнер.

Зстўшыся псля лятучкi, Кiрыл дмовiўся д здння.

Жывiцкi рзгубiўся.

- Ты што, нездровы?

- Не. Зхоплены другой рботй.

- Шкд. Вельмi шкд.

- Я дм у суботнi нумр пвяднне.

Жывiцкi любiў прозу i не любiў вершў. З Прэчкм, якi кожны дзень дкрывў новых пэтычных генiяў, у яго iшлi бясконцыя бтлii.

Кiрыл пспрбвў прцвць - првiць мтэрыял. Але ўсё здвлся сумным, нептрэбным - i чужое i свё. У глве круцiлiся нейкiя "ксмiчныя думкi", длёкiя i д гзетных мтэрыялў i д спрвы Свiч. Мбыць, ён доўг сядзеў нерухом, бо Прэчк, якi прцвў з суседнiм стлом, рптм прпнвў:

- Двй мхнём н рку, Всiльевiч. Будзе нвльнiц. Люблю нвльнiцу н лузе! I клёў будзе. Вось пбчыш.

Кiрыл пглядзеў у кно i ўбчыў, што неб, ясне з рнiцы, звлкл бел-попельня смуг. Аднк сонц, д нентурльнсцi бстрктн-жоўте (н яго можн было глядзець без кулярў), пякло зямлю п-рнейшму. Было цiх i душн. Вял лiсце н млдых лiпх, прсiл пiць.

"Але, будзе нвльнiц. I, мгчым, пчнуцц джджы. Зўсёды, клi ў рзгры ўборк, пчынюцц джджы. Сельскй гспдрцы прост не шнцуе", пдумў Кiрыл i пшкдвў, што дмовiўся д пездкi ў рён; ён зўсёды дчувў сябе як бы вiнвтым перд людзьмi сял i пiсў пр iх мног, з любоўю.

"А мож, прўд, пехць н луг, пд стгi? I д нiткi вымкнуць пд джджом".

Але тут ж прыйшло дчувнне, што ён не зрбiў нечг вельмi вжнг. Не дрзу нвт зрзумеў - чго. А зрзумеў - кiўнуў згдчыку ддзел:

- Пчкй мяне, - i знiк з дзвярым.

Няхй што хочуць думюць пр яго, бы дзволiлi пглядзець спрву Свiч.

Выршыў пгутрыць з Тужыквым. Прўд, ён - тугдум, як той некдтычны фiн, - н пытнне, якое здлi рнiцой, дкж ўвечры, ле зтое б'ектыўны i рзумны.

У клiдоры грком Кiрыл неспдзявн сустрэўся з Трсвым. Прывiтлiся.

- Ну, як - вычухў? - спытў скртр як быццм жртўлiв, ле без усмешкi.

- Што?

- Глвмойку. Не пелiруй. Другiм дстлося больш.

- А я i не меў нмеру пелiрвць, - дкзў Шыковiч i пдумў: "Ну, вось, я тк i ведў".

Дйшлi д дзвярэй прыёмнй. Спынiлiся. Тут Трсў дчуў, што Шыковiч, якi пры сустрэчы неяк дверлiв пцягнуўся д яго, рптм, псля гэтых слоў, быццм плез у пнцыр. Скртр пдумў пр сябе: "Гэтыя ўмоўнсцi, згры яны, мiмволi робяць нс бюркртмi. Iнстнцыя, дыстнцыя... А псля глядзiш: усё п форме првiльн, п сутнсцi... Нялёгк нм вяртцц д ленiнскг стылю", - i шчыр зпрсiў, дчынiўшы дзверы:

- Зходзь - пгутрым.

Н нейкi момнт Шыковiч зстыў у нершучсцi - iсцi цi не iсцi? Пр што ён ме нмер гутрыць с мной? Зноў пр сын?

Трсў зрзумеў, чму ён вгецц. Пжртвў:

- Не бойся. Мрлi чытць не буду.

Ужо ў кбiнеце, скiнуўшы пiнжк i рсслбляючы гльштук, спытў:

- Кго тм з твiх блiзкiх перырвлi? Мне Лрыс Пятроўн скзл.

I Шыковiч пчў рскзвць усё з яшчэ большымi пдрбязнсцямi, чым рнiцой рскзвў Сербноўскму, - пр Свiчў, бцьку i дчку, пр пдпольшчыкў, iмёны якiх рней нiдзе не ўпмiнлiся, пр све здгдкi, мерквннi, пр суб'ектыўнсць кнiгi Гукн. "Вось яно што, - пдумў Трсў, прыгдўшы, як Гукн выступў н бюро. - Зрзумел. "Строму" нялёгк дмовiцц д стрых поглядў. Яму здецц, што ён дзiн усё скзў. I хочцц любымi сродкмi збiць з тропу гэтг няўрымслiвг члвек, свйго сўтр, якi мож ўсё первярнуць дгры нгмi. Метд той. Але чс не той, Сямён Прфёнвiч".

- Я тут члвек новы, Кiрыл Всiльевiч. Але ведю, што псля вйны грком рзы чтыры, здецц, зймўся пдполлем.

- I кожны рз у спiс пдпольшчыкў зносiлi дзесяткi новых iмён. Хiб гэт не докз тго, якi рзмх мел брцьб ншых людзей? Хiб для выяснення i ўслўлення гэтй брцьбы не врт ппрцвць? - Шыковiчу здлося, што Трсў супрць тго, кб яшчэ рз вяртцц д пдполля, i ён выкзў гэт горч, з нступльным зплм.

- Але, для гэтг врт ппрцвць, - здумлiв згдзiўся скртр грком, шукючы ў спiсе пд шклом нумр тэлефон.

- Першпчтков нвт iмя Ярш нiдзе не ўпмiнлся. А ён выконвў спецздннi грком.

Трсў пвярнуўся д столiк з тэлефоннымi пртмi i нбрў кроткi нумр.

- Ало. Вгiн? Добры дзень. Трсў. Мног шпiёнў злвiў? Што? Вывелiся, кжш? Глядзi, як бы мы не прытупiлi пiльнсць. То-т. Андрэй Астхвiч, што гэт ў цябе бяцц пкзць дкументы чсоў вйны ншму пiсьменнiку? Члвек цiквую прцу здумў. Трэб пмгчы. Што? - Трсў змоўк i слухў дволi доўге тлумчэнне, кiдючы чс д чсу кротке: "Ыгы".

Кiрыл зўвжыў, што ў нейкi момнт ён шчыльней прыцiснуў слухўку д вух. Скрэт. Кiрыл пдняўся з крэсл i дышоў д кн. Неб зрбiлся шэр-попельным. Сонц рссеял све прменнi ў гэтых сухiх i высокiх блокх. Не пякло больш. Але нерухоме пветр не стывл, яно як бы згушчлся, д чго духт нвт мцнел - жно цяжк рбiлся дыхць.

"Але, педзем з Прэчкм н луг. Пд нвльнiцу. Стнем н берзе i будзем гукць грому: о-го-го! Неклькi гдзiн першбытнг жыцця. Всiль умее ргнiзвць яго. Кб нi пр што не думць..."

- Добр. Двй у чтыры.

Шыковiч схмянуўся, узрдвны, што гэт яму нзнче Вгiн сустрэчу н чтыры. Глянуў н гдзiннiк: было без чвэрцi тры. Трсў пклў слухўку.

- Днi прз дв яны пкжуць тбе, Кiрыл Всiльевiч, птрэбныя дкументы. У ткiх оргнх нельг без некторых фрмльнсцей.

"Дв днi, якiя, нпэўн, рсцягнуцц ў тыдзень!" - нецярплiвы дследчык рсчрвн ўздыхнуў.

Скртр нiбы прчытў яго думкi.

- Не бойся, гэт не будзе прз дв тыднi. У чтыры Вгiн будзе ў мяне, i я яшчэ рз нпомню яму. Ждю поспеху.

Н трэцi дзень псля перцыi Ярш нрэшце пкiнуў бльнiцу i прыехў н дчу. З'явiўся гдзiн у пяць дня н тксi, куртн пголены, у новй чэшскй тэнiсцы (дом ведлi, што псля ўдлй перцыi ён зўсёды нешт купляе), з шмпнскiм, цукеркмi, пдрункмi. Быў увжлiвы, длiктны, лсквы, быццм не бчыў сям'ю i суседзяў цэлы год.

Глiн Адмўн ўмел сустрэць яго ўрчыст. Клi ён зтрымлiвўся ў бльнiцы н суткi, н двое псля ткiх вось перцый, у яе не ўзнiкл нiякiх дурных думк. Нiшто не псвл нстрою, i ян см рдвлся, што стрче муж з чыстй душой. Пр перцыi ян звычйн не любiл рспытвць. Але н гэты рз выпдк быў сблiвы.

- П твiм выглядзе бчу, што ўсё добр. Вiншую.

- Не трэб вiншвць, Глк. Не трэб. Ты ведеш, я не люблю вiншвнняў, клi рзмов iдзе б жыццi члвек. Ды i не ўсё яшчэ добр.

Але клi прыбегл з лугу Нтшк i пвiсл н шыi, спытл тямнiчым шэптм: "Ну, як тм, тт? Што?", то ён дкзў:

- Добр, Нтлк. Мы з тбой пермглi яшчэ рз.

- Рскжы.

Ян дн любiл слухць, як бцьк рскзвў пр свю рботу, i дволi добр ўжо для свйго ўзросту рзбiрлся ў хiрургiчнй тэрмiнлогii. А тму Ярш хвотн пчў пердвць увесь ход перцыi, мль гэтк ж пдрбязн, як рскзвў бы студэнтм, трохi хiб больш спрошчн, з меншым ужывннем спецыфiчн медыцынскiх слоў.

Мцi не пдблся гэте дзiўне, не п ўзросту, зхпленне дчкi хiрургiяй, ле ян мўчл, рбiл выгляд, што тксм слухе з цiквсцю. Неяк рней ян днойчы скзл:

- Антон, я зусiм не хчу, кб Нтш был лекрм. Дволi ў хце медыцыны!

Нтш горч зпярэчыл:

- Хiб дрэнн быць ткiм лекрм, як тт?

- Ткiх нямног... А быць ткiм, як я... Вырывць гнiлыя зубы...

Антон тды бурыўся, зкрычў, што ён ктэгрычн збрняе ёй гврыць гэтк пры дзецях б свёй прфесii, ды i ногул б любой прфесii. Дзецi пвiнны пвжць кожную крысную прцу! З тго чсу ян не першкджл iх медыцынскiм рзмовм. Толькi рдвлся, што медыцын зусiм не цiквiць сын. Але не рдвлся, што ён, як бцьк, глубятнiк.

Вiктр дпмгў мцi ствiць н стол з пвжнсцю дрослг. Але ў душы рўнвў д сястры, што ян зхпiл бцьку. Яму тксм хцелся пхвлiцц, што ён пербудвў глубятню, нечкн пзнёмiўся з глубятнiкм з суседняй вёскi, тутэйшым нстўнiкм, i выменяў у яго пру рэдкiх пштвiкоў. Але не мож ж ён вось тк з бухты-брхты, як тя Нтшк, кiнуцц бцьку н шыю i прпнвць: "Хутчэй лезем н грышч!" У смым пчтку сустрэчы з бцькм Вiця пведмiў толькi дну нвiну:

- Учор, ведеш, якя нвльнiц шугнул. Фрнтльня. З Студзёнкй н тры кiлметры лес плжыл. Мксiм Рыгорвiч кж - тысячы дзве кубметрў бурлому.

Пр глубоў скзў псля полудня, клi выйшлi н двор. Скзў стрымн, мiж iншым.

Ярш усё зрзумеў. Выгукнуў, нiбы нвт з крыўдй:

- Што ж ты мўчў? - i дрзу плез н вернду. Прз колькi хвiлiн вясёлы, прнiзлiвы свiст будзiў двячорквую цiшыню лесу i лугу.

Увечры, клi прыехў з горд Шыковiч, яны плiлi свой ксцёр i н гнi врылi юшку; Ярш з сынм пспелi нлвiць рыбы.

Мокре яшчэ д учршняг лiўня лмчч грэл роўн i нягорч. Юшк врылся доўг. Елi яе ўжо ўпрыцемку. Нкрмiлi дзяцей.

- Нтш i Вiця! Спць!

- Мм!

- Спць. Спць.

Дзецi нехвотн рушылi д дчы.

- Ты бязлiтсня, Гля. Вiктр збiрў дровы i лвiў рыбу.

- Гля - лепшы педгог, чым мы з тбой.

- Првiльн, жонк. Педгогi мы з тбой - дрэнь.

- Як тм Улдзiслў? - спытў Ярш.

- Прцуе.

- Ты яго бчыў?

- Хiб яму д сын! Ён увесь - у пдполлi.

- Не iрнiзуй з сур'ёзнй спрвы. Сын пзбяге сустркцц с мной. Яму сормн. Прыязджў Трс.

Жнчыны сядзелi н лвчцы, мужчыны - п-турэцку, н вiльготнй зямлi, нсупрць дзiн днго.

Ярш дпчывў. Яму не хцелся нi гврыць, нi думць. Ён глядзеў у гонь, любвўся водблiскм полымя, жрм, бурштынвымi кроплямi смлы, што выступiлi н тоўстым суку. Прыгожыя кроплi. Шкд было, што яны згрць. I ў гэты мiг упершыню псля тго, як пехў з бльнiцы, врухнулся ў душы трывог з Зосю. Ды ён пргнў яе. Нiчог не здрыцц. Яшчэ ўчор хворя прытомнел. Сёння глядзел н яго з удзячнсцю яснымi вчмi. Спрбвл ўсмiхнуцц. Пршптл: "Мне лёгк дыхецц!" Але, цяпер ёй будзе лёгк дыхцц i лёгк хдзiцц п зямлi! Яршу было рдсн. Аднк выкзвць свю рдсць усiм не хцелся. Ён выдў яе Нтшы. Мог бы яшчэ прызнцц Шыковiчу, кб яны былi дзiн н дзiн.

Кiрыл пчў рскзвць пр све пошукi, пр рзмовы ў КДБ i гркоме.

Ярш здзiвiўся:

- Ёсць спрв н Свiч? Н мёртвг?

- Ты ж см кзў, што ў тве бвязкi пдпольшчык ўвходзiл вывучць тых, хто супрцоўнiчў з купнтмi. Я думю, не дзеля спртыўнй цi мемурнй цiквсцi гэт рбiлся.

- Але, - згдзiўся Ярш здумлiв.

Глiн Адмўн пдл яму мiсчку з юшкй.

- Дзякую, - скзў, як чужой, пспытў врыв з лыжкi, пствiў мiсчку н крй лвчкi. - Горч. - I д Шыковiч: - Слухй, Кiрыл, цi врт врушыць ткiя рхiвы? Кб узняць пыл, д яког нехт будзе чыхць?

- Хто? Ты? Я? Я не буду чыхць д тког пылу! - Шыковiч жно пдхпiўся. Яго бурыл, што Ярш, якi быў згрэўся тксм, як i ён, рптм зноў де дбой. Чму? См ж пдпольшчык! Н смог ж былi збылiся i колькi год нiхто не ўспмiнў!

- Чкй. Я лiчу, што гэт трэб было рбiць бо рней, дрзу ж п грчых слядх... Мы не здолелi тды рзбрцц в ўсiм, ндврот, шмт што зблытлi... Няхй друюць мне, ле я не веру ў б'ектыўнсць спрў, якiя зводзiлiся ў той чс... Або гэт трэб рбiць пзней, клi згояцц ўсе рны... Нйдржэйшя яксць пмяцi - збыўлiвсць... Кб нiчог не збывлся, члвецтв згiнул б. Збыўлiвсць лечыць i рны душы, i рны цел.

- Дзiўня ў цябе фiлсофiя! Ведеш, з яког рсенл?

- Двй, Кiрыл, без рсенлў. Я думю пр жывых людзей, пр iх сэрцы, не пр дносiны пмiж дзяржвмi. Хоць у плiтыцы тксм збывюць i врт збывць... Iнкш нiколi б не кнчлся врожсць.

- Ты думеш пр Зосю.

Глiн ўстрпянулся, блюч ёкнул сэрц: "Але, ён думе пр яе. Чму ён тк хвлюецц з яе?" I ў гэты мiг у душу яе ўпл зерне рўнiвй пдзронсцi - упершыню д пцыенткi муж.

Ярш узяў свю мiсчку, пчў сёрбць юшку. Кiрыл кiнуў у ксцёр лмчч. Дым пцягнул н жнчын. Яны зкшлялiся, ле з лвчкi не сышлi. Агонь прытух, i ў цемры нiхто нiког не бчыў.

- Дык вось што я тбе скжу! - гучў быццм здлёк голс Шыковiч. - Мож, ты збыўся цi хочш збыцц. У цябе прц не менш герiчня, чым у пдполлi. Нвук, д якой ты шкдуеш дрвць дну хвiлiну н што iнше. Але мй н ўвзе, што ян, Зося, нiчог не збыл i нiколi не збудзе. I мiльёны не збудуць. I ты не сцергй яе д мiнулг. Ян не бiцц яго.

Гллё з боку Ярш рзгрэлся, i гонь святлiў яго постць. Чырвоны д водблiску полымя, вялiкi i нерухомы, з мiсчкй у рукх, ён нгдвў првдыр невядомг племя ндзвычй дужых i прыгожых людзей. Глiн, убчыўшы муж ў ткой пстве, дчул новы прыступ стрху д думкi, што мож стрцiць яго. Влянцiн Андрэеўн глядзел н Ярш з зхпленнем i птемнй жночй зйздрсцю.

Ён врухнуўся i няўлоўным рухм чрўнiк кiнуў пустую мiсчку ў цемру.

- Дык i я тбе скжу. Слухй. Ты ж не дследуеш пдполле ў поўным б'ёме. Ты - як дэтэктыў. Цябе зхпiл гiсторыя днго члвек, яго згдквя смерць, i ты ўзрдвўся выпдку знйсцi востры сюжэт.

- Яго ўвесь чс хiлiл д дэтэктыв, - скзл Влянцiн Андрэеўн з iскрынкмi смеху ў голсе. Ёй было хорш, весел i хцелся, кб мужчыны пспрчлiся больш горч.

- Але ты нiчог тког не знойдзеш. Цяпер я больш, чым рней, упэўнены, што Свiч не быў нi воргм, нi героем. Ён звычйны стры лекр, якi хцеў пмгць людзям у любых бствiнх. Iнфекцыянiст, ён бяўся эпiдэмiй, якiя зўсёды прыносiць вйн. Кб счыць з снiтрным стнм роднг горд, пйшоў н службу д купнтў. Вось тбе ўвесь твой дэтэктыўны сюжэт.

Ксцёр рзгрэўся. Святло яго выхпiл з цемры лдны круг, колькi дубоў, сосен i дзiўн пфрбвл iх: кр сосен пчырвнел, мох н стрых дубх стў што снежны iней- сiвы-сiвы. Нд глвой зшмцел лiсце - д грчг пветр. Стрляў злтымi кулькмi-вугльчыкмi ксцёр. Ярш, яшчэ больш пчырвнелы, прыўзняўся н рукх i дсунуўся длей д гню. Шыковiч стяў з другог боку вогнiшч, шырок рсствiўшы ногi, зклўшы рукi з спiну.

- Тое, што ты рскзў, доктр, ёсць нйлепшы сюжэт. Але я сюжэтў не шукю, мй н ўвзе. Свiч бвешчны здрднiкм. А ты см сцвярджеш, што ён сумленны члвек, няхй сбе i не герой. Дык што ж, п-твойму, пкiнуць яго воргм? Не пврушыцц, кб дкзць яго сумленнсць, рэбiлiтвць яшчэ дно добре iмя, як рэбiлiтвны iмёны тысяч нi ў чым не вiнвтых людзей?

Шыковiч пчкў пярэчнняў. Але Ярш мўчў. Ён згджўся. Больш тго, ён не рзумеў смог сябе - чму рптм уздумлся дгворвць сябр д ткой пчэснй i выскроднй спрвы? Не, ён бдй што рзумеў - чму, бо думў пр гэт яшчэ ў бльнiцы. Цяпер, клi Зосi зроблен, ён упэўнены, удля перцыя i ян, п сутнсцi, пчне нове жыццё - нове в ўсiм (б гэтым ён пклпоцiцц), яму чмусьцi не хочцц, кб хто-небудзь цi што-небудзь вяртл яе д мiнулг. Добр, клi Шыковiчу ўдсц дкзць тое, што хочцц дкзць. Ён, Ярш, упэўнены, што Свiч - сумленны члвек, сумленны лекр. Але клi не будуць знойдзены дкументы, якiя пцвердзiлi б яго сувязь з пдпольшчыкмi, з пртызнмi, гэт зстнецц толькi яго прывтным перкнннем цi гэткй ж прывтнй думкй Кiрылы. Зосi нўрд цi будзе лягчэй д гэтг.

- Мўчыш? - перможн спытў Шыковiч. - Мй н ўвзе, што быяквсць д лёсу людзей, якiх мы ведлi, з якiмi прцвлi, якiя вучылi нс, прынесл вялiкую шкоду ў пэўны чс. Тк, я пствiў у цэнтры спрву Свiч, бо нельг хпiць усяго дрзу. Але, знёмячыся з дкументмi, я выяўляю ўсё новых i новых герояў. Хiб для гэтг не врт пчыхць д рхiўнг пылу? Хiб пыл гэты ткi шкодны? - нступў Кiрыл тк нпорыст i ршуч, што ледзь не ўлез у гонь - нблiзiўся д кстр тк блiзк, што яму прыпякло клен. Адступiў, нхiлiўся, кб пглдзiць клен, ле як толькi прытулiў нгрэтую штнiну д цел - зенчыў:

- Гру, ртуйце!

Жнчыны зсмяялiся. Антон ледзь прыкметн ўсмiхнуўся. Ткя рптоўня здумлiвсць яго сур'ёзн ўстрывожыл Глiну.

"Злiшне ён думе пр гэтую Зосю", - пдумл ян.

14

У ппцы было нямног дкументў. Фот ў пмер пштоўкi. Спкойны i просты, з шырокiм iлбом i глыбокiмi злысiнмi худрлявы твр члвек год шсцiдзесяцi. Вось ён якi, Свiч! Шыковiч доўг ўглядўся ў рысы гэтг твру.

Днясенне безыменнй рзведгрупы б здрднiкх i нцыянлiстх, якiя зймлi кiруючыя псды в ўпрве i плiцыi. Бургмiстр Цiшчнк стяў у гэтым спiсе першым. Лучынскi - другiм, Свiч - дзевятым, пердпошнiм. Вiдць, днясенне пердвлся групй п рдыё, тму хрктрыстыкi былi вельмi лкнiчныя: дзiн-дв фкты. Толькi фкты, без усялякiх тлумчэнняў.

"Цiшчнк Мiкдзiм Фёдрвiч, бургмiстр. Пры ргнiзцыi гет ўлснручн стрляў у жыдоў, збiвў дзяцей.

Лучынскi (Склот, Усў Iвн Селiвонвiч), нчльнiк плiцыi, шпiён, гент СД. Ктуе рыштвных. Кiруе рсстрэлмi. Пвесiў дзевяць клгснiкў сял Вялоцiчы, зложнiкў".

Смя рзгорнутя хрктрыстык двлся рэдктру фшысцкг лiстк, нцыянлiсту Хмру - н добры бзц. Супроць прозвiшч Свiч стял: "Згдве ддзелм упрвы. Зрже людзей iнфекцыйнымi хвробмi!"

У той суровы венны чс, пры той пдзронсцi, якя мел месц, i ткое гульне бвiнвчвнне перконвл. Безумоўн, што i лейтэннт Шыковiч тды пверыў бы яму: усё мож зрбiць члвек, якi пйшоў н службу д фшыстў! Але цяпер, ведючы п рскзх Ярш i другiх Свiч, Шыковiч дрзу зрзумеў, што ў рзведчыкў не было нiводнг фкт злчыннй дзейнсцi лекр-iнфекцыянiст, крмя тго, што ён згдве ддзелм упрвы, i яны яўн выдумлi гэте - "Зрже людзей iнфекцыйнымi хвробмi". Якiх людзей? Якiмi хвробмi?

Шыковiч не вытрымў i выкзў свё мерквнне кпiтну Сербноўскму. Той дрвўся д нейкiх ппер, якiя перчытвў, увжлiв выслухў, незнчльн гмыкнуў, скзў:

- Чытйце длей.

Шыковiч не прост чытў, ён вывучў дкументы, як спрўдны дэтэктыў, звяртючы ўвгу н кожную дэтль. Днясенне было нпiсн н мшынцы i, безумоўн, з'яўлялся копiяй. Але н iм стял жно шэсць нумроў i шыфрвных лiтр. Супроць прозвiшчў Лучынскг i Хмры былi пстўлены крыжыкi сiнiм лоўкм, нпердзе Свiч - чырвоня "птушк".

Другi дкумент збянтэжыў Шыковiч - зяв смог Свiч н iмя нямецкг фельдкменднт оберштурмбнфюрэр Ютнер. У верснi 1941 год Свiч зпэўняў фшыст ў свёй вернсцi "новму прдку" i прсiўся н службу. Пклёпу н свецкую ўлду не рбiў, днк фктмi ўлснй бiягрфii дводзiў, што ме н бльшвiкоў дўнюю крыўду. Ён, Свiч, дрэвлюцыйны iнтэлiгент i пходзiць з iнтэлiгентнй сям'i, бцьк быў выклдчыкм гiмнзii. Ён, Сцяпн Свiч, быў жнты н дврнцы. Рэвлюцыя пзбвiл яго жонку ўсiх првоў, днял бгтую мёмсць. З-з гэтг першя жонк яго зўчсн пмерл. Другя яго жонк был прлетрскг пходжння - з рбочй сям'i, ле, мгчым, з-з яго бльшвiкi яе прследвлi. Выключлi з iнстытут, клi ян вучылся. У трыццць сёмым псдзiлi ў турму, мож, i рсстрлялi (нiхто не веде) яе брт, хоць ён быў сябрм пртыi i зймў дкзную псду н чыгунцы. I смую яе тры месяцы трымлi ў турме. А ў пчтку вйны збрлi зноў нiбыт ў рмiю, ле ён, Свiч, не вельмi ўпэўнены ў гэтым. Ён цяпер, мусiць, здзiўляецц, чму не зчпiлi яго. Вiдць, бльшвiкм птрэбны былi яго веды, яго спецыяльнсць, бо лекрў у iх не хпл. Зяв кнчлся словмi:

"...Пн фельдкменднт!

Свёй прфесiяй i грмдскй дзейнсцю я ждю пслужыць стврэнню ў мiм родным гордзе новй цывiлiзцыi i новй культуры, якую прынесл вялiкя рмiя фюрэр.

Сцяпн Свiч, лекр".

Члвек эмоцый, Шыковiч не стрымўся - i ўголс выляўся, клi прчытў гэт. Сербноўскi пглядзеў н яго з дзiўнй ухмылкй, здвлся, здзеклiв пытў: "Што ты будзеш дкзвць цяпер?" Кроў удрыл Кiрылу ў твр, ён пчырвнеў. З'явiлся дчувнне, што мёртвы Свiч груб i нхбн шукў яго, жывог. Кб той, як другiя здрднiкi, глслоўн i гульн пклёпнiчў н свецкую ўлду i кляўся ў вернсцi купнтм, гэт перконвл б менш, чым вось ткя бiягрфiя. Бо клi ў ёй усё прўд, то зусiм нтурльн, што стры iнтэлiгент мог мець крыўду н свецкую ўлду i гэтя крыўд пвял яго д ворг.

Але ў нступную хвiлiну Шыковiч пдумў пр Зслонв, пр Кузняцов, потым - пр Ярш: колькi ў тго было пдпольных бiягрфiй i якую зяву ён пiсў, клi п зднню грком пступў у пжрную: сын кулк, суджны i ўсё, што хочш.

Не, дступць нельг! Ярш не жде, кб ён узнiмў рхiўны пыл, - бiцц з Зосю, гумнiст. Ён i Зося ўпэўнены, што бцьк яе - сумленны члвек, "не герой, ле i не ворг". Ярш бiцц, рптм дкументы дкжуць другое. Пкуль што пр здрду Свiч нпiсў дзiн члвек - Гукн, нпiсў дзiн скз, н якiм нўрд хто з чытчоў зтрымлiве ўвгу. Прйшло шмт год, вырсл нове пкленне, якому ням нiякй спрвы д нейкг доктр Свiч, лёс яго нiког не цiквiць. Дык нвошт выцягвць яго з небыцця? Тк, нпэўн, рзвже Ярш. Але ён, Кiрыл, трымецц iншй думкi. Нрэшце, гэт спрв яго гонру: звяршыць пчтую прцу!

I Шыковiч пчў вывучць гэты бдй што глоўны дкумент бвiнвчвння. Цiквы дкумент. Ён чытў перклд, ндруквны н мшынцы. Але тут ж быў пдшыты i рыгiнл. Свiч выршыў пкзць свё веднне нямецкй мовы. Вiдць, см кменднт з нямецкй куртнсцю зялёным чрнiлм выпрвiў у зяве ўсе пмылкi (iх было мног), пдкрэслiў няпрвiльныя вырзы i нпiсў рэзлюцыю ўнiзе пд подпiсм Свiч:

"Пну Цiшчнку. Рэкмендую дручыць пну Свiчу хову здроўя цывiльнг нсельнiцтв", - i вельмi нерзборлiвы подпiс, змест яког ў перклдзе стiць пытльнiк.

"Ахову здроўя! Якi цынiзм!" - пдумў Шыковiч, перчытвючы перклд зявы яшчэ рз.

Нступны дкумент - пстнов ўпрвы ў сувязi з эпiдэмiяй брушног тыфусу, якя ўспыхнул ў гордзе ўлетку сорк другог год. Доўгi тэкст н штучнй белрускй мове. Аднк чмусьцi ў друкрнi змест "н" кiрылiцы чст нбiрлi "п" лцiнске. Слов "нсельнiцтв", нпрыклд, было ндруквн як "псельнiцтв". Подпiсы - Цiшчнкi i Свiч. Пргрф, у якiм гврылся, што кожны, хто прушыць вышэйперлiчныя снiтрныя првiлы, будзе суджны п зконх веннг чсу, бведзены сiнiм лоўкм. Яшчэ дзiн докз вiны Свiч. Але тэкст пстновы сведчыў, што нпiсн ян члвекм, якi ведў, як змгцц з эпiдэмiяй, i спрўды дбў пр хову здроўя цывiльнг нсельнiцтв.

- Н месцы вшг клегi я не длучў бы ткi дкумент д спрвы. Ён прўдве Свiч, - скзў Шыковiч кпiтну.

Сербноўскi дкзў холдн, мль непрыязн, не дрвўшыся нвт д ппер:

- Тут пдшыты ўсе дкументы, якiя знойдзены.

- Мяркуючы п зяве, зхоплены рхiў упрвы... Тк?

- Не ведю.

- Няўжо тм больш нiчог не знйшлося, што хрктрызвл б дзейнсць Свiч?

- Не ведю. Прчытйце вырзкi.

Вырзк з гзет было неклькi. З розных - нцыянлiстычных, нямецкiх, пртызнскiх. Фот: у прэзiдыуме сходу белрускй iнтэлiгенцыi - Свiч, нд глвой яго пстўлены крыжык. Здымк цьмяны, невырзны, твры рсплылiся, ле ўсё-ткi пзнць можн, што члвек, дзнчны крыжыкм, той смы, што i н фот, якiм дкрывецц спрв. Вельмi прыкметны лоб.

Узнгроджнне шчырых служкў "новг прдку" ордэнмi рэйх. У спiсе ўзнгроджных Свiч ням. Але н фот, н якiм дбiт цырымонiя ўручэння фшысцкiм генерлм узнгрод, н зднiм плне, прўд, - зноў той ж лоб выглядве з-з глоў другiх. Нрэшце доўгi слязлiвы некрлог, якi Шыковiч чытў яшчэ тды, клi пiсў кнiгу Гукн. Спчувннi ў нцыянлiстычнй i нямецкй гзетх. Пведмленне б пхвннi "ктыўнг дзеяч белрускг вызвленчг руху", прслўленг доктр медыцынскiх нвук Сцяпн Свiч, "якi згiнуў д рук бндытў". Кроткя iнфрмцыя ў гзеце пртызнскй брыгды "З Рдзiму": "Пдпольшчыкi горд выкнлi прысуд нрод нд здрднiкм Рдзiмы доктрм Свiчм. Ткя кр чке кожнг фшысцкг сбку!"

Шыковiч згрнуў ппку, моцн пляснуў п ёй длоняй. Нстрой у яго быў ткi, што хцелся з кiм-небудзь псврыцц. З Сербноўскiм, цi што? Яго ўзлвл, што кпiтн нiяк не зрэгвў н тое, як ён скончыў свю прцу. Нвт не ўзняў глвы.

- I гэтыя дкументы вы бялiся пкзць мне? В ўсiх iнстнцыях узгднiлi? Фрмлiсты!

- Нiчог цiквг для вс ням? - як бы шкдуючы, спытў Сербноўскi, дкiнуўшыся н спiнку крэсл i прцiрючы пд кулярмi стомленыя вочы.

- Апроч пршэння Свiч, усё гэт я чытў двнццць год нзд. Без усялякй гульнi ў ховнкi.

Кпiтн, мiж iншым, пдумў:

"А следчы з цябе не ндт. Кб ты быў больш увжлiвы, то ўбчыў бы, што ппк рсшывлся i дзiн дкумент з яе вынялi".

- Не скрэт, што вы нмервецеся рбiць длей?

- У мёй прцы скрэтў ням. Плюну н рхiўны пыл, як рiў мой сябр Ярш. Буду шукць жывых людзей, якiя ведлi Свiч, прцвлi з iм. - Шыковiч пдняўся, пцягнуўся, кб рспрстць смлеле цел. I рптм пвярнуўся д кпiтн, спытў в ўпор: - Скжыце, Сербноўскi, п-члвечы шчыр: што вы думеце, пзнёмiўшыся с спрвй Свiч? Што пдкзве вм чуццё строг чэкiст?

Сербноўскi пдняўся, пдышоў д сейф, дстў з кiшэнi ключы, дчынiў тоўстую дзверку.

- Я пкжу вм мленькi дкуменцiк, якi мне ўдлося дшукць. - I дстў з верхняй плiчкi блкнотны пжоўклы лiсток, доўгi i вузкi, прцягнуў Шыковiчу. Той у дзiн позiрк прчытў:

"Хведзя!

Я бслютн уверен, что грбление птечного склд не бышлося без Свич. О, ты не знеш, ккя эт хитрушчя лис! Грнтируй тысячу мрк - и я тбе рскушу эты рех. Имею "ключик". Тбе - слв и спсибо гестпо, мне - грошы. Двй соглсие. Не тяни

Твой Крвец".

Нпiсн лоўкм, п-рсейску, з пмылкмi.

Шыковiч прчытў другi рз, трэцi, здзiўлены i ўзрдвны. Потым з удзячнсцю пглядзеў н кпiтн. Зчынiўшы сейф, Сербноўскi круцiў н пльцы ключы i тлумчыў:

- Гэт з "рхiв" следчг плiцыi Хведр Швгерв. Яго судзiлi ў сорк пятым, длi пятнццць год. Я вось рзбiрю судовыя мтэрыялы. Н жль, тды нiхто не рсшыфрвў гэтй зпiскi. Хто пiсў? Клi? З якой прычыны? Вiдць, плiчылi, што нмёк н Свiч - непрзуменне. Прыйдзецц рсшыфроўвць цяпер.

Яны глядзелi ў вочы дзiн днму, глядзелi з той шчырсцю i рзуменнем, якое ядне людзей, робiць сябрмi. Сербноўскi дчуў, зрзумеў, як рптм змянiў свю думку б iм пiсьменнiк, i прдвўся, хоць лiчыў, што яму не д твру выяўляць якiя б тм нi было пчуццi. А Шыковiч, ндврот, дчувў, што ён не мож, не ме прв пусцiць вочы, пкуль не скж гэтму, н першы погляд, сухому члвеку нейкiя сблiвыя словы.

- Слухйце, Антоль Брысвiч!.. Кб мы з вмi былi ў больш блiзкiх дносiнх, эх, як я зрз выляў бы вс! Ведеце, ёсць ткiя нецэнзурныя словы, якiя пры дпведнй iнтнцыi лепш i мцней з любую пхвлу.

- Мне не трэб пхвлы, Кiрыл Всiльевiч. Толькi, клi лск, не думйце, што я i ме клегi зўсёды пдбiрлi толькi тыя дкументы, якiя бвiнвчвюць. "Н месцы вшг клегi..." Эх, Кiрыл Всiльевiч! Пверце, што для мяне смя рдсня рбот - дкзць, пцвердзiць сумленнсць свецкг члвек.

Шыковiч прцягнуў яму руку. Яны зстылi ў моцным сяброўскiм поцiску рук.

- Пмжыце нм. А я пмгу вм.

- Дзякую, Антоль Брысвiч.

15

Шмттоння стнiн пвольн плыл ў цесным прходзе пмiж стнкмi, пўсбрнымi i гтовымi, шэрымi i ярк пфрбвнымi для экспрту. Высок нд дхм цэх сунулся шкляня будк крн. Дзяўчын ў сiнiм чысценькiм кмбiнезоне, стрктй, як вясновы луг, ксынцы пiльн счыл з рухм стнiны, з людзьмi ўнiзе, знятымi прцй. Зрз нехт с зборшчыкў возьме гэтую "дэтльку", пвядзе п прходу i пкж месц, дзе яе пствiць. Пвiснуць слбленыя тросы, лёгк дчэпяцц крукi. Ян пдцягне iх н небяспечную для людзей вышыню, i тды крн з груктм i звонм д'едзе нзд. Чсм ёй доўг прыходзiцц сядзець без прцы, чкць, пкуль мехнiкi i звршчыкi ддуць новую цяжкую дэтль. Ян зiре цэх з вышынi i зйздросцiць слесрм - яны прцуюць увесь чс д гудк д гудк. Сярод вялiзных мшын мленькiя людзi - як муршкi. Але мшыны гэтыя, прыгожыя i рзумныя, збiрюцц iх рукмi. Прўд, без яе прцы, без крн, яны нiчог не сбрлi б, бо не здолелi б пдняць нвт невялiкi "вузялок". Гэтя думк зўсёды суцяше Нiну: не пошнi "вiнцiк" i ян ў цэху.

Нiн пзвнiл: "Прымйце свю дэтльку".

З-з стнк вынырнул знёмя постць. Хлопец у берэце спынiўся ў прходзе, спiной д яе, глядзiць некуды ў кнец цэх, дзе прцуюць упкоўшчыкi, i быццм не чуе i не бчыць, што н яго пўзе двухсотпудовя грмдзiн. Нiн рэзк зтрмзiл крн. Стнiн небяспечн гйднулся. Крнўшчыц пзвнiл гучн, злосн. Хлопец - нi з месц.

Нiн высунулся з будкi i зкрычл:

- Гэй, ты! Доўг врон будзеш лвiць? Рзяв!

Тды Слвiк пвярнуўся, ухмыльнуўся н ўвесь змурзны твр, блiснуў прыгожымi зубмi, срвў берэт i прыветлiв мхнуў iм.

- Ах, гэт вы, лэдзi?! Рды вс вiтць! I пчуць нёльскi глсок i рысткртычны стыль...

Але ў гэты момнт нехт с слесрў зляпў млтком тк, што ззвiнеў увесь метл у цэху. Нiн не рзбрл нiводнг слов. А Слвiк пчуў, як ян кiнул з вышынi, як кмень:

- Пiжон!

"Зпiшм i гэт н твой рхунк, дргi "дзятлiк", - пдумў Слвiк i, нхiлiўшыся, спрытн нырнуў пд стнiну, што п тэхнiцы бяспекi тксм збрнялся. З'явiўшыся н другiм бку, ндзеў прусiнвую руквiцу i... "пвёў" стнiну н месц. Рбiў ён гэт спчтку лёгк i няўвжлiв, як вопытны мйстр. Але пствiць "дэтльку" н месц - н другую стнiну снову стнк - не тк прост, як Слвiку здвлся спчтку. Пры ўсiм уменнi i спрытнсцi крнўшчыцы стнiн гойдлся i дыходзiл то ў дзiн, то ў другi бок. Псля дзвюх-трох спроб Слвiк зрзумеў, што яму не вытрымць гэтг, п сутнсцi, першг экзмену, i выршыў, што в ўсiм вiнвт чортв "дзятлiх". Тм, у будцы, ян знрок робiць тк, кб пкзць яго няздтнсць. Здзекуецц. Чкй ж!

Ён здрў глву i крыкнуў:

- Гэй,ты! Врон!

Але Нiн был ткя зсяроджня, што востры тврык з доўгiм носiкм, з што Слвiк дрзу хрысцiў яе "дзятлiкм", яшчэ больш звстрыўся i выцягнуўся. Слвiк зiрнуўся, кб пклiкць Трс. Гонр дзвляў яму ў цяжкiх бствiнх звяртцц з дпмогй д Трс i д Косцi - больш нi д кго. Але ў той мiг з'явiўся Iвн Ходс. Слвiк жно персмыкнул: зноў Ходс. Гэты востры н слов, злслiвы i непрымiрымы Iвн зўсёды кзвецц побч, клi ён, Слвiк, трпляе ў няёмке цi цяжке стновiшч. Быццм нзiре з iм.

Ходс ледзь прыкметнымi, дырыжорскiмi рухмi левй рукi пкзў Нiне, у якi бок скрнуць стнiну. Пвёў яе н сябе, глянуў п зрэзу бквой плiты, нiбы прыцэлiўся, i, дўшы кмнду крнўшчыцы д'язджць, лёгк i прост пствiў стнiну н месц - пз у пз, шчылiн ў шчылiну.

Клi крн з груктм д'ехў, Ходс, глядючы снову будучг мгутнг стнк, спытў быццм мiж iншым:

- Ты прцвць сюды прыйшоў цi збўляцц?

- А што? - дрзу нтпырыўся Слвiк.

- А тое, што ў цэху прцуюць. А крыўляцц можш у прку.

- Клi я не здолеў пствiць гэтую штуковiну, знчыцц, я крыўляюся? Добрнькя дпмог!

Iвн узняў глву, i вочы яго, звычйн блкiтныя, як дв лясныя зяркi ў ясны дзень, пцямнелi, быццм н iх упў цень д нвльнiчнй хмры. Слвiк ужо i рней прыкмецiў незвычйную злслiвсць колеру яго вчэй i збўляўся гэтым.

- Крыўляўся пд крнм. Вытнцоўвў перд стнiнй, як дурнь перд труной.

- Дзякую, мэстр. Вось гэт зусiм п-км... - Слвiк пркўтнуў слов, бо Iвн неспдзявн схпiў яго з нгруднiк кмбiнезон i гнеўн пршптў:

- Ты-ы! Не кiдйся гэтым словм дзе ппл! Для мяне яно святое. Зрзумеў? Пiжон! - i, рсшчпiўшы пльцы, скзў звычйн: - Змцуеш сноўныя блты. Прывiнцiш крнштэйны. - I вочы яго стлi блкiтнымi.

Знешне грубвты i цынiчны, Слвiк быў уржлiвы i п-дзявочы сентыментльны. Зстўшыся кля стнк дзiн з цяжкiм ключом у рукх, ён рптм дчуў сябе прынiжным i бржным. Рукi дрыжлi - ключ зрывўся з гйкi, i яму хцелся плкць. I рбот здлся ненвiснй, прынiжючй яго члвечую годнсць. Якi здзек лёсу! Столькi нйвышэйшых мр, i рптм звiнчвць гйкi. З'явiлся жднне кiнуць усё д д'ябл, пйсцi з звод i нiколi больш не вяртцц. Але з пошнi тыдзень, як ён прцуе ў брыгдзе, у яго з'явiлся новя рыс - нейкi своесблiвы гонр: дкжу, што i я не горшы з вс - з Трс i яго брыгднiкў, з бцьку, з Ярш. Рзм з тым ён прцягвў свю рнейшую лiнiю: перконвў смог сябе, што ўсе другiя не лепшыя з яго, што яны прост п-хнжску прытврюцц, iгрюць, як кцёры, выскроднсць i высокую свядомсць. Сябр брыгды, ён рдвўся, клi ў брыгдзе нешт не лдзiлся цi нехт дрэнн гврыў пр яе. У першы дзень д яго пдышоў стры рбочы. Слвiк дрзу дзнчыў, што члвек худы, i пдумў: "Не дуж сыт, вiдць, хрчуецц".

Рбочы спытў з хiтрвтй усмешкй, кiўнуўшы ў той бок, дзе хлопцы збiрлi стнок:

- У брыгдзе будзеш?

- Аг.

- Вучнем?

- Хцеў з iнжынер - не бяруць.

- Як прлез? П блту?

- Куды?

- У брыгду.

"Аг, знчыцц, i ў гэтую брыгду могуць прлзiць п блту", - мль узрдвўся Слвiк i дкзў:

- П блту. Я - свяк Гнчров.

- Ясн. Свяк свяк...

- Аг.

Слвiку хцелся, кб рбочы пчў гнiць брыгду i нвт Трс, хоць у душы быў удзячны Трсу з сяброўскую пдтрымку. Але рбочы скзў iнше:

- Гнчроў - члвек првiльны, ле дзiвк. Лепшы зборшчык. Пяты рзрд. Прцуй - згняй мнету. Дык не - хочцц яму вучыць ткiх смктункоў, як ты. Няхй у фзў iдуць. А ён - у брыгду. Не было н зборцы брыгд. Яны перйнчылi. Дюць сто пяцьдзесят прцэнтў. Але што ён ме д гэтг, Гнчроў? Вось чго я не мгу зрзумець. У яго пяты рзрд, у Косцi - другi, пргрэсiўку дзеляць проўну. Дзiвк!

- У Трс бцьк бгты, - выршыў пдыгрць Слвiк.

- Ярш? Ён ж не родны.

- Але ўсё дно грошй де - колькi хочш.

- Мнiш, - усмiхнуўся рбочы. - Нвошт ж яму тды жылiцц тк н зборцы?

- Свядомсць.

- Але, ёсць ткiя людзi, - уздыхнуў чмусьцi стры, мож, пшкдвў, што ён пржыў свё жыццё не зусiм тк. Скзў: - Ну, Яршу не шкд. Злтыя рукi ме члвек. Люблю людзей умелых. Ткiм i тысячу можн плцiць.

- А колькi вы выгняеце?

- Ды як клi. Пўтры-дзве.

Слвiк свiснуў.

- Што ж гэт п вс не вiдно? - I, уцягнуўшы шчокi, сцiснуў iх пльцмi, рзявiў рот, мўляў, чму ж ткi худы?

Рбочы ў дкз мзнуў Слвiк п твры нмсленй ветшшу.

- Вытры нос.

Стры, вiдць, пкрыўдзiўся. I Слвiк брзiўся тксм. Кб хто ў iншым месцы гэтк знявжлiв пэцнуў п твры - не пглядзеў бы нi н ўзрост, нi н псду, нi н што. А тут прыйшлося змўчць.

Увогуле, у першы дзень яму не пшнцвл. Як пэцнулi п твры - гэтг хоць нiхто не бчыў. А вось другое яго ўнiжэнне бчылi многiя. Ён стяў i з цiквсцю рзглядў вялiзныя стнкi. Рптм - звнок угры. Ён здрў глву i жхнуўся: н яго пўзл громнiстя стнiн. Ён не ведў яшчэ тды, якя пслухмяня мшын крн i як спрытн i лёгк мож прнсiць п цесным прходзе шмттонныя дэтлi беленькя худрлявя дзяўчынк-крнўшчыц. Здлося, што нiхто не здолее спынiць iнерцыю гэтй мхiны i ян вось-вось рздвiць яго. I ён дскочыў, як сплохны зяц. Моцн выцяўся б стнок нгой i ледзь не рсплстўся н чорнй прмсленй зямлi. Клi ж убчыў, што стнiн нерухом пвiсл, з вышынi, з будкi, выгляде дзюбты тврык i весел смяецц, Слвiку зхцелся првлiцц скрозь зямлю.

У той момнт ён узненвiдзеў крнўшчыцу. I вось цяпер брвiруе смелсцю д прушэння првiлў тэхнiкi бяспекi. З гэт яго не рз ужо лялi: мйстр, Трс, хлопцы. Усялякiя мрльныя пвучннi Слвiк рздржнялi. Лянк мйстр Глыгi яму спдблся: той п-кручст мцюкнуўся i пгрзiў, што выгнiць з звод - без лiшнiх слоў i нстўленняў. Слвiк, см блбтлiвы, пвжў людзей немнгслоўных i ршучых: скзў - зрбiў. Пгроз мйстр крыху пдзейнiчл, днi дв ён не выкiдвў нiякiх "конiкў".

Увогуле ўземдносiны пмiж людзьмi н зводзе яму пдблiся. Ням той iнтэлiгенцкй ветлiвсцi, як н студыi, ле ням i прытворств. Н студыi Слвiк бчыў, як собныя рэдктры, кцёры чсм нвт пдхлiмнiчлi перд дырэктрм, перд глоўным рэжысёрм.

Н зводзе людзi ўвесь чс зняты прцй. Не збiрюцц, кб рскзць новыя некдоты цi пгуляць у шшкi, як н студыi. Не пляткрць. Клi чсм люцц, дык вось тк, як Глыг: н ўсю моц, дкрыт i шчыр.

А глоўне - пдблся прдукцыя. Гэт тбе не святляльны шттыў. А спецыяльны, п собму зкзу Блгрыi, грызнтльн-прцяжны ўтмт з цягй у шэсцьдзесят тон! Цi вунь другя "штучк" - вертыкльны стночк вышынёй з добры дом! Вiдць, пвiнн з'яўляцц нейке сблiве пчуццё, клi ўлснымi рукмi збярэш ткi стнок, электрыкi ўствяць яму "душу", прыйдуць iнжынеры i пчнуць выпрбвнне. Хлопцы здлi ўжо дзiн ткi стнок, i Слвiк прысутнiчў н выпрбвннi. Ён прыдзiрлiв нзiрў з брыгдй i ўпершыню тды сур'ёзн пдумў, што недрэмн пiшуць у кнiгх пр собую рбочую гордсць. Гэтыя мурзтыя чэрцi могуць гнрыцц! Не стнок - цэля пточня лiнiя. Аўтмтычня згрузк i рзгрузк дэтлей, ўтмтычня чыстк стружкi i 300 трктрных утулк з гдзiну... Няхй рдуюцц брты-блгры! Добр было б, кб пiслi дзе-небудзь у пшпрце, хто збiрў стнок. Глядзi, неўзбве мгло б з'явiцц: Улдзiслў Шыковiч.

Слвiк пдумў пр гэт зусiм сур'ёзн, без звычйнй iронii нд улсным ждннем. Гэтк ж сур'ёзн прпнвў у кнцы змены:

- З ткi стнок не пшкодзiл б... - i пцёр пдбродк.

Брыгд, як дн сям'я, iшл п зводскiм двры, любуючыся мяцелiцй тплiнг пуху. Слвiк быццм не пчулi. Гэт крнул яго смлюбств.

"Н мяне, знчыцц, можн не звяртць увгi? Чкйце ж!"

Але прз хвiлiну дгукнуўся Лпцiн:

- А мож, прўд, хлопцы?

- Ты збыўся н ўмову? - спытў Трс.

- Як лёгк ты iдзеш н спкусу, - злслiв кiнуў Лпцiну Ходс.

- Не спкушй мяне, глубк! - жртўлiв прспявў Косця.

- Мяне чке Зоя, - п-прфесрску ппрвiў куляры Генрых.

- Глядзi, як бы ён не первярнуў цябе ў свю веру.

- Хто "ён"? У якую веру? Хто - "ён"? Я? Дык я - тут, жывы, здровы. Iмя Улдзiслў Шыковiч. - Хлопц зел, што Ходс скзў "ён", нiбы яго, Слвiк, ням тут цi ён не роўны iм. Але рскрычўся ён знрок, кб другiя рбочыя кля прхдной пчулi, што не ткi ўжо лд i дружб ў гэтй кмунiстычнй брыгдзе.

Трс блюч сцiснуў яго локць:

- Слвiк, сцiхнi!

- А чму ён увесь чс глядзiць н мяне з звоблчных вышынь? Я што нiжэйшя iстот?

- Што ты мелеш? Як я н цябе гляджу?

- Клi члвек злiшне высок ствiць сябе, яму ўвесь чс здецц, што другiя хочуць прынiзiць яго. Гэт - мнiя, - скзў Генрых, прыветлiв мхючы кмусьцi рукой.

Врэнiк быў зўсёды пдкрэслен ветлiвы, i нечкны фiлсофскi вывд яго збянтэжыў Слвiк, ён не дрзу знйшоў, што дкзць. А тут яшчэ нпорыст дводзiў Трс:

- Не будзь ты ткiм пеўнем. Не прыдзiрйся д слоў. Све ж хлопцы, усе. I, як ты кжш, жывыя, здровыя. Не гврыць ж нм з рэвернсмi.

- Хлопцы! Кмпрмiсне ршэнне: у стлоўцы чыгунчнiкў п'ём пiв, прпнвў Вся Лпцiн.

- А як ты быдзеш свой дом? Вер дўно пiльнуе, - зсмяяўся Косця.

Рзмов пйшл ў другiм кiрунку, i Слвiк хутк збыў свю крыўду.

А вось сёння псля новй сутычкi з Ходсм успомнiў усё д дрбнiц, пчынючы з першй свркi з стлом н дчы.

"Чму ён чпляецц? Што яму трэб? Кiну д д'ябл! Ну iх!.. Не, тк лёгк я не кiну. Я вм нлджу слодке жыццё. А пйду - дык з музыкй", - пгржў ён усёй брыгдзе.

Але пдышоў Трс. Пглядзеў, як ён прцуе. Скзў п-сяброўску шчыр:

- Слв, ты няпрвiльн трымеш ключ, тму ён у цябе зрывецц. Вось тк трэб, - i пкзў, як трэб.

Мленькя лск - i знiкл злосць н ўсiх, зстлся н днго хiб Ходс.

Пнядзелк, кжуць, "цяжкi дзень". Але той пнядзелк быў незвычйны, пчынўся ён мль святочным нстроем, сблiв ў Трсвй брыгдзе. См Трс, Генрых i Косця прыйшлi н звод з гзетмi i вiтлiся словмi:

- Чытў?

- Аг.

- А ты, Косця?

- Усяго не пспеў.

- А я, брткi, д цешчы ездзiў. Глв блiць, - шчыр прызнўся Лпцiн, вiнвт зморшчыўшыся.

- Няхй жывуць цешч i шчырсць! - весел выгукнуў Слвiк. - Нвт я пр глву не прызнўся б. - I грэзлiв глянуўся: - Ш! Кб нiхто не пчуў.

- Не блзнуй, клi гворць пр ткiя рэчы, - сек яго Iвн.

Ужо тды Слвiку хцелся счпiцц з iм. Але рзмов спрўды iшл зндт сур'ёзня. Слвiк ян тксм цiквiл, прўд, больш з iншг боку-усё з тго: шчыр хлопцы тк зцiкўлены i тк блiзк бяруць д сэрц ўсё, што зпiсн ў ндруквным учор прекце Пргрмы, цi п звычцы выкзвюць "гзетныя пчуццi"? Гэте пытнне ўзнiкл ў яго яшчэ ўчор ў дносiнх д бцькi i Ярш. "Клсiк" (тк Слвiк нзывў бцьку ў яго дсутнсць) прылiп д дчы; клi не трэб н рботу, яго немгчым сiлком выпiхнуць у горд: гтовы сядзець н дной цыбулi i грыбх, бы не ехць лiшнi рз. А тут рптм у добрую спякотную нядзелю пляцеў псярод дня - знрок п гзеты. А Ярш дмовiўся нвт пйсцi н рку - тк нецярплiв чкў гэтых гзет. Яны бодв зчынiлiся ў пкоях i чытлi д смг вечр. А потым д позняй ночы спрчлiся кля кстр.

Слвiк спчтку пствiўся д пвышнй цiквсцi бцькi i Ярш дволi скептычн. Ён чуў рзмовы, што ў Пргрме будзе зпiсн нконт прывтнй улснсцi - дч, мшын. Цi не гэт пгнл строг п гзеты?

Адвячоркм бцьк згдў яму ктэгрычн i не дуж прыязн:

- Прчытй! Мож, прзумнееш.

Ён рзгрнуў "Првду" i ўпотй свiснуў: гэтулькi чытць, дзесяць гзетных плос! Але собныя рздзелы прчытў. I дрзу ж, з першых рдкоў, зрзумеў, якое ў яго было вузке i прымiтыўне ўяўленне б будучй Пргрме, пр якую мног гврылi. Пртыйны дкумент зхпiў юнк незвычйнй шырынёй фiлсофск-плiтычных i экнмiчных плжэнняў, грндыёзнсцю прктычных плнў. Быў яшчэ дзiн нечкны вынiк знямлення з Пргрмй: бдй, упершыню Слвiк зрзумеў, як мл ў яго, "тэрэтык новй мрлi", ведў. Д ўсяго ён ствiцц скептычн, нiгiлiстычн. А см што веде? Што дкрыў? Што зрбiў? П-свяцiў н тэлестудыi? Звiнцiў сотню гек? Гэтыя думкi сплохлi i зсмуцiлi. "Э-э, пчыню здвць пзiцыi. Уступю пд нпорм прпгнды", пдумў ён i куртненьк, без пкзной, з спрўднй пшнй згрнуў гзету. Мцi, якя не спускл з яго вчэй, скзў:

- Не для мйго мленькг розуму ткiя высокiя мтэрыi.

Смкрытычнсць сын, якi рней быў дволi высокй думкi пр свой розум, спдблся Влянцiне Андрэеўне. Ян лгодн скзл:

- Але, усяго дрзу не хопiш. Гэт трэб вывучць пступов, удумлiв.

...Клi хлопцы спытлi, цi чытў Пргрму Слвiк, ён прыгдў словы мцi i тут ж перкруцiў iх, як кжуць, дгры нгмi - усё тое ж недрэчне жднне вызнчыцц, не быць пдобным н другiх.

- А нвошт? Прымусяць вывучць - тды прчытю.

- А без прымусу ты не можш? - зноў не стрымўся Ходс. Был другя прычын псврыцц з iм. Але Трс умеў спрытн двесцi рзмову д Слвiквых чсм злiшне грэзлiвых, чсм прзмерн сур'ёзн-песiмiстычных i мль зўсёды недрэчных зўвг i дкзў.

Хлопцы гврылi б Пргрме тк, што ў Слвiк зноў з'явiлся зхпленне яе велiчнсцю, i ён слухў моўчкi i сур'ёзн. Ды рптм выявiў, што Iвн Ходс не чытў Пргрмы, нвт гзету не бчыў (Слвiк зрзумеў гэт п тым, як ён рзглядў Трсву гзету). А робiць выгляд, што чытў. Пўтре ўсё, што гворыць рзумны Генрых Врэнiк.

"Ах, вось ты якi мрлiст, хнж! - узрдвўся Слвiк "пдзенню" свйго ворг. - Чкй ж, я зрз цябе злўлю", - i ўжо пчў успмiнць тыя рздзелы, якiя прчытў учор, кб н iх выкрыць Ходс. Але першкодзiў гудок.

Прз якую пўгдзiну яны сутыкнулiся ля стнiны. Стрсцi нклялiся. Слвiк грэў помстй.

У чсе беду ён знрок сеў з той ж стол, што i Ходс. Але д iх не дступў Трс. Брыгдзiр хiтр нейтрлiзвў усе прычэпкi i нскокi вучня. Ды i д Iвн ўсе Слвiквы словы - што грох д сцяны. Пкуль Косця (яго чрг) выбiвў чэкi i пдносiў тлеркi з супм, Iвн густ нмзвў хлеб грчыцй i еў. Грчыц, вiдць, был пякучя, хлопец крывiўся, чмыхў, з вчэй сыплiся слёзы, ле еў с смкм. Слвiк двял д шленств ткя Iвнв быяквсць д яго прычэпкi:

- Ты з ўсю брыгду жрэш хлеб.

- А ён бясплтны.

- Не бясплтны. А ўвходзiць у кошт стрў. Пбудуеш з ткiмi кмунiзм!

- Слв! Як не сормн! - бурыўся Трс. - Тбе хлеб шкд? Няхй есць н здроўе. Хлеб зстецц н стлх.

- Гэт крык душы iндывiдулiст, якi не мож дрвць, што нехт з'еў больш з яго, - спкойн, быццм б нечым пбочным, скзў Врэнiк з суседняг столiк.

А для Слвiк яго словы - што плявух. Ён зрзумеў, нколькi недрэчны ппрок, якi ён кiнуў Iвну. Гнебны. Як не сормн яму, сыну iнтэлiгент, якi рос у выгодзе, ппркнуць з квлк хлеб рбочг члвек? Пры ўсёй свёй рзвязнсцi Слвiк збянтэжыўся i змоўк. Рптм дчуў, што цяпер смому стршн прцягнуць руку з хлебм. А хлопцы ўжо гврылi пр другое. Кiнулi дзве рэплiкi - i длей, нiколi не пержоўвюць дно i тое ж. У рзмовх, як у прцы, у жыццi, не спыняцц, iмклiв рухцц ўперд - ткi дэвiз iх.

Слвiк сербнуў грчг супу i дствiў тлерку.

- Ты што? - зклпочн спытў Трс.

Хлопец зморшчыўся.

- Нясмчн? Ды не, сёння якрз што трэб, млйцы кухры. Еш.

Суп Слвiку пдбўся, есцi хцелся, i яму зноў стл ледзь не д слёз шкд сябе. Следм з гэтым прылiвм жлсцi д сябе - злосць н ўсiх, нiбы яны вiнвты, што з-з свёй упртсцi ён зстнецц глодны. А Ходс, нкiдўшы ў суп грчыцы, сёрбў з ткiм смкм, што жно врушылiся пружвелыя вушы i рздзьмулiся ноздры.

"Чўке, як свiння", - пдумў Слвiк, кб хоць як-небудзь прынiзiць свйго непрыяцеля. Д iх пдышоў скртр пртком звод Грчкiн. З тонкiмi рысмi твру, белымi влсмi, скртр здвўся млдзей свiх год. Але н зводзе ведлi, што ён двццць пяць год прслужыў у рмii плiтрботнiкм. Члвек ён пмяркоўны, длiктны, ле нпчтку спрбвў зводскую дэмкртыю пертврыць у вйсковую.

- Я вм прынясу супу, Пятро Свелевiч, - прпнвў Косця, клi скртр пдсеў д iх стл.

- Дзякую. Ням клi. Тысяч спрў. Я пзней пбедю.

"Клi ў стлоўцы не будзе рбочых?" - хцеў уедлiв спытць Слвiк, ле стрымўся.

- Хлопцы, псля змены првядзём мiтынг. Скжм нш рбоче слов б Пргрме. Трэб, кб хто выступiў д вшй брыгды.

- Трс.

- Ды ну, хлопцы, няёмк! Усё я ды я.

- Првiльн. Лепш, кб хто з сябрў брыгды.

- Тды Iвн. Ён нроджны прмоўц.

- Знчыцц, дмовiлiся: Ходс, - звярнуўся скртр д рбочг.

Iвн кiўнуў глвой.

- Пдумйце, што вы можце яшчэ зрбiць д з'езд, - скзў скртр д Трс. - Пглядзiце све бвязцельствы.

Тды Слвiк гучн, здзеклiв i злрдн хмыкнуў:

- Хэ! А што ён скж, Ходс? Ён ж гзеты ў вочы не бчыў.

Iвн пдскочыў, твр яго ўмiг нлiўся крывёю.

- А ты бчыў?

- Я не толькi бчыў. Я чытў! А ты ўпершыню ў Трс пбчыў. А збiрешся выступць. Блбтун ты!

- См ты блбтун! Большг з цябе...

- Ах, я блбтун? Тды скжы шчыр i сумленн - чытў ты? Аг, мўчыш! Ты ж з Влькй н пляжы пркчўся.

- Ну, ты! - Iвн сцiснуў кулк.

- Слв!

- Што "Слв"? А я выкрывю няшчырсць i хнжств.

Слвiк знрок мль крычў, кб пчулi другiя рбочыя, кб прыцягнуць iх увгу. Ён бчыў, як Трс i ўсе хлопцы стрюцц "спусцiць н трмзх" гэтую непрыемную рзмову. Трс пцягнуў з плу пiнжк Iвн, прымусiў яго сесцi, сцiснуў локць i скзў д скртр:

- Мы бмяркуем, Пятро Свелевiч... Выступленне д брыгды будзе.

Грчкiн стяў i моўчкi слухў, пiльн рзглядючы Слвiк. Прнiклiвы позiрк скртр i бянтэжыў i яшчэ больш рздржняў няўрымслiвг юнк.

- Слвiк, дй ппяросу, - прцягнуў руку Лпцiн.

- "Люблю грозу в нчле мя", - дэклмвў у тлерку Генрых.

- Што вы згворвеце зубы? - не сцiхў Слвiк, яшчэ больш пвышючы голс. - Вм хочцц быць добрнькiмi? Чму ты змоўк, прмоўц? Ням чго скзць? Дэмгогi!

Грчкiн рптм ляпнуў длоняй п стле.

- Дволi мiтынгвць, Шыковiч! Абед кнчецц, - скзў сярдзiт i пйшоў у другi кнец злы.

Слвiк, як бы дэмнстртыўн выконвючы згд скртр, пчў н поўны рот есцi ктлеты. З стлом устлявлся цяжкя цiшыня. Нвт жвлi бясшумн. Не ўзнiмлi вчэй. Толькi Генрых, рзглядючы шклянку з рэдкiм ружовым кiсялём, цiх дэклмвў:

Дорогя, сядем рядом,

Поглядим в глз друг другу.

...Скртр пртком выклiкў Трс.

- Але i экземплярчык ты прыцягнуў. Мне кзлi - я не верыў. Рзвлiць ён тбе брыгду.

- Клi ён мож рзвлiць брыгду, то грош нм цн. Чго мы врты?

- Ты смкрытычны. Але мй н ўвзе, Слвiк твой не ткi нiўны, як тбе здецц. У яго дволi цвёрдыя перкнннi. Не Ходсу ён крычў, ўсiм, хто бедў. Хцеў пмiтынгвць рней... Ходс - зчэпк...

Трс здзiвiў ткi нечкны пврот у рзвжннях скртр. Бяцц Слвiк? Смешн.

- Ты чуў, што ён крычў? "Дэмгогi!" Хто - дэмгогi? Хто не прчытў. Шмт хто не пспеў прчытць.

- Але не меў Ходс мрльнг прв згджцц выступць! - зпярэчыў Трс. - Тут Шыковiч прўду скзў. Iншя рэч, як ён гэт скзў. Непрыязь у iх дзiн д днго - вось што дрэнн.

- Што ж, глядзi. Н твю дкзнсць. Клi што - будзеш дкзвць перд прткомм.

Мiтынг урзiў Слвiк перш з ўсё свёй мсвсцю. Звычйн псля змены рбочыя спяшюцц хутчэй ддому. Асблiв жнчыны. Iх цяжк зтрымць н пяць - дзесяць хвiлiн.

Слвiк знрок прцiснуўся д прхдной, кб пбчыць, як рбочыя будуць уцякць, сврыцц з вртўнiком. Але нiчог гэтг не было. Тыя ж смыя жнчыны, ндврот, цiснулiся блiжэй д трыбуны, выкрыстоўвючы свё жноче прв быць нпердзе. Людзi зсяроджныя, сур'ёзныя, увжлiвыя - i стрыя i молдзь. I, што дзiўн, не было нудных прмоўцў. Гэт тксм ўрзiл Слвiк. Усе гврылi з ткой плымянсцю, што ў хлопц зноў з'явiлся тое пчуццё зхплення, якое ён дчуў учор, клi чытў прект. Толькi выступленне Трс яго нсцярожыл. Брыгдзiр гврыў пр мрльны кодэкс будўнiк кмунiзму. Слвiку здлося, што гэт знрок для яго. А ён стршэнн не любiў, клi хто-небудзь пчынў чытць яму мрль з мэтй первыхвць. Тды ў яго з'яўлялся жднне зрбiць усё ндврот. Рзм з нсцярожнсцю ён дчувў здвльненне, што не дў Ходсу пкрсвцц перд нродм. Хцелся глянуць перможнму воргу ў твр. Слвiк пчў прбiрцц нперд. Н яго зшыклi, кб не першкджў слухць. I ён не двжыўся хвлявць цiхе людское мор зстыў н месцы. Ён дчуў, усвядомiў велiч гэтг мор, яго мгутную сiлу. Рзумную сiлу, якя не рзбуре, ствре. I, мож, упершыню дчуў сябе чсцiнкй гэтй сiлы. Аднк рзуменне тго, што ён - чсцiнк вельмi мленькя яшчэ, н гэты рз не здлося яму зневжючым яго члвечую годнсць.

Ён выходзiў з звод церз шырок дчыненыя вроты ў нтоўпе рбочых з нейкiм сблiвым гонрм. Чмусьцi яму хцелся, кб у гэты мiг яго ўбчыў бцьк.

16

Шфёр гнў п лясной дрозе як шлелы, тго i глядзi, рзб'е. А дрогi ткой - кiлметрў двццць. У некрнутым ссновым бры - тоўсте крэнне, цэлыя крнявыя вузлы, як добрыя кмянi; у дубовых гях - стрыя грэблi, н якiх мл зстлося нсцiлу, дны ямы, плiтыя ўчршнiм джджом. Шфёр нi н што не звжў. А побч з iм у кбiне бестурботн спў стршыня. Шыковiч прз шкло ў здняй сценцы бчыў, як з боку ў бок мтлялся пляшывя глв. Яго i дзвюх дзяўчт-клгснiц кiдл ў кузве, як тыя квуны, - д борт д борт. Дзяўчты смяялiся, хплiся дн з дну, потым, смялеўшы, пчлi хпцц i з яго. Кiрылу пдблся ткя непсрэднсць i тое, што яго не лiчць яшчэ з строг, клi пдбiвюць н жрты. Неяк сблiв хвлявў дотык млдых дужых рук, д якiх пхл зямлёй i зернем. Ад мяшкоў, н якiх яны сядзелi, птыхў цёплы водр збжыны. Але хутк Шыковiч дчуў, што д ткой вясёлй язды пчыне блець усё нутро. Не тыя гды, кб тк трэсцiся.

Нрэшце выехлi з лесу н сушне блот. Дрог прз трфянiкi - што коўдр, роўня i мяккя. I дзiўн - цi тк здлося н рўнiне, дзе ням з што зчпiцц воку, цi н смй спрве - шфёр пвёў мшыну сцярожней i пвольней. Сцiхлi дзяўчты, як бы зсромелiся свёй лясной грэзлiвсцi. Нвт прчнуўся стршыня; з яго боку з кбiны пцягнул ппяросным дымком.

Кiрыл прылёг н мяшкi i пглыбiўся ў рзвжннi.

"Трэб будзе выяснiць, колькi служыць мшын пры ткiх дрогх i ткой яздзе. Врт ўствiць дзе-небудзь пр тып стршынi, як з гдмi мяняецц iх знешнi выгляд. Ткiх, як гэты Грк, я дўно не сустркў. Вынырнуў быццм з сорк пятг год".

Немлды - год пд пяцьдзесят - стршыня больш з ўсё нгдвў клгсных кiрўнiкоў тго длёкг пслявеннг чсу: непголены, у зшмльцвнй, дўно, вiдць, не мытй, гiмнсцёрцы з чорнг грубвтг сукн, у стрмодным дыягнлевым глiфэ, у пжоўклых ботх i, глоўне, з кiрзвй плявой сумкй, невядом чым туг нпквнй. Гэтя прцёртя н вуглх сумк прост-ткi прывржыл Шыковiч. "Няўжо з веннг чсу?" - крцел спытць.

Убчыўшы кля склдоў "Зкупзерне" стршыню з Зглля, Шыковiч зрзумеў, чму скртр рйком спрбвў дгврыць яго д пездкi ў гэтую длёкую вёску, куды нвт рённыя рботнiкi рэдк зглядвюць.

Берзоўскi - стры знёмы Шыковiч, неклi прцвў у бкоме кмсмол. Млды энергiчны скртр. Сустрэў Шыковiч з рдсцю:

- Нрэшце ты зглянуў i ў нш збыты творцмi рён. Цяпер я цябе не выпушчу.

- Мне трэб перш з ўсё дбрцц д Зглля.

Скртр нсцярожыўся:

- Чму дрзу ў Зглле?

- Ды тк. Кжуць, цiквя вёск, - ухiлiўся д тлумчэння Шыковiч.

- Вёск з сямю лясмi, дзевяццю блотмi. Этнгрфiчны куток. Гэтым i цiкв. Але, скжу тбе шчыр, клгс тм не смы лепшы.

- А мне i трэб не смы лепшы.

- Знчыцц, меш нмер пiсць рзгром?

- А ты бiшся?

- А хто не бiцц? Вш брт нстрочыць - нс н бюро бком п сiгнлу гзеты. Кму-кму, тбе вядом, што пры ўсёй той велiзрнй рбоце, якую вядзём у пошнiя гды, i пры пэўных поспехх хпе i пррэхў. Шмт якiя нмгннi тонуць, як у бяздоннй бочцы. То зсушыл, то пдмчыл. Прцуеш-прцуеш, вынiкi...

- Нездволены вынiкмi?

- Якя мож быць здволенсць? Вышэй дзевяцi цэнтнерў нiяк не можм узняцц.

- А кукуруз?

- Кукуруз якрз добря. Н круг цэнтнерў п трыст.

- Лепшя, чым летсь?

- Лепшя!

- А летсь у вс, здецц, было п шэсцьсот?

Берзоўскi зсмяяўся:

- Гэт твой друг Рмнў у кбiнеце н пперы вырошчвў п гэтулькi.

- Ты ў яго быў трэцiм. Меш вопыт.

- Цяпер з ткi вопыт будзеш глядзець н неб вось прз што, - скртр склў пльцы ў выглядзе крт.

- А не здецц тбе, Брыс Пятровiч, што нежднне пусцiць журнлiст ў слбы клгс - гэт сцэн з той ж оперы "Пкзух"?

Берзоўскi пкрыўдзiўся:

- Я хцеў пмгчы тбе нпiсць ткi нрыс, з якi цябе, пiску, пхвлiлi б, ты вунь як вытлумчыў... Ну дык кцiся ты ў свё Зглле.

- А як туды дкцiцц?

- Добр. Не будзем крыўдзiцц дзiн н днго, то яшчэ псврымся. Пчкй гдзiны дзве, я првяду нрду дырэктрў школ i псля звязу цябе см.

Але, блукючы п рйцэнтры, Шыковiч пдышоў д склд, дзе стял чрг мшын с збжыной, i нтрпiў у кнторы н згльскг стршыню.

Грк, клi Шыковiч звярнуўся д яго, кiнуў пдзроным позiркм, спытў кортк:

- Хто?

- Лектр.

Шыковiч не хлусiў: кожны рз, выязджючы ў рён, ён брў у бкоме пртыi лектрскую пуцёўку. Чсцей з ўсё рбiў дклды пр лiтртуру. Але цяпер яму хцелся рскзць сялянм б прекце Пргрмы, пчуць iх думкi.

- Лектр - рэч птрэбня, - пблжлiв дзволiў пд'ехць супкоены стршыня. Але, перкнўшыся, што едзе ў клгс птушк невялiчкя, нiякi не рэвiзор, ён тут ж стрцiў усялякую цiквсць д гэтй "рэчы птрэбнй".

Шыковiч ткое вызнчэнне лектр спчтку бурыл, псля рссмяшыл. Прыгдўшы ў мшыне, што ён - "рэч птрэбня", не стрымўся - усмiхнуўся, пкруцiў глвой. Дзяўчты глядзелi н яго як н дзiвк.

Зноў лес. Зноў блот, не сушне, з дзедўскiмi грэблямi. I вось яно Зглле, вялiке сяло ў пдкове дубовых гёў.

Не вызнчюцц яшчэ сблiвй нвiзной ншы вёскi. Пр гэт мног гврылi i пiслi. Пiсў i Шыковiч. Але мль усюды, дзе ён нi ездзiў, то бчыў побч с стрымi хтмi новыя збудвннi: цi то тыповя школ, бльнiц, клуб, цi новыя дмы, светлыя, прсторныя, хоць i нетыповыя (кожны будвў п ўлснму пректу), шмт дзе цгляныя, пд гонтй i шыферм, i бдй што в ўсiх клгсх новыя гспдрчыя пбудовы: кроўнiкi, свiнрнiкi, нд якiмi ўзвышюцц воднпорныя вежы, ветрныя рухвiкi. Усё гэт нде вёскм новы выгляд. Нiчог новг не было ў Згллi. Сяло ў вйну не грэл. I ўсё тут было строе. Хты бдй што дрэвлюцыйныя, прыплюснутыя, з нiзкiмi i мленькiмi кенцмi, з змшэлымi стрэхмi. Быццм i не рслi тут людзi, не жнiлiся, не ддзялялiся д бцькоў, не зводзiлi свой куток, не дблi, кб ён быў больш прыгожы, чым дзедўскi.

Клгсныя птрэбы, вiдць, здвльнялi тыя хлявы i свiрны, якiя злеплены былi псля клектывiзцыi з бгуленых гумнў.

Н доўгй трвянiстй вулiцы гулял мног млых, псвiлiся шмтлiкiя чроды гусей. Вiдць, прз гэт шфёр вёў мшыну з сцярожнсцю вучня: куды знiк той лiхч, якi ляцеў п лясной дрозе з хутксцю ветру. Больш, чым выгляд хт, Шыковiч ўрзiлi ндркi н стрых жнчынх. Дўно ўжо ён не бчыў ндркў! Спрўды, этнгрфiчны куток. Кiрыл чмусьцi пдумў пр дзенне стршынi i яго пцёртую кiрзвую сумку. Андркi хоць прыгожыя - квяцiстыя. Трэб купiць дзiн - для экзотыкi.

Мшын спынiлся нсупрць дом, якi стяў у глыбiнi строг i, пэўн, здзiчэлг сду: плдоў н яблынях i грушх не было. У суседнiх сялянскiх сдкх чырвнбокiя яблыкi былi вiдны здлёк.

Стршыня выскчыў з кбiны i, нiчог не скзўшы Шыковiчу, не зпрсiўшы нвт у прўленне, хутк пйшоў п сцежцы д дом, пмхвючы свёй сумкй.

Клi мшын дышл, Шыковiч зстўся дзiн н вулiцы. Ён нвт не пспеў спытць у дзяўчт, якiя тксм выскчылi з кузв, што ж тм, у сдзе: квтэр стршынi цi клгсня кнцылярыя? Ён толькi беспмылков вызнчыў, што гэт былы ппоўскi дом. Н другiм бку вулiцы цi, хутчэй, цэнтрльнй плошчы (тут перкрыжоўвлiся вулiцы) узвышлся быля цркв. Шыковiчу хцелся дгдць, што ў гэтй недрэчнй будынiне - клуб цi склд?

Ды рптм з'явiўся Грк. Без сумкi. З прыветлiвй усмешкй н ўвесь шырокi згрэлы твр:

- Тврыш Шыковiч?

Кiрыл дрзу здгдўся, што дбылося: пкуль яны ехлi, пзвнiў Берзоўскi. Усмiхнуўся ў дкз.

- Кiрыл Всiльевiч! - Усё было высветлен. - Як ж можн тк? Ай-я-яй... - Стршыня дкорлiв кiвў глвой, цмокў языком, быццм дкрў млог. - Я рзумею, вш брт, iнжынер ншых душ, хоч глянуць н людзей тк, кб яны не ведлi, хто н iх глядзiць. Але мне вы пвiнны былi скзць. Клi трэб, я нi гу-гу.

- Ды не, я хвцц не думю. Дклд буду рбiць. Можн сёння сбрць людзей?

- Н вш iмя прыляцяць, як мтылi н гонь.

"Ого, - пдумў Шыковiч, - ды ён глнтны мужчын. Мож i кмплiменты выдвць".

Ветлiв дчынiўшы перд госцем дзверы ў кнтору прўлення, Грк зкрычў з прог:

- Трышк! Абвясцiць п ўсяму сялу: д нс прыехў вядомы пiсьменнiк Шыковiч! У дзевяць гдзiн усе як дзiн у клуб, слухць лекцыю!

Хлпчын з ндзвычй прыгожй чупрынй, белй, хвлiстй (лепшы прыжскi цырульнiк не зрбiў бы ткой прычоскi, як зрбiл прырод), рней чым кiнуцц выконвць згд стршынi, шчыр i моцн пцiснуў Шыковiчу руку i пведмiў:

- Я чытў вшу повесць. I фельетоны.

Жнчын-бухглтр, ндврот, чмусьцi скептычн ўсмiхлся. Вiдно было, што гэт млдя мцi: кофтчку н кнопкх рспiрлi поўныя грудзi, з белг твру не сышлi яшчэ плямы. Пры пўнце постцi твр гэты здвўся худым, хврвiтым i, бдй што, быў бы непрыгожы, кб не вочы - вялiкiя, чорныя, хiтрыя i рзумныя. Ды яшчэ влсы, ткiя ж чорныя, скручныя н птылiцы ў вялiкую куксу, рбiлi жнчыну прыгожй.

Неспдзявн для Шыковiч гульны пкой кнцылярыi кзўся дволi чыстым i ўтульным - нвт взоны н пдконнiку. А сцены бклеены сельскгспдрчымi плктмi, пдбрнымi больш п ярксцi i прыгжосцi, чым п iх прпгндысцкму знчэнню. Плкт, н якiм з кукурузнг пчтк сыплюцц, як з мяшк, кўбсы, сл, мсл, сыр, ткнiн, гум i iншыя кштоўныя рэчы, кзўся не н смым цэнтрльным месцы, ў куце кля грубкi.

Грк дчынiў дзверы з шыльдчкй: "Стршыня прўлення", ле Шыковiч зрбiў выгляд, што рзгляде тбель выпрцоўкi прцдзён, i не пйшоў у кбiнет.

Стршыня пчў шптцц з жнчынй.

Шыковiч здгдўся, пр што, i перпынiў iх:

- Тврыш Грк, клi вы нконт беду, то не турбуйцеся. Тры гдзiны нзд я бедў у рённй чйной. З вячэру буду ўдзячны. У ншыя з вмi гды i пры ншй кмплекцыi мног есцi - смгубств.

Грк зсмяяўся:

- Я думю, д яды нiхто не пмёр. Мож, пмiдорчыкў, гурочкў млсольных? А?

- З прыемнсцю. Але пзней. Н вячэру.

- А плуднiчк пвiнен быць.

Цяпер ужо зсмяялся жнчын.

- Энергiя трцiцц д усялякй рботы, - глыбкдумн ззнчыў стршыня, кб прўдць свё жднне пбедць.

- У мяне, ведеце, крмя дклд яшчэ дн спрв ёсць. Скжыце, Сухдол Клўдзя Сiдрўн жывя,здровя?

- Бптыстк гэтя? Ян сто гдоў пржыве! - кiнуў мль злосн Грк.

- Бптыстк? - здзiвiўся Шыковiч.

- Ды не бптыстк ян! - зпярэчыл бухглтр.

- Ну не ведю, якому ян iдлу тм клняецц, ле што шмнк, то шмнк. Больш хiтря, чым тыя, якiх я бчыў у якутў. Адным словм, дрмедк. Абвясцiл сябе знхркй. Вржбiткй.

- Ды не врожыць ян. Трвмi лечыць.

- Ты, Кцярын, не брняй. Ты см туды ж. Сорм! Культурня сiл! кiнуў ён жнчыне з дкорм.

- А што? Ян вылечыл мяне.

- Вылечыл. Лекрк! Прфеср! Дурнот вш ббскя ёй кiшэню нбiве. Хочце нпiсць пр яе, тврыш Шыковiч?

- Аг.

- Дйце добрнькi фельетон. Я вм фкцiкў пдсыплю. Мож, пркуртур тды дцягнецц. А то я колькi рзоў кзў ншму пркурору, ды ён усё рукмi рзводзiць: "Ням пдстў, трэб блюсцi зконнсць". Я ёй, прўд, крыллi пдрэзў - сядзiбку п смыя вуглы дшхў.

Але, не ткой уяўляў Кiрыл гэтую жнчыну, клi псля доўгiх пошукў з дпмогй Ярш дведўся нрэшце, куды знiкл з горд быля сястр iнфекцыйнй бльнiцы Клўдзя Сухдол.

"Медсястр - i рптм знхрк, сектнтк нейкя. Лiх веде што ткое!" рзвжў ён, нездволены, ужо трохi рсчрвны, iдучы п доўгй вулiцы ў крй сял. Прыгдвў, як дрзу врож нсцярожылся бухглтр, клi пчул, што ён хоч пiсць пр Клўдзю. Што пiсць - тлумчыць не стў, бо рптм стрцiў веру, што ўвогуле прыйдзецц нешт пiсць у вынiку рзмовы з гэтй жнчынй.

Знйсцi яе хцiну было лёгк. П-перше, ян стял трэцяй з крю, кля смг лесу, п-другое, дзiня ткя ў сяле: мленькя мзнк, пбеленя н ўкрiнскi лд. Высокi лзовы пляцень, якiм з усiх бкоў быў бгроджны цесны дворык, здўся Шыковiчу крпсной сцяной, з якой нехт як бы хцеў схвцц д людзей i свету. Дзе ў суседзяў былi сдкi i гроды, тут, дрзу з плятнём, шпцел ндзiв высокя кукуруз. "Крлев плёў", дзiця сонечнй Укрiны як бы цягнулся д мзнкi. Сплучэнне нтурльне, нвт прыгоже. Але Шыковiчу ўспомнiлiся словы Грк: "Я ёй крыллi пдрэзў", i ён упершыню пдумў б крыўдзе, якую, нпэўн, ме жнчын н мясцовую ўлду i вельмi мож быць - нвт н гэтую цудоўную кукурузу.

Ад веснiц пўз хту iшл вузенькя i чысценькя, псыпня жоўтым пясочкм сцежчк. Уся сттняя плошч дворык был рзбiт н млюсенькiя куртныя грдкi, зсджныя гроднiнй i кветкмi. Безумоўн, не хдзiл п гэтым двры нi кров, нi кз, нвт слядоў курэй не было вiдно, хоць невялiчкi хляўчук, тксм бмзны i пбелены, тулiўся ў кутку з хтй.

Шыковiч рзгледзеў усё гэт, пкуль, прсдзiўшы руку ў шчылiну, шукў дмысловую "зчынялку", кб дчынiць веснiцы. Ды тк i не знйшоў, хоць дскнл ведў усе стржытныя кнструкцыi сялянскiх змкоў - круцёлк, зсовк, зшчэпк.

I тут з'явiлся см гспдыня. Ян, нхiлiўшыся, выйшл з дзвярэй, шырокiмi крокмi пдышл д гроджы, церз пляцень глянул, хто тм, дчынiл веснiцы, ле згрдзiл сцежку свёй постццю, кiдвючы няпрошнг госця дпытлiвым позiркм: што ты з птушк?

Шыковiч дрзу ўрзiў яе выгляд. Жнчын был н добрую глву вышэйшя з яго i знчн стрэйшя, чым яму ўяўлялся, зусiм сiвя ўжо. П-мужчынску кстлявя, крыху ўжо ссутуленя, ле, вiдць, дволi дужя яшчэ, ян стял з пучком сухой трвы ў руцэ, як вртвы с зброяй. Глядзел тк, што Шыковiчу здлося: вось-вось сцебне яго гэтым венiкм п твры. Ён дчувў, што не вытрыме яе позiрку, i пспяшўся згврыць першы:

- Клўдзя Сiдрўн?

- Што вм? - суров спытл ян.

- Я хцеў пгутрыць...

- Пр што? Хто вы?

- Я рстлумчу... Я з рэдкцыi. - Вопытны журнлiст, ён, мож, упершыню дчуў сябе нiяквт, знёмячыся з члвекм.

У строй гнеўн блiснулi вочы.

- Што вм трэб д мяне? Я не зймюся знхрствм, няхй не брэшуць. Я збiрю трвы. Рю iх людзям. Ням тког зкону, кб збрнiць мне... Ням! Ян крут пвярнулся i... пйшл ў хту.

Шыковiч зусiм рзгубiўся.

"Чорт мяне пцягнуў з язык скзць, што я з рэдкцыi. Клi ян зчынiцц i больш не выйдзе, тды хоць крычы пд кном, што мне трэб д яе".

А з-з плятня ўжо зырклi цiкўныя вочы суседкi. Ляпнул кно з спiной, у хце н другiм бку вулiцы. Яго брлi пд скрыжвны "бстрэл". Мбыць, другiх свiх нведвльнiкў Сухдолiх сустркл iнкш.

Але пколькi веснiцы зстлiся дчыненыя, Кiрыл ршуч ступiў у двор i спынiўся перд кном: няхй бчыць, што ён не дыдзе, пкуль не пгутрыць.

Ды жнчын прз хвiлiну выйшл. У выцягнутых перд сбой доўгiх рукх ян несл тоўстую кнiжку ў плтнянй воклдцы.

"Няўжо Бiблiя? - мль с стрхм пдумў Кiрыл. - Не хпл клопту!"

Чго ён не ўмеў - дык гэт весцi нтырэлiгiйную прпгнду сярод веруючых. Суцяшў сябе тым, што гэтг не ўмее рбiць большсць прпгндыстў, тму i чытюць све лекцыi не перд веруючымi, перд тымi, хто дўно ўжо нi ў Бог нi ў чорт не верыць.

Ян злосн сунул яму кнiжку:

- Во!

Ён дгрнуў воклдку i ледзь не зсмяяўся. Гэт быў том "Лекрственные рстения".

- Во! - пўтрыл ян. - Усяго пяць гдоў нзд выпусцiлi. Свецкi iнстытут. Медыцынскi. Вучоныя! I ўсе пiшуць: збiрйце трвы. Дык пкжыце мне зкон, кб збрнялi iх збiрць? Дзе ткi зкон? - нступл ян.

Шыковiч глядзеў н яе знiзу ўгору i не дрзу здгдўся, чму змянiўся яе суровы твр, што яго быццм пмлдзiл з тыя хвiлiны, якiя ян был ў хце. Аг, жнчын пспел пвязць белую хусцiну, i пвязл своесблiв, не тк, як тутэйшыя сялянкi, "хткй", тк, як пвязвюць ксынкi сёстры i снiтркi ў бльнiцх.

Шыковiч выршыў не перпыняць яе: няхй выкжцц.

- Не думйце, што я дурня, цёмня бб. Я не мю дыплом. Але я пятнццць гдоў рбiл сястрой у бльнiцы. Былi людзi, якiя верылi мне без пперк. Цяпер не верць. Лепш з яе, ншу дурную фельчрыцу, што зявы н мяне пiш. I грошы бяру! Бяру! А што мне - пмiрць? Гродчык i той брэзлi...

- Клўдзя Сiдрўн! - нрэшце перпынiў яе Шыковiч. - Я прыехў д вс зусiм п iншй спрве.

Ян змоўкл, не рзумеючы.

- Я хцеў спытць у вс пр Свiч. Доктр Свiч. Сцяпн Андрэевiч.

Як ян дрзу змянiлся! Адступiл н крок, нiбы сплохлся. Сцялся неяк уся, жно ростм пменшл. Аднк твр свяцiўся нейкiм унутрным гнём, дны мршчыны рзглдзiлiся, другiя стлi глыбей. Але скзл ян яшчэ дволi суров:

- Свiч всемнццць гдоў у зямлi. Нвошт ён вм?

- Я хчу нпiсць пр яго i пр вс.

- Што пр нс пiсць?

- Што? Я хцеў бы нпiсць, што Свiч быў свецкiм члвекм. I тды, клi служыў у немцў. Але для гэтг мне птрэбны докзы. Фкты. Сведкi.

Ян зiрнул н суседскi пдворк i рптм зпрсiл ветлiв, цiх:

- Хдземце ў хту.

З дзвярэй птыхнул не кiслым i цвiлым, як мль з усiх сялянскiх сенцў, лiпеньскiм вячэрнiм лугм - густым водрм сухiх трў. У хце тксм пхл трвмi, ле неяк зусiм iнкш. Нi сцяблiн, нi пцярухi нсення нiдзе не было вiдно. Хiб толькi ў тых мяшочкх, што вiселi н жэрдчцы нд печчу, ды ў тых пляшкх i шклянкх, што стялi ў куце пд лвй. А тк усюды чысцiня: стрнн пбелены сцены i нiзкя столь, д жўцiзны дмыт пдлог, зслны квяцiстй дмткнй посцiлкй дрўляны ложк. Н стле пд нстольнiкм - кругля плянiц хлеб. Абрзы ў куце, дв невялiчкiя, упрыгожныя вышывным ручнiком. Смробня рмк н сцяне, у якой пд шклом неклькi фтгрфiй.

Гспдыня выцерл пярэднiкм i без тго чысты ўслончык, пдсунул яго д стл, без слоў зпршючы госця сесцi. См стл псярод хты, сшчпiўшы рукi н грудзях. Спытл ўсё яшчэ з тйнй пдзронсцю:

- Дык вы з рэдкцыi?

- Не верыце? - усмiхнуўся Кiрыл i дстў з кiшэнi псведчнне. - Клi лск. Мё прозвiшч Шыковiч... - Ён пшкдвў, што не зхпiў кнiжкi. Але жнчын не крнулся з месц, кб пглядзець дкумент, i яму нвт стл неяк няёмк. Ён пклў псведчнне н стол.

- А што вы ведеце пр Свiч?

- Шмт чго, ле пкуль што розне. П некторых дкументх Свiч - ворг. А людзi кжуць, што д пошняй хвiлiны свйго жыцця ён змгўся з фшыстмi...

- Хто кж?

- Хто ведў яго. У тым лiку дчк.

- Зося? - уся ўстрпянулся жнчын, хiснуўшыся нперд, i ў голсе яе чулiся здзiўленне, недвер, рдсць. - Зося? Зоськ жывя? Дзе ян?

- У гордзе. - Шыковiч не стў дрзу тлумчыць, што дчк Свiч яшчэ ў бльнiцы псля цяжкй перцыi.

- Зося жывя! Божчк мой! - зусiм п-стрэчы не то ўсхлiпнул, не то зсмяялся Клўдзя Сiдрўн i зрбiл круг п хце, як бы нечг шукючы. Дкрнулся рукой д печы, ппрвiл знвесчку н кне. Потым рптм сел з другог боку стл, пдперл длоняй шчку i пiльн ўгледзелся ў Шыковiч.

* * *

Сбрлiся, безумоўн, пзней дзевяцi. Шыковiч не здзiўляўся: летнi дзень, пкуль людзi вярнулiся з поля, пмылiся, пвячэрлi, жнчыны пдiлi кроў, пкллi дзяцей. Але гдзiне дзесятй, клi добр ўжо сцямнел, прсторня зл клуб, былой црквы, был пўнюткя - не прцiснуцц. Перд смй сцэнй, н пдлозе, рзмясцiлiся хлопцы-пдлеткi (дзяцей не пусклi), н пярэднiх лўкх - пжылыя клгснiкi i вясковя iнтэлiгенцыя, длей - усе тыя, без пдзелу н ўзрост i стновiшч, хто прыйшоў рней i зхпiў месц. А з бкоў i ззду стялi жнчыны, дзяўчты i тыя хлопцы, якiм няёмк ўжо было сдзiцц н пдлогу. Большсць стял. Тму Шыковiч выршыў гврыць нядоўг, кб не змрыць i тк ужо стомленых з дзень людзей.

Але тэм был прост-ткi небдымня. Ён упершыню вось тк, вусн, рскзвў людзям б Пргрме. А ён нiколi не быў бясстрсн-кдэмiчным дклдчыкм. Ён перш з ўсё выкзвў све дносiны д з'явы, i зўсёды без усялякiх шпрглк. Тут яму хцелся пердць людзям свё зхпленне велiччу тых плнў, якiя пртыя вынесл н ўсенродне бмерквнне. Кб ён не дчуў у смым пчтку нейкй незвычйнй хвлюючй блiзксцi слухчоў - тго, што лектры нзывюць тэхнiчным словм "кнткт", то, мгчым, гврыў бы крцей. Але ўдыторыя был ндзiв: розныя п ўзросту людзi - i ўсе ткiя ўвжлiвыя! Слухюць - не врухнуцц. Вiдць, не чст тут бывюць добрыя лектры.

Шыковiч нвт не прыкмецiў, як пргврыў дзве гдзiны. Схмянуўся толькi тды, клi ўбчыў, што дзiн з тых пдлеткў, што сядзелi н пдлозе, усё-ткi змогся: зхроп, дкiнуўшы глву д сцяны. Сябры штурхлi яго с стоеным смехм. Шыковiч перпынiўся, глянуў н гдзiннiк:

- О-о! Здецц, днго я ўжо дкнў.

Ад рогту злы хлопец дрзу прчнуўся i, зсромлены, пдхпiўся, пцiснуўся прз нтоўп д дзвярэй.

Грк, якi дзiнок сядзеў з стлом прэзiдыум, шырок пзяхнуў, пмхўшы перд ротм длоняй, як бы дгняючы злог дух. Шыковiч зрзумеў, што гэт хiтры сiгнл: зкругляйся.

Але хцелся яшчэ скзць б пербудове вёскi. Не ўвогуле, кнкрэтн ў дчыненнi д iх Зглля. Скзць тк, кб гэт было ппрокм смздволенму Грку, якi двнццць год стршынствуе тут, выстўляе гэт як свю зслугу, слядоў гспдрння яго не вiдно.

- Сме стршне, тврышы, клi людзi звыкюцц с стновiшчм, якое ёсць. Гэт нзывецц кнсервтызмм, зстоем. Ёсць хт, клуб, свiрн, i добр. А якя гэт хт? Якi клуб? Цi можн з ткiм бытм i ткой культурй iсцi ў кмунiзм? Вы мне прбчце, ле скжу вм шчыр, сумн мне было сёння глядзець н вш Зглле. Месц добре. Прырод якя! А вось п выгляду сял, п здбыткх прцы вшй не вiдць, што гэт чс, клi шырок бмяркоўвецц вялiкi плн будўнiцтв кмунiзму.

Грк рптм без прычыны зкшляўся. Н тврх тых, хто сядзеў н першых лўкх, Шыковiч убчыў хiтрыя ўхмылкi. Н што яны рэгуюць тк - н яго словы цi н стршынёў кшль?

Слухлi ўвжлiв, плдзiрвлi стрымн. Шыковiч гэт не збянтэжыл, ён з вопыту ведў, што ў вёсцы мль зўсёды гэтк: сяляне не любяць лiшняг шуму.

Грк дрзу пдхпiўся:

- Дзвольце, тврышы, д вшг iмя...

- Мож, пытннi ёсць? - перпынiў яго Шыковiч.

- Пытннi ў кго ёсць? - мль злосн ўжо выгукнуў стршыня.

- Ёсць! - пдняў руку высокi мужчын сярэднiх год.

- Што тм у цябе, Кзiмiр?

- Тут вы нм, тврыш лектр, добр ўсё рскзлi. Дзякуй вм. Але я вось нконт пербудовы. Вы нс ппркнулi, што зкплiся мы ў грзi ды блоце i свету не бчым. Жывём, як пры цру Гроху, i лепшг не ждем. А гэт няпрўд! Кожны з нс з рдсцю збудвў бы новую хту. Але як? Прйце нм! Я не кжу ўжо, што н нш прцдзень не рзгонiшся... Але мтэрыялы - во дзе яшчэ згвоздк. Дзе iх узяць? Вось я, нпрыклд, толькi ўлез у новы дом. Дык гэт ж можн цэлую кнiжку вм нпiсць, як я будвўся. Пўгод хдзiў, пкуль лес выпiсў. Не дну пру ботў стптў. У лпцях ж не пойдзеш цяпер, нямодн. Больш тое хджэнне сжрл грошй, чым см лес.

- Крцей, Кзiмiр! - кiнуў нецярплiв стршыня.

- Няхй скж! - пчулiся глсы.

- Ды я кротк. Адным словм, ндумў я нкрыць свой дом шыферм, кб як у людзей. Дык зноў хдзiў-хдзiў я з тым шыферм, месяцы тры хдзiў, ды тк нiчог i не выхдзiў. Ндрў гонты. Дык вось вы скжыце, як будзе з лесм, цэглй, шыферм для сял. Гэт ўсiх цiквiць.

Як будзе? Будзе з кожным годм лепш i лепш, мог дкзць Шыковiч. Гэт бясспрэчн. Аб гэтым нпiсн ў Пргрме. Але клi ён хоч быць кнкрэтным i перкнльным, то, нпэўн, яму трэб ведць больш: як будзе рзвiвцц вытворчсць будўнiчых мтэрыялў у воблсцi, у рёне? Нрэшце, што можн зрбiць у смiм клгсе?

Шыковiч пдумў, як мног пвiнен ведць дклдчык п Пргрме, як дэтлёв ён пвiнен рыхтвцц ў злежнсцi д слухчоў. I шчыр скзў пр гэт. Яго зрзумелi. Ён гэт ўбчыў п добрых дверлiвых усмешкх. А клi скзў, што пербудов вёскi нстолькi вжня спрв, што ян пвiнн нбыць дзяржўны рзмх, стць першступенным клоптм клгс, сўгс, сельсвет, рённых ргнiзцый, то стрымныя сяляне нечкн для яго горч зплясклi ў длонi.

- Рскжыце, што вы пiшце цяпер! - выгукнуў з гушчы молдзi звонкi голс.

Был гдзiн ночы, людзi, здвлся, i не думлi рзыходзiцц, нiбы чклi, што ён скж iм яшчэ нешт сме цiкве. Нечкн перключылiся н лiтртуру. I гэт iм тксм цiкв.

- Што я пiшу? Нядўн я скончыў повесць пр людзей сял. Цяпер мяне зхпiл брцьб пдпольшчыкў ншг горд ў чсе фшысцкй купцыi. Збiрю мтэрыял для дкументльнй повесцi. Мiж iншым, клi скзць прўду, то з гэтй мэтй я i прыехў д вс. Адн з былых пдпольшчыц жыве ў Згллi.

Зл врухнулся. Зшптлiся, пытючы дзiн у днго:

- Хто?

- Хто?

Шыковiч схмянуўся. Адкзвючы шчырсцю н шчырсць свiх слухчоў, ён выдў тое, чго, мгчым, гврыць не врт было, тым больш без згоды члвек.

"Скзць цi не скзць?" - у рзвжлiвсцi Кiрыл выйшў з-з трыбуны, нблiзiўся д крю сцэны. Не, не скзць нельг. Ды i ўсё дно здгдюцц, клi дведюцц, д кго ён хдзiў дрзу, як прыехў.

- Сухдол, Клўдзя Сiдрўн.

Зл ў дзiн голс хнул д здзiўлення i згудзел, як рзврушны вулей.

Ткiя сустрэчы не збывюцц! Яшчэ больш крнул Кiрылу, клi псля тго, як нездволены Грк посн пдзяквў яму з дклд i людзi пчлi рзыходзiцц, яго рптм кружыл молдзь, i члвек, мож, двццць прцягнулi кнiгi - яго, Шыковiч, кнiгi - з просьбй нпiсць н пмяць.

- Гэт ў вшым сельмгу пылiлся столькi мiх кнiг? - пжртвў ўтр.

- Не. У нс не было. Трышк ў рён з'ездзiў i тм знйшоў, н бзе.

- У рён? Сёння?

Клгсны ксiр i бiблiятэкр, хлпчын хврвiты (у мленстве пернёс прлiч), як псля дведўся Шыковiч, кiнуўся ў чрговую мшыну, якя везл збожж, тросся трыццць кiлметрў туды, трыццць нзд, кб знйсцi н бзе рйсюз i прывезцi ў вёску дв дзесяткi кнiжк.

Шыковiчу нвт нiяквт зрбiлся. А цi врт яго кнiг, кб з ёй тк ездзiлi? А рптм прчытюць гэтыя юнкi i дзяўчты i будуць шкдвць птрчных грошй, якiя нялёгк зрбляюцц, чсу?

Нчвць яго зпрсiў стры. Iшлi п нчной вулiцы, мўчлi. Кiрыл пдумў, што стры, мбыць, выконве пвiннсць, дручную яму стршынёй, i не вельмi здволены нчлежнiкм. Але прыйшлося яшчэ рз здзiвiцц, клi хту iм прыветлiв дчынiл тя смя бухглтрк, што тк непрыязн глянул, клi ён скзў, што хоч пiсць пр Сухдол.

Н стле стял позняя вячэр i пляшк вiшнёвй нстойкi. Перд дклдм ён тк i не пспеў пвячэрць - прсядзеў у Клўдзi Сiдрўны.

- Хведр ням? - спытл жнчын.

- Пкрыўдзiўся твой Хведр. Длi яму перцу. Ажно чмыхнуў, - весел i здволен зсмяяўся стры.

Шыковiч зрзумеў, што рзмов iдзе пр стршыню.

Гспдр хты - нiзкi ростм, худрлявы, з пголенй брдой, ле пышнымi рудвтымi вусмi. Вусы гэтыя, днк, не стрылi, , ндврот, млдзiлi яго. Цяжк было скзць, колькi яму год.

- Сядйце, Кiрыл Всiльевiч, - лскв зпрсiл гспдыня.

- Прбчце, ле мы нвт не пзнёмiлiся тм як ме быць, - збянтэжыўся Шыковiч.

- Кцярын мё iмя. А гэт мой бцьк, Хлiмон Дзям'янвiч.

Стры, не трцячы чсу, рзлiвў нстойку ў чркi. А Кцярын плiвл госцю н рукi. Але з пергродкй зплкл дзiця, i ян ўмiг збылся н ўсе све бвязкi гспдынi.

- Сядйм, тврышок, яе не дчкешся.

Хлiмон Дзям'янвiч быццм спяшўся без дчкi выпiць. Перкулiў чрчку i згврыў сцiшным голсм:

- Ет мя млодшя, Кцярын. Дв сыны, Пвел i Дзям'ян, з вйны не вярнулiся. Дуж грвл стря. Усё чкл Дзям'ян. Не верыл, знчыцц... Тут дзiн у нс гдкоў, мож, пяць як з'явiўся... Тм, у iх, быў... Стря, црств ёй нябесне, тры гдкi, як прствiлся. Яшчэ сын ёсць, Iвн. Дык той псля рмii ў Днбс пехў. Не хочуць, тврышок, у клгсе... Во бяд. Я тут свруся з кторымi. Хто хлеб будзе вырошчвць, чортвы дзецi? Зкусвйце. Пмiдорчыкi, гурочкi. Све. О, н ент я мсцер. Яшчэ ў пн Пячэгi гроднiкм служыў...

- Колькi ж вм год? - зцiквiўся Шыковiч.

Стры здволен зсмяяўся i зноў нлiў чркi:

- Адгдйце.

- Ды тк шэсцьдзесят. Мож, з мленькiм хвосцiкм.

Стры зморшчыўся тк, быццм хцеў пырснуць вясёлым i гучным смехм, ды стрымлiвў сябе.

- А хвосцiк енты двнццць гдкоў.

- Семдзесят дв? - шчыр здзiвiўся госць.

- Аг ж. Пржыў, тврышок, дзякуй Богу, усяго н свеце пбчыў i пчуў. Першым клгснiкм быў. Во! - скзў ён сур'ёзн, з гонрм. - А цяпер Хведр кж... Учор ет мы з iм з чубкi счпiлiся... Цябе, кж, Хлiмон, трэб псдзiць з ткiя словы, кб ет ў трыццць сёмым ты скзў. А што я скзў? Не пбудуем, кжу яму, Хведр, мы з тбой кмунiзму. А як ён скзў, што псдзiць мяне трэб, ды я яму i кжу: нвучыся, кжу, ты лепш пмiдоры ды буркi сдзiць, не людзей. - Стры хiхiкнуў, здволены, мбыць, свiм дкзм.

З бкоўкi выйшл Кцярын.

- Што гэт вы тут гродзiце, тт?

- А што, хiб ж не прўду кжу? - узлвўся рптм бцьк.

- Цiшэй, Пўлiк рзбудзiце. - Жнчын прысел кля стл, спытл: - Што ж гэт вы не выпiвеце, Кiрыл Всiльевiч?

Шыковiч пдняў чрку:

- З вс i вшг сын.

Ян ўзял i нлiл сбе колькi кропель нстойкi.

- А я з Лёню вып'ю. З муж. Кб усё добр было. Ён пехў у iнстытут здвць. Н звочне. Гэт ён бухглтрм у ншым клгсе. А я змяшчю. - Ян як ведл, што Шыковiчу з смг пчтку крцел спытць, дзе бцьк млог, ды ён не двжвўся, кб не пынуцц ў няёмкiм стновiшчы: усялякiя клiчнсцi бывюць.

У гэты рз стры не дпiў све чркi, нстойк перстл яго цiквiць. Больш цiкв яму было скончыць думку. Пзiрючы не вельмi добрзычлiв н дчку, мбыць, бючыся, што ян перпынiць, ён прцягвў све рзвжннi:

- Вы, тврышок, вс я слухў... Дуж лдн вы гврылi. Крсiв. Н Хведр кiўнулi првiльн. Але мл. Яму трэб хiб тк кiўнуць! Ням ў яго етй смй, як вы скзлi, прспякцiвы. Ням! Во бяд...

- Ды i ням перспектывы, - нечкн згдзiлся Кцярын. Стры, яўн здзiўлены, змоўк. - Мне Лёня скрдзiўся. Ды i см я, як улезл ў гэтую бухглтэрыю, псядзел тм у прўленнi... Вы ведеце, Кiрыл Всiльевiч, зстылi мы н месцы. Пглядзiце, што робiцц. Мы не пгрэлi ў вйну. А тму ў першыя пслявенныя гды нш клгс быў ледзь не смым бгтым у рёне. П кiлгрму хлеб н прцдзень. Усе нрыхтоўкi выконвлi. Грк лепшым стршынёй лiчыўся. I цяпер шчэ нос здзiре. А летсь тксм длi дзiн кiлгрм. Ды i ў гэтым больш не дмо. Якя ж будзе ў людзей перспектыв?

- Во-во! - пдхпiў стры. - Я i кжу яму: п ткiм прцднi мы длёк не зедзем. А ён мне кж: з ткiя словы...

- Муж мой неяк гврыў, што джыл ўжо сябе гэтя форм ўлiку. Бязлiкi ён стў, прцдзень. Рысчк н пперы. Стўлю я iх у тбелi, i смой мне здецц ўсё гэт несур'ёзным нейкiм. Ненвуковым.

- Дык перходзяць ж н гршовую плту. Грнтыйную, - скзў Шыковiч.

- А дзе iх узяць, грошй? Гэт хто блiзк д горд. А ў нс выгдвць свiнню ў пўтр рз држэй быходзiцц, чым мы мем з яе.

- Дык што, п-вшму, трэб зрбiць?

- Не ведю. Кб Лёня быў...

- Трэб, штоб хзяiн з глвой! Во што трэб! - ршуч стяў н свiм Хлiмон Дзям'янвiч. - Не здзiрў штоб нос, як той кж... А н зямлю глядзеў.

- А чму ж вы столькi год трымеце тког стршыню?

Кцярын дзiўн глянул н госця i нiчог не дкзл, пклл яму з глiнянй мiскi свежых гуркоў с смятнй: еш, мўляў, нiўны члвек.

А Хлiмон Дзям'янвiч дкзў п-свойму:

- Во, то я i кжу яму ўчор: цi не пр тбе, Хведр, унукў няньчыць? Як ён чмыхнуў, ты пбчыў бы! - Стры зноў смешн зморшчыўся, зплюшчыў вочы, пкруцiў глвой, як бы выплсквючы смехм рот.

Лежчы псля н сенвле, слухючы, як унiзе цяжк ўздыхе кров, Шыковiч доўг думў i пр гэтую нчную рзмову, i пр рскз Клўдзi, i пр энтузiязм молдзi, i пр смўпэўненсць стршынi. Як усё перплялося - строе i нове, вялiке i млое, герiчне i буднiчне, косне i пердвое! Што ж глоўне для яго - услўляць цi выкрывць? Пiсць пр мiнуле цi пр зўтршнi дзень? У глве склдўся плн ртыкул пр Свiч. I тут ж побч - б гэтым клгсе, б яго перспектывх, б людзях, з якiмi сустрэўся з дзiн толькi дзень. Дзякуючы з вячэру, ён скзў Кцярыне:

- А пр Клўдзю Сiдрўну я зусiм не збiрюся пiсць фельетон. Нпроцiў...

- Я ведю, - усмiхнулся ян.

Ян ўжо дведлся, тму, мгчым, i зпрсiл н нчлег, чствл сярод ночы вячэрй. Але чму тды нiхто пр Сухдол нiчог не ведў дгэтуль? Жыл жнчын трохi не двццць год - i нiкому нi слов.

Пр ўсё хочцц нпiсць.

Учор ён устў рзм з сонцм. Ехў цягнiком, ўтобусм, грузвiком. Прцвў. Аднк спць не хцелся. Прчнулiся лстўкi. Хутк iм збiрцц ў вырй. Шыковiч прыслухўся д iх шчбятння. Прз шчылiну ў стрсе цдзiўся досвiтк. Зскрыпеў першы журвель. Недзе длёк н блоце зржў конь. Кров ў хляве цяжк пднялся i пцягнулся, жно зстгнл п-кровiнму. Вось-вось ззвонiць б дно дйнiцы струмень млк. Ён чмусьцi чкў гэтг момнту мль з нецярплiвсцю. Усё ткое ж, як i тды, клi ён, юнком, н свiтннi вяртўся з гулянкi i цiшком, кб не чуў бцьк, злзiў н сенвл. Усе тыя ж гукi.

Ад гэтг было i рдсн i чмусьцi трохi сумн. Неяк ён сустрэў тую, д якой гдоў трыццць нзд бегў н спткнне, - цяпер ужо дволi пжылую сялянку. Яму вось гэтк ж зрбiлся рдсн i сумн. Няўжо i ўчор ён сустрэўся с свёй млдосцю? Клi ззвонiць млко б дйнiцу - не дчкўся, зснуў пд спеў пеўняў.

17

Артыкул нзывўся: "Хто ж ткi доктр Свiч?" Ён пчынўся цыттй з кнiгi Гукн ў яго, Шыковiч, лiтртурным зпiсе i з некторых iншых дкументў, фiцыйных i нефiцыйных. Гэтыя выкзвннi ўтр пдмцвў вытрымкмi з зявы смог Свiч н iмя фельдкменднт. Мож, гэтг дволi, кб ншчдкi прклялi i збылi iмя гэтг члвек?

Але ёсць людзi, якiя, нягледзячы нi н што, думюць iнкш пр Свiч.

"Кндыдт медыцынскiх нвук хiрург Ярш, добр вядомы ў ншым гордзе..." Шыковiч кортк перкзвў, як псля дзёрзк-смелг збойств нчльнiк плiцыi млды пдпольшчык Ярш пынуўся ў доме доктр.

"Могуць скзць, што Свiч не выдў пдпольшчык, бючыся з дчку. Не было б другiх фктў - дзiн гэты, безумоўн, не мог бы служыць докзм птрыятычнй дзейнсцi доктр".

Шыковiч перкзў дкументы, якiя знйшоў у рхiве, - зпiскi Врвы.

Был ў ртыкуле i зпiск, якую пкзў Сербноўскi... Але чэкiст чмусьцi ппрсiў пр яе пкуль што не ўспмiнць. Шыковiч не стў спрчцц. З яго дволi было тго, што рскзл Сухдол. Рскз яе зймў большую плову ртыкул. Прыводзiў яго Шыковiч мль цлкм, тк, як зпiсў н другi дзень свйго прбывння ў Згллi. Тм ён прчытў гэты зпiс Клўдзi Сiдрўне, выпрвiў п яе зўвгх.

Вось тя чстк ртыкул.

"...У той дзень, клi ўступiлi немцы, у бльнiцы зствўся ён, Сцяпн Андрэевiч, ды я. Усе рзбеглiся. Нвт хворыя пўцяклi, хто мог хдзiць. Але ў нс было члвек двццць дызентэрыйных дзяцей. Доктр стрўся, кб эвкуiрвць iх. Ды кму хцелся брць у эшлон хворых з зрзнй бльнiцы?! Сцяпн Андрэевiч скзў мне тды:

"Зстнемся, Клўдзя Сiдрўн, н свiм псту. Толькi бязлiўцы пкiдюць пост у цяжкi момнт", - i прызнчыў мяне стршй сястрой. З тго дня ўся бльнiчня гспдрк был н мне.

Хутк смi немцы пчлi прывозiць нм хворых. Яны вельмi бялiся эпiдэмiй розных. Згды пiслi дзiн з дным. Тды вярнулiся некторыя з ншг перснлу. Лекрў, прўд, мл, больш сёстры ды снiтркi. Лекр дзiн новы прыйшоў. Млды, худы, як жрдзiн, у кулярх. Мкейчык яго прозвiшч было. Ды я дрзу ўбчыл, што ў хвробх ён нiчог не рзумее i вельмi бiцц хворых, кб не зрзiцц. Скзл я пр гэт Свiчу, ён мне ў дкз:

"Не звяртйце ўвгi. Нзнчэннi яго см буду првярць. Вм рю: сцергйцеся гэтг члвек. Нiчог не выкзвйце пры iм".

Тды я рскумекл, што д чго i што гэт з глiст ткя ў нс звялся.

А неяк увосень ужо выклiке мяне Свiч i кж:

"Во, Сiдрўн, штт вш ппўняю. Бчыце, якiя хлопцы!"

Хлопцы добрыя. Двое. Адрзу бчу - не бкружэнцы. Абкружэнцы былi ўжо ў нс. Скур ды косцi. Кторых мы лячылi, кторых прост пдкрмлiвлi. А гэтыя бодв ў целе. Толькi дзiн, Лёш, брду дпусцiў. А ў другог, Внi, дык ян, мбыць, не рсл яшчэ. Чго гэт, думю, ткiя хлопцы д нс у зрзную пруцц? Дурнi. Прўд, Лёш гэты як дкрыў рот, дык, мож, хвiлiн прйшл, пкуль слов скзў: зiк ткi. Яго Сцяпн Андрэевiч прызнчыў ездвым дровы прывозiць, мёртвых двозiць н могiлкi. А Вню - снiтрм. Ён як дзяўчынк быў, млдзенькi, беленькi i ручкi белыя, д чорнй рботы нязвыклыя. Шкд мне яго было. Дзiцятк горке, што цябе прымусiл з зрзнымi прыбiрць?

А дзён прз колькi клiч мяне Сцяпн Андрэевiч, зчыняе дзверы ў свiм кбiнеце i кж шэптм:

"Сiдрўн, ёсць д вс просьб. Дйце, кж, ключ д вшй клдоўкi Вню".

Я не зрзумел дрзу, звялся:

"Нвошт яму ключ? Не дм я нiкому ключ".

Ён - глоўны лекр i мог згдць мне, ён просiць лскв тк:

"Зрзумейце, Сiдрўн. Гэт вельмi птрэбн".

Тды я i пытюся ў яго:

"Скжыце мне, Сцяпн Андрэевiч, хто гэтыя хлопцы?"

"Я нiчог д вс не тю, Сiдрўн, - дкзў ён. - Гэт рзведчыкi свецкiя. Iм трэб нешт пердць п рдыё ншым. Яны блюбвлi вшу клдоўку".

Клдоўк для бялiзны был н грышчы трэцяг корпус, дзе рзмяшчлiся iзлятры.

Н другi дзень рнiцой дде мне ключы не Вня, Лёш i кж цiхеньк, ле хуценьк, нiколечкi не зiкючыся: "Дзякую, кж, Клўдзя Сiдрўн. Утульня ў вс мясцiнк тм, зручня. Але мы вс будзем турбвць не чст".

Псля я ведл, што яны первозiлi i перносiлi рцыю свю ў розныя мясцiны. Кб не зсеклi iх.

Сцяпн Андрэевiч у той чс пйшоў служыць в ўпрву. Ншы, хто не ведў яго добр, лялiся: д немцў пдлiзвецц. Некторыя нвт кiнулi прцу. Бо ён зствўся глоўным лекрм. Але цяпер ён не сядзеў увесь чс у бльнiцы. Прыязджў псля беду, рэдк зрнку, н кнсультцыю, н бход. Бльнiцй згдвл яго нмеснiц Вкулв, Рiс Сяргееўн. Ян i д вйны ў нс прцвл, у дзiцячым ддзяленнi. Не стря яшчэ был, ды ў першыя днi вйны яе сын збiл бомбй, шснццць гдоў хлопчыку было. Мож, д гор тког ян ўся псiвел. Беля-беля был. I мўклiвя. Рэдк слов д яе пчуеш.

Рiсу Сяргееўну гестп схпiл ў тую ноч, клi збiлi Свiч. Тды шмт кго з ншых рыштвлi. Аптэкрку Ндзю (прозвiшч не помню ўжо), Всю Адзiнц, шфёр снiтрнй мшыны; Сцяпн Андрэевiч, клi пйшоў в ўпрву, мшыну гэтую рздбыў для бльнiцы. Грузвiчок з будкй. Здымлi будку, взiлi дровы з лесу, бо с склд немцы не двлi. Добр ведю, што i ў лес мшын пустя не хдзiл: чсм ехл п дровы пяць члвек, нзд вяртлся двое. Хто ўцякў з лгер - прытулк у ншй бльнiцы меў. Ачуняе, пдкормiцц члвек - i ў лес. Я ткiм вопртку знходзiл, куплял, выменьвл. Мяне днойчы см Рiс Сяргееўн ппрсiл купiць дзесяць втовк, грошы дл. Але ян - не як Сцяпн Андрэевiч - не з дкрытй душой. Ян быццм i не двярл мне, сцерглся. Мне гэт, прызнюся, крыўдн было. Сцяпн Андрэевiч вунь кго мне дверыў - рзведчыкў! Ды i не толькi рзведчыкў! Аднойчы Вся прывёз у мшыне "хворг" - лысг члвек з вясёлымi вчмi. Прывёз тды, клi Свiч у бльнiцы быў. З мшыны яго ссджвлi, пд ручкi вялi, як нпрўдшняг хворг. А пклiкў мяне Сцяпн Андрэевiч д сябе, гляджу: "хворы" гэты ходзiць п кбiнеце, глдзiць лысiну i весел смяецц, пдмiргве. Доктр тксм ўсмiхецц:

"Трэб, кж, Клўдзя Сiдрўн, гэтг хлопчык пмясцiць у бокс у дзiцяче ддзяленне".

А той смяецц:

"Вы мяне коклюшм не зрзiце, то буду кшлем птушк у лесе плохць".

"Дйце, - кж мне Сцяпн Андрэевiч, - н сённяшнi вечр якое-небудзь зднне вртўнiку. А н прхдную пстўце Лёшу. Няхй пдзяжурыць. Гэтк ж зрбiце з сястрой. Выдумйце якую-небудзь прычыну. А смi пдзяжурце з яе".

Я ўсё зрбiл як трэб. У той вечр яны доўг рiлiся ў прцэдурнй. Лысы, Сцяпн Андрэевiч, Рiс Сяргееўн, Вся Адзiнец i яшчэ тры цi чтыры незнёмыя мужчыны, якiх прпусцiў Лёш".

Я хчу перпынiць рскз Клўдзi Сiдрўны, кб пведмiць чытчм, што Пркоп Врв, кмндзiр, псля кмiср трд iмя Чпев, зпiскi яког я знйшоў у рхiве, быў лысы i вясёлы члвек, як рскзвюць тыя, хто яго ведў сбiст. Гэт де мне пдствы мерквць, што н нрду з пдпольшчыкмi прыходзiў не хто iншы, як Врв.

Пмер гзетнг ртыкул не де мгчымсцi прывесцi рскз К. С. Сухдол цлкм дэтлёв. Ян рскзл, што недзе ў пчтку сорк другог год згiнулi Лёш i Вня. Прозвiшч днго з iх было Клуноў, ле кторг жнчын, н жль, не помнiць, ды нўрд цi было гэт спрўдне прозвiшч. Iх схпiлi н могiлкх, яны вялi пердчу з кплiцы. Нпэўн, гэт пр iх пiсў у свёй зпiсцы Врв.

Клўдзю Сiдрўну ў той ж дзень ппярэдзiў Свiч, кб у выпдку рышту i допытў ян нiчог не гврыл. Ппрсiлiся хлопцы н рботу - узялi iх, больш нiчог не ведем, што яны рбiлi, чым зймлiся. Яе не рыштвлi. Але прз дв днi ў бльнiцы быў вобыск. Гестпўцы первярнулi ўсё дгры дном. Нiчог не знйшлi. Але ў чсе пертрусу лекр Мкейчык, той смы, яког лiчылi з фшысцкг гент, змест спiрту (д спiрту ён чст прыклдвўся) выпiў шклянку кiслты. Знрок цi выпдков - невядом. Псля гэтг, як рскзве Сухдол, ёй доўг не двлi нiякiх дручэнняў. Увогуле ёй здвлся, што i Свiч i Вкулв прыцiхлi, нвт плонных больш не перпрўлялi з горд. Толькi Вся колькi рзоў брў у яе прсцiны i мрлю. Псля ян зноў пчл выконвць розныя, як сцiпл кж гэтя жнчын, дробныя дручэннi: узяць д сябе дзяўчыну i выдць з пляменнiцу, д некг схдзiць, нешт схвць, нешт пердць i г.д.

Псля збойств доктр яе не рыштвлi рзм з другiмi, ле тры рзы выклiклi ў СД i хiтр рспытвлi пр ўсiх, больш пр Вкулву i Всю, менш пр Свiч.

Дзiўны лёс гэтй жнчыны псля вйны. У нш чс, псля двццтг з'езд, пр гэт нельг не скзць. Псля вызвлення горд ян зйшл ў дну ўстнову "д высокг нчльнiк" i шчыр рскзл яму ўсё, што ведл пр пдпольную дзейнсць Свiч i Вкулвй. Яе ўвжлiв выслухлi. А прз неклькi дзён ян был зволен з бльнiцы "з супрцоўнiцтв з фшыстмi". Цяпер жыве ў длёкй вёсцы без пенсii, нвт без сядзiбы. Жыве з тое, што збiре трвы i лечыць хворых. З гэт мясцовыя медыкi бвясцiлi яе знхркй.

Прыглядзiцеся, тврышы, хто жыве з вмi побч, узнйце члвек, яго спрвы, яго бiягрфiю. Колькi н зямлi ншй безыменных герояў, сцiплых i простых! Мы i дзецi ншы пвiнны ведць iх iмёны!

Не ўсё яшчэ нм ясн i зрзумел ў гiсторыi доктр Свiч. Невядом, хто яго збiў. Невядом, нвошт купнтм i нцыянлiстм сптрэбiлся кмедыя з пхвннем доктр. Але тыя фкты, дкументы i рскзы, якiя мюцц, дюць мне прв сцвярджць: у iнфекцыйнй бльнiцы ктыўн дзейнiчл пдпольня груп, пр якую пкуль што нiдзе не ўпмiнецц ў ншых фiцыйных дкументх. Кiрвў гэтй групй доктр Свiч, якi меў сувязь з кмндзiрм пртызнскг трд iмя Чпев Пркопм Iгнтвiчм Врвм.

Я спдзяюся, што н ртыкул гэты дгукнуцц людзi, якiя здолеюць дпоўнiць фкты i выяснiць тое, што няясн ў дзейнсцi Свiч i другiх свецкiх птрыётў, жывых i мёртвых, герiчныя спрвы якiх будуць нтхняць многiя пкленнi.

К.Шыковiч".

Артыкул спчтку выклiкў буру. Спчтку - у рэдкцыi. Першы ўзвiўся Ргойш.

- Гэт ж прыём жоўтй прэсы! - крычў ён. - Шыковiчу зхцелся нбыць тнную ппулярнсць. Плсктць нервы бывцеля. Як сябр рэдклегii, я ктэгрычн супрць ндруквння.

Чуткiм нюхм свiм Ргойш дрзу дчуў, у кiм шукць ндзейнг i ўтрытэтнг сюзнiк. Гукн, нпэўн, выкжцц супрць, ён - першы ўтрытэт у гордзе п пртызнскй гiсторыi. Экземпляр ртыкул тут ж пынуўся н стле ў стршынi грвыкнком.

Сямён Прфёнвiч чытў, зчынiўшы дзверы, кб нiхто не першкодзiў.

Нзву ён злосн пдкрэслiў тоўстым крычневым лоўкм i пствiў нпроцiў н полi тоўсты клiчнiк, як бы сцвярджючы гэтым, што для яго ням пытння ў тым, хто ткi доктр Свiч.

Н цытце с свёй кнiгi ён злмў ловк i шыбнуў яго ў кошык. Другi не ўзяў. Чытў тк, рптм сцiшны, зсяроджны, увжлiвы. Н твры яго не дбiвлiся больш нi гнеў, нi рздржненне. Толькi неяк дзiўн ўсё больш i больш плывлi худыя шчокi i двiсл нiжняя губ, нiбы iмкнулся дцягнуцц д пперы.

Скончыўшы чытць, ён згрнуў лiсты, пклў у рэдкцыйны кнверт, перлмў кнверт, сунуў у глыбокую кiшэню глiфэ i, шырок сiгючы, выйшў з будынк грсвет.

Гэтк ж шырок крочыў ён п кбiнеце скртр грком, пкуль Трсў кнчў рзмову з згдчыкм ддзел. Трсў употй нзiрў з iм i здзiўляўся: дўно ўжо ён не бчыў спкойнг Гукн ткiм устрывожным.

Не зчынiлiся яшчэ дзверы з рботнiкм - i Сямён Прфёнвiч нецярплiв i непвжлiв кiнуў кнверт н стол:

- Чытў?

- Што гэт? - Трсў выцягнуў з кнверт ртыкул, глянуў, пдумў: "Ах, вось што цябе..." I чмусьцi змнiў: - Не, не чытў.

А н смй спрве чытў. Рэдктр яшчэ ўчор прыслў ртыкул у грком.

- Пчытй. Хоць ням чго чытць. Дурня фнтзiя бездкзнг пiскi. Знйшоў, ведеш, нейкую ббу, знхрку, i н яе блытным рскзе хоч пергледзець гiсторыю ўсяго пдполля...

- Няўжо ўсяго? - як бы здзiвiўся Трсў, прглядючы бегл ртыкул.

- Хоч бялiць тго, хто см сябе счрнiў. Адкрывцель знйшоўся! Але ж не ў гэтым сутнсць... Гiсторыя ёсць гiсторыя. Шыковiч яе не рбiў. Не Шыковiчу яе i перрбляць. Тут небяспечня см тэндэнцыя. Я тбе ппрок кiну, Сяргей Сяргеевiч. Птуреш ты яму. А ён з тых, хто лiчыць, што клi пртыя рзвянчл культ Стлiн, знчыцц, трэб ўсё первярнуць дгры нгмi...

- Тэндэнцыя, безумоўн, шкодня, - спкойн згдзiўся Трсў, прглядючы пошнюю стронку ртыкул, потым узняў глву, глянуў н Гукн i скзў: Але я не бчу лгiчнй сувязi. Пры чым тут гэтя тэндэнцыя д тго, што Шыковiч хоч дкзць ды мль дкзве, што ў бльнiцы был пдпольня груп. Ты цвёрд ведеш, што яе тм не было?

Гукн шумн сеў з боку стл, ляпнуў сябе длоняй п грудзях.

- Ды не ў гэтым спрв, Сяргей Сяргеевiч! Тут глоўне - метд. Пры ткiм метдзе пошукў любы фшысцкi пслугч мож цяпер б'явiць сябе пдпольным дзеячм...

- А хто тут б'яўляе? - пклў н ртыкул рукi Трсў.

- Ды хця б бб гэтя...

- Сухдол? - голс скртр грком рптм стў жорсткi. - Дзе ж ян служыл? У зрзнй бльнiцы?! - I рэзк пдняўся. Але, мбыць, сплохўшыся, што мож срвцц, дстў ппяросу, зплiў i скзў прымiрэнч: - Не грчыся, Сямён Прфёнвiч. А то як бы нм не вярнуцц д строй тэндэнцыi, якя тксм нямл шкоды нрбiл.

Гукн зрзумеў, што Трсў знёмiўся з ртыкулм рней. Не мог ён, тк бегл пргледзеўшы, зпомнiць прозвiшчы i бствiны.

"Ясн, Шыковiч узгдняў з iм. Цяпер, безумоўн, Трсў будзе пдтрымлiвць яго. З iм не дмовiшся. Трэб iсцi ў бком".

- Ты пчытй увжлiв. Як ён будуе ртыкул. Робiць ндзьмутую позу б'ектыўнг шукльнiк. А п сутнсцi, рэвiзуе ршэннi грком б пдполлi.

- Сур'ёзн? - зноў як бы здзiвiўся Трсў. - Ну, гэт мы ппрвiм.

"Ппрвiм? Няўжо ён збiрецц друквць?"

- Ты што, лiчыш, што гэтую муру можн друквць?

Трсў зноў сеў, пдсунуўшы крэсл блiжэй д Гукн, кб не было тк фiцыйн, убок выпусцiў дым i, прнiклiв ззiрючы ў глыбокiя чорныя вочы Гукн, спытў п-сяброўску iнтымн, кб выклiкць н шчырсць:

- А што цябе, Сямён Прфёнвiч, тк усхвлявл? Жднне Шыковiч рэбiлiтвць Свiч? А клi ён спрўды птрыёт?!

- Сяргей Сяргеевiч, ты длёкi д ншых пртызнскiх спрў. Ты быў н фронце. А я ў смй гушчы врыўся. Ты не ўяўляеш умоў, у якiх мы вялi брцьбу. Акупнты, првктры, здрднiкi. Нрэшце, ткiя зйцы, якiя бялiся вушмi пврушыць. А цяпер хочуць выдць сябе з герояў. Ну, у трдх, тм ясн, н вiду ўсё: хто герой, хто бязлiвец. А вось тут, у гордзе... Я семнццць год рзбiрюся з гэтымi спрвмi...

"Нiчог ты не рзбiрешся. Нпiсў з цябе IIIыковiч кнiгу, i ты цяпер выдеш яе з непгрэшную iсцiну", - пдумў Трсў з бурэннем. А скзў з усмешкй:

- Пмруць гiсторыкi, Сямён Прфёнвiч, клi ты зхопiш мнполiю н ўсе дследвннi.

Гукн зрзумеў iронiю скртр, i ян моцн пякл яго. Ён жно дхiснуўся. Але зрбiў выгляд, што двлiўся н спiнку крэсл, прыглдзiў рэдкiя влсы, дпрырвў мль весел:

- Ну, з Шыковiч гiсторык, як з мяне... пэт.

Трсў птушыў у попельнiцы ппяросу i дсунуўся рзм з крэслм д стл. Быццм бодв рботнiкi зхцелi рзгледзець дзiн днго з пэўнй длеглсцi.

- А гэт дрэнн, што мы з тбой не пэты. Н ншых псдх нм трэб быць пэтмi. Небвязков, кнешне, рыфмвць. Рыфмчоў без нс дволi. А вось мыслiць пэтычн, шырок i вобрзн... - Скртру смому пдблся гэтя нечкня думк, i ён пдняўся д кн з нмерм трохi пфiлсофстввць. Але Гукн зiрнуў н гдзiннiк i тксм пдняўся:

- У мяне сустрэч з рхiтэктрмi. Не хочш ппрысутнiчць? Архiтэктур блiзкя д пэзii.

- Не, дзякую. Ты ж кзў, вы смi не рзбрлiся яшчэ. Не буду першкджць вм спкойн рзбiрцц.

- Дык што з гэтым? - знявжлiв кiўнуў Гукн н стол, дзе ляжў ртыкул.

- Пчытем. Пдумем. Пмяркуем.

- Жывiцкму пзвнi, то, чго добрг, пд нцiскм нпорыстг ўтр...

- Не бойся. Без ншй з тбой згоды не ддуць.

Зстўшыся дзiн, Трсў доўг, здумлiв плiў кля дчыненг кн, рзглядючы вулiцу, мшыны, прхожых. Потым дстў з сейф нейкi дкумент, пчў чытць яго не сядючы. Зйшл рботнiц грком высветлiць нейке пытнне - ён схвў дкумент у шуфляду стл. Пгутрыў з ёй, пдпiсў пперы. Выйшл - пвольн дчытў гэтыя нейкiя пўтры стронкi н мшынцы, пргледзеў дкумент яшчэ рз, схвў яго ў сейф i зноў плiў кля кн.

Скзў см сбе сярдзiт:

- Этык!.. Дволi ткой этыкi! Эх, Сяргей, Сяргей, стрхуешся. Псромейся! Не бойся шышк.

Ршуч пдышоў д столiк з тэлефонмi, нбрў нумр.

- Жывiцкi? Прывет. Што гэт ты мрынуеш спрвздчу б злёце ўдрнiкў кмунiстычнй прцы? Зўтр? Ох, пертыўнсць у вс! Шыковiч у рэдкцыi? Ппрсi яго зйсцi д мяне.

Спытў дрзу ж, як толькi прывiтлiся:

- Што будзем рбiць, Кiрыл Всiльевiч?

- Трэб друквць, - перкнн дкзў Шыковiч. - Я ўпэўнены, дгукнуцц дзесяткi людзей, якiя дгэтуль мўчлi. Не рзумею, Сяргей Сяргеевiч, чго мы бiмся.

- Мы нiчог не бiмся. Але, мож, врт яшчэ пшукць?

- Ткя публiкцыя - дволi рспўсюджны i плённы метд пошукў.

Трсў н хвiлiну як бы здумўся. Потым энергiчн пдышоў д сейф, дчынiў яго, дстў той дкумент, якi пўгдзiны нзд перчытвў.

- Хчу пкзць тбе яшчэ дзiн дкумент. Гэт з той ппкi, з якой ты знёмiўся ў Вгiн. Але тды я прiў гэт выняць.

Кiрыл мль з хвлявннем узяў прцягнутыя стндртныя лiсты, сшчэпленыя, i дрзу чмусьцi глянуў н другую стронку, н подпiс. Дкумент быў копiя, i подпiс, як i ўсё iнше, ндруквны н мшынцы: "С.Гукн, былы кмiср пртызнскй брыгды iмя Чпев, скртр Чыгунчнг рйком пртыi". Дт: 16/Х 1945 г.

Гэт был зяв ў оргны дзяржўнй бяспекi. Ян пчынлся словмi:

"Мне стл вядом, што ў горд з Гермнii, дзе ян прбыл кля двух год, вярнулся дчк ворг нрод i здрднiк, фшысцкг прыслужнiк доктр Свiч С.А. - Свiч Соф'я Сцяпнўн".

Прчытў гэт Кiрыл i дчуў, як кроў блюч ўдрыл ў скронi i ў цемя. Персохл ў горле. Ён кўтнуў пветр.

Трсў як бы ўглыбiўся ў гзету, ле ўпотй счыў з вырзм твру Шыковiч.

У зяве хрктрызвўся Свiч. Ён не толькi служыў у нямецкй упрве, ён яшчэ, выходзiць, првктр. Меў сувязь з некторымi пдпольшчыкмi. З дным з пртызнскiх трдў, з якiм - не гврылся. Але ў вынiку яго "пдпольнй дзейнсцi" дзiн з дным првльвлiся i гiнулi ншы людзi, зрывлiся дкзныя перцыi. Пдпольня ргнiзцыя вынесл здрднiку i првктру Свiчу смяротны прысуд.

Длей Гукн пiсў, што дчк жыл з бцькм, вял яго добрую гспдрку i "мел цесныя дносiны" з гiтлерўскiмi фiцэрмi, якiя ўвесь чс квтрвлi ў "гсцiнным доме Свiч".

- Подлсць! - злосн кiнуў Кiрыл, скончыўшы чытць.

- Не бурйся. - Трсў пдсунуў яму пчк з ппяросмi. - Быў чс усегульнй звышпiльнсцi.

- Але ж можн было дведцц, з якiм "кмфортм" яны вывезлi яе ў Гермнiю i дзе трымлi тм.

- Гэт, бдй, можн было, ле, вiдць, не хпл чсу. Мнгвт было ткiх спрў.

Шыковiч прыплiў i пргн зцягнуўся дымм.

- Дзякую, Сяргей Сяргеевiч. Для мяне ў гэтым дкуменце больш вжн другое. Чму Гукн нiчог не скзў пр тое, што Свiч быў звязн з пдпольшчыкмi? З кiм кнкрэтн? I з трдм... З якiм? Не скзў нi тды, клi мы пiслi кнiгу, нi цяпер, клi я хдзiў д яго з зпiскмi Врвы. Чму?

- Вось i пспрбуй высветлiць чму. У псiхлгiчным плне, - ледзь прыкметн ўсмiхнуўся скртр грком.

- Можн скзць яму пр гэт? - спытў Кiрыл, прцягвючы зяву Гукн.

- Лепш не дрзу. Ткi лбвы ход нўрд цi дпмож знйсцi iсцiну.

- Прыйдзецц чкць, пкуль Ярш дзволiць пгврыць з Свiч. Мож, ян што пряснiць.

Ярш шырок змхнуўся. Зстрктл ктушк. Блешня, зiхтнуўшы н сонцы, плёснул н сярэдзiну ркi. Ярш дў блешнi птнуць, i плынь днесл яе i леску яшчэ длей. Нрэшце ён пчў круцiць ктушку пвольн-пвольн. Ктушк ледзь чутн ппiсквл.

Кiрыл стяў крокў з пяць. Мчў з брыву блешню свйго спiнiнг ў мелкую вду, з цiквсцю счыў, як чырвон-срэбня пялёстчк то лжыцц н жоўты пясок, то высккве н пверхню.

"Зрз зчэпiць", - думў ён пр сябр, пзiрючы, як той пвольн круцiць - блешня пўзе п дне. Чмусьцi хцелся, кб Ярш зчпiўся i дрвў усю леску. Яму брыдл гэте бясконце кiднне.

Сонц з-з ркi бiл ў вочы. Лёгкi вецярок шстў лзнякi. Хцелся сесцi ў цянi пд стогм i пгутрыць.

Блешня Яршв, не зчпiўшы нвт нiводнй водрсцi, зйгрл н мелi.

"Чорт!" - выляўся пр сябе Шыковiч.

Ярш зноў гэтк ж прыгож рзмхнуўся, длёк зкiнуў блешню i зноў моўчкi вёў з той ж здумлiвй пвольнсцю. Кiрыл больш не вытрымў:

- Чму ты мўчыш?

- Я думю, - дкзў, не пвярнуўшыся нвт, Антон Кузьмiч. - Я, здецц, пчыню рзумець сэнс тго, што ты робiш. Псля твйго рскзу...

- Дзякуй Богу. Нрэшце дйшло д твiх зспiртовных мзгоў. Ты пвiнен зўтр ж дзволiць мне пгврыць з Зосяй!

- Не! - пгнў Ярш блешню шпрчэй. - Не! Ты - як зртны iгрок. Тбе бы хутчэй выйгрць. А ў мяне - жыццё члвек. Я нiколi не iгрю жыццём.

Кiрыл рзмхнуўся i што ёсць сiлы не кiнуў, пляснуў блешню ў вду.

- Ты хлодны, што той шчупк! - кiўнуў ён нзд, дзе ў трве сутргв рздзьмухвў жбры, здыхючыся д пветр, светлы рчны шчупк, злоўлены, як нi дзiўн, Шыковiчм. Нечкня ўдч сябр рсплiл рыбцкi зрт Ярш, тму ён i не перствў кiдць.

- Не хвлiся ты свiм шчупком. Дрэнь шчупчок. А глоўне - усё дно дом не пверць, клi я не пцверджу.

- Пйшоў ты... Эскулп! Кнвл!

- Мыло, ошэнь мыло, - бяскрыўдн бубнiў Ярш, зноў зкiнуўшы блешню. - А ты ведеш, што кнвл вельмi тонкя прфесiя?

- Антон, ты мяне свiм дурцкiм спкоем двядзеш, што я нп'юся сёння.

- Выпi ркi.

- А-, чорт! Дулю ж ты ў мяне з'ясi, не юшку. - I, шыбнуўшы ў трву спiнiнг, Кiрыл з вяўнiчым нмерм рушыў д шчупк.

Тды i Ярш кiнуўся яму нперрэз, схпiў з рукi.

- Э-э! Што ты дурны - я ведю. Але выкiнуць тког шчупк!

Шыковiч хцеў пдствiць яму ножку. Але Антон Кузьмiч лёгк пдняў мяккi пяцiпудовiк, пнёс д брыву.

- Астуджу я твю грчую глву.

- Чкй. Вунь н тым берзе людзi. Знрок птну - цябе псдзяць.

Ярш дпусцiў сябр. Яны селi н мяккую тву, звесiўшы ногi з брыву. I тк, ужо сур'ёзн рзмўляючы, прсядзелi, пкуль з неб не плiлося ў рку рсплўлене золт зхду.

18

Мш, у якой у бльнiцы быў рзлiчны кожны рух, ускочыл ў плту, як грэзлiве дзяўчо, вясёля, узбуджня. Пдбегл д ложк Зосi, прысел, сцярожн i мякк бнял яе.

- Вiншую, Соф'я Сцяпнўн. Цудоўня крдыягрм! Усе лысыя дзяды кнсiлiум - горч вiншуюць Антон Кузьмiч. Блiскучя перцыя! Рэдкя! Хутк мы будзем з вмi тнцвць. Вы любiлi тнцвць?

Вялiкiя Зосiны вочы рптм нпоўнiлiся слязмi.

- Што вы?! - сплохлся Мш. - Я скзл што-небудзь не тк?

- Нiчог. Не звяртйце ўвгi. - Зося выцерл слёзы ргом новенькй прсцiны. - Гэт я тк. Я любiл тнцвць. Але я был вучнiц. Мяне не пусклi н вечры. Толькi ў дрмгурток.

Ян сумн ўсмiхнулся.

"Бож мой! Гэт ж двццць год ян як бы i не жыл, - жхнулся Мш, i ёй зрбiлся д болю шкд жнчыну. - I цяпер яшчэ ў яе ткiя сумныя вочы. Кб я ведл, чым можн ўзрдвць цябе!"

- З зўтршняг дня з вс возьмецц лекр лячэбнй фiзкультуры.

Зося ў знк удзячнсцi ледзь прыкметн кiўнул глвой.

Д перцыi ян был больш гвркя i цiкўня. А цяпер быццм бiцц с словмi стрцiць сiлу, якя пвольн вяртецц д яе.

Спрўды, Зося з дня ў дзень дчувл прылiў гэтй новй сiлы, дўно збытй, i ёй было хорш i... стршн. Нiколi, нi ў гестп, нi ў лгеры, нi перд перцыяй, у яе не было ткiх прыступў стрху, якiя здрюцц чсм цяпер. Чст снiцц, што ў яе зноў хворе сэрц, што ян зноў здыхецц, i ян прчынецц ў хлодным поце i слухе свё сэрц. Ну вось, зноў яно клоцiцц лiхмнкв. Але прходзяць хвiлiны - i сэрц пчыне бiцц поўн, спкойн, у рукi i ногi вяртецц здровя моц.

Ёй хочцц рскзць пр свой стрх Антону Кузьмiчу цi Мшы, ле ян не двжвецц, прымхлiв бiцц - не сплохць бы словмi гэтую дзiвосную сiлу.

З удзячнсцю, улюбён глядзiць Зося н Мшу, любуецц яе злтымi вейкмi i ткiмi ж незвычйнымi влсмi, i вельмi хочцц ёй скзць гэтй дзяўчыне срдэчныя словы, скзць, што плюбiл яе не як бльнiчную, як родную сястру. Але чмусьцi i гэтыя словы ян бiцц скзць. А Мш тксм зврожн, з змiлвннем, як н дзiця, глядзiць н Зосю, думе, чым бы рзвесялiць яе, i пкутуе д тго, што нiчог не мож прыдумць. Зрэдку яны ўсмiхюцц дн дной вчмi i позiркмi прызнюцц ў любвi.

- Соф'я Сцяпнўн, хочце, я пчытю вм вершы Блок. Антон Кузьмiч любiць Блок, i ў яго кбiнеце ляжыць томiк.

Ян згдзiлся, ледзь прыкметн кiўнуўшы глвой i зплюшчыўшы вочы.

Узрдвня Мш пбегл з кнiгй. Ян не ўбчыл, як Зося ўздрыгнул д гэтй нечкнй прпновы. Блок любiў яе бцьк i чытў ёй, млой. Мцi не вельмi ўхвлял гэт, рiл Мякоўскг. Яны п-рознму выхоўвлi яе, мцi i бцьк. Мцi, нпрыклд, кб нвучыць яе плвць, днойчы выпiхнул з лодкi н сярэдзiне ркi i гэтым тк нплохл бцьку, што ў тго ледзь не быў срдэчны прыступ. У дзевятым клсе Зося тксм плюбiл Блок.

Псля вйны ян рэдк думл пр мцi. А ў той момнт, клi Мш скзл пр Блок, ян чмусьцi ўспомнiл мцi, i сэрц яе, яшчэ не згоене, сцiснулся i зшчымел збытым болем. Мцi згiнул ў Польшчы, у жонкi яе брт ёсць пведмленне, у якiм гордзе ян пхвн.

Зося пдумл:

"Клi я зусiм чуняю, то збяру грошй i з'езджу н яе мгiлу. Я ппршу кветк з ншг сду. Рботнiцы ясляў ддуць. - I рптм зноў стрх: - Няўжо мяне не пусцяць н мгiлу мцi?"

Прыгдл, што, вярнуўшыся з Гермнii, ян не знйшл мгiлу бцькi, хоць помнiл, дзе яго пхвлi, i ёй зхцелся плкць. Ян пспрбвл стрымцц i не здолел - зплкл п-дзiцячы, нўзрыд. Суседк, тксм псляперцыйня, слбым голсм спытл:

- Чго вы? У вс ж ўсё тк добр! - См ян здгдвлся, што ў яе вырзлi рквую пухлiну, i з жхм думл, што гэт не збўленне д хвробы.

- Клi лск, не звяртйце ўвгi. - Зося ўсхлiпвл i выцiрлся прсцiной.

Вось i гэтг нiколi не было д перцыi: хворе сэрц яе было чэрствым.

Мш, вярнуўшыся i ўбчыўшы сяброўку ў слязх, сплохлся. Але тя зспкоiл яе:

- Ды не, нiчог, Мш, слўня вы мя. Я прост ўспомнiл. Мой бцьк любiў Блок.

Пр бцьку яе Ярш збрнiў гврыць. I Мш, кб нiчог не дкзвць, нўздгд рзгрнул томiк i пчл чытць:

В сыром ночном тумне

Все лес, д лес, д лес...

В глухом сыром бурьяне

Огонь блеснул - исчез...

Опять блеснул в тумне,

И покзлось мне:

Изб, окно, герни

Алеют н окне...

Адзiн верш, другi, i рптм убчыл, як зрыўся Зосiн твр. Не было ў яе яшчэ ткой усмешкi. Невясёлыя вершы, смутк з вчэй яе знiк. Дзiўн. Ды iм першкодзiл суседк: зплкл ян.

Усё дно Мш выскчыл з бльнiцы н вулiцу з ндзвычй узнятым нстроем. Свяцiл неспякотне ўжо жнiвеньске двячоркве сонц. Iшлi п вулiцы людзi, дны - пвольн, другiя - спешлiв. Iмчлi ўтобусы, "Волгi" i "Мсквiчы".

Мш любiл свой горд. Любiл гуляць у прку, якi лiчыцц нйлепшым у рэспублiцы. Але дной усё-ткi сумн. Кб сустрэць кго-небудзь вясёлг! Ян ўспомнiл Слвiк. Ян думл пр яго i рней. I пр Трс. Пр бiх. Употй чкл, што хтосьцi з iх зхоч сустрэцц з ёй.

Але хлопцы не пряўлялi iнiцыятывы. Слвiк, безумоўн, несур'ёзны суб'ект, блбтун i нхбнiк. Але Мш не мгл збыцц, як ён з першг позiрку зхпiўся ёю. Нiхто яшчэ тк дрзу не зхпляўся. Чсцей з ўсё ян чул: "Глядзi, якое рыжоцце пйшло!" Гэт яе бржл. А вось Слвiк, той дрзу: "Вы ж незямня". А ян зямня, звычйня дзяўчын з плескй вёскi, i ёй, як усякй дзяўчыне, было прыемн пчуць ткi шчыры кмплiмент. Акрмя ўсяго, ян дчувл сябе вiнвтй - з плявуху. Не ткя ўжо ян "кiсейня пненк", кб тк бржцц з яго дурную блбтню.

Тк, ёй хцелся сустрэцц. Але дзявочы гонр не дзвляў ёй першй шукць гэтй сустрэчы.

А тут ёй рптм зхцелся зрбiць нешт незвычйне, грэзлiве.

Пбедўшы ў кфэ, ян пйшл ў прк. Рзмянiл ў прдўшчыцы гзiроўкi пяцiкпеечную мнету, ппрсiл "дзве п дзве". Шчыльн зчынiл дзверцы будкi ўтмт. Дведлся п 09 тэлефон Шыковiч.

- Ало! - пчулся ў трубцы. Ян пзнл голс Слвiк i не дкзвл.

- Ало! - крыкнуў ён. - Што? Првяреш, цi ёсць хто дом? Н жль, брток, ёсць я, верны вртвы бцьквых мiльёнў. I мй н ўвзе - узброены тмнй пушкй. Але клi ты пзычыш мне пяць рублёў, мяне тут не будзе. Злзь, рбуй. Хрэн з iмi, з мiльёнмi!

Мш ледзь вытрымл, кб не зргтць д гэтй Слвiквй тырды невядомму бненту. Прглынуўшы смех, ян пiскнул:

- Улдзiслў Кiрылвiч!

- О-о! - Вiдць, яго здзiвiў жночы голс i ткi нечкны зврот. - Хм... спрўды, гэт, здецц, я - Улдзiслў Кiрылвiч. Я слухю вс.

- Адн шоб чке вш кля ўвход ў прк, - п-стрэчы пршмкл Мш.

- Колькi ёй год, шобе гэтй?

- Шэмдзешт.

- Смы мой любы ўзрост! - зсмяяўся хлопец.

- Клi вы не будзеце прз пятнццць хвiлiн, мног стрцiце, - скзл Мш звычйным голсм i пвесiл слухўку.

Слвiк быў упэўнены, што знёмыя дзяўчты хочуць з яго пжртвць. Але ён нiколi не бяўся пынуцц ў смешным стновiшчы. Ён сумвў у пустой квтэры, без грошй i ўзрдвўся выпдку хоць чым-небудзь збвiцц. Прз дзесяць хвiлiн Мш ўбчыл яго н пляцоўцы кля ўвход ў прк. Ян стял п той бок гроджы з кнiжным кiёскм i ўпотй нзiрл. Ён iшоў пвольн, зсунуўшы рукi ў кiшэнi блкiтных штноў. Трошкi нсцярожн зiрўся. Прйшоў рз д врот i нзд, зглядючы спчтку ў твры дзяўчт, потым - пжылых жнчын, нрэшце i ббуль не стў мiнць.

Мшу гэт смяшыл. Н яе з цiквсцю пзiрлi: дн, ткi грэзлiвы вырз яе твру, ткiя чорцiкi ў вчх.

Тк ян пмучыл яго хвiлiн пятнццць. I толькi клi ўбчыл, што цярпенне яго вычрплся i ён энергiчн рушыў у прк, ян пйшл нсустрч н выхд. Iшл спешлiв, глядзел ўбок - н пртрэты пердвiкоў вытворчсцi. Был ўпэўнен, што мiм яе ён не пройдзе. Спрўды, хутк пчул яго рдсны воклiч:

- Мш!

Ян спынiлся, зрбiл здзiўленыя вочы, нiбы не пзнвл яго. Ён прцягнуў руку. Ян не пдл свю. Але Слвiк не збянтэжыўся.

- Гэт ты звнiл мне?

- Я звнiл вм? I не думл! Мног ў вс смўпэўненсцi, тврыш Шыковiч.

- Нейкя ббуля нзнчыл мне спткнне.

- То i чкйце вшу ббулю.

- Н д'ябл мне ян! Я рды, што сустрэў... вс. - Слвiк рптм стрцiў свю смелсць i не двжвўся кзць "ты". Тут ян здлся яму яшчэ больш прыгожй, чым тм, н дчы. Вельмi зхцелся, кб Мш зстлся з iм, пйшл ў прк. Няхй бы пглядзелi яго дўнiя сябры i пзйздросцiлi: якя дзяўчын з iм!

Але Мш глянул н ручны гдзiннiк тк, быццм двл зрзумець, што ян спяшецц. Ён нясмел ўзяў яе з руку, кб утрымць.

- Вы крыўдуеце н мяне? Я пршу прбчэння. Я не крыўдую н вс з плявуху. Я гтовы трымлiвць п плявусе кожны дзень, бы быць з вмi. Хдзем пгуляем.

- Кб вы зноў скзлi якую-небудзь брыдоту?

- Клянуся. Я дкушу сбе язык, клi з яго срвецц хоць дно непрыстойне слов.

Мш ўсмiхнулся. Усё-ткi ён пцешны, гэты блбтлiв-глнтны хлопчык. З iм не зсумуеш. Гэт той вясёлы члвек, яког ёй хцелся сустрэць пд свой сённяшнi нстрой.

- Веслвць вы ўмееце? Н лодцы пктеце? - неспдзявн для Слвiк, весел i прост, як мля, спытл Мш.

Слвiк не ўзрдвўся, што ян згдзiлся. Ён пхлдзеў: у яго кiшэнi было ўсяго неклькi кпеек. О, якiя эпiтэты пслў ён у той мiг бцьку, якi не двў яму цяпер нi кпейкi. Ды i сяброў п брыгдзе ўспомнiў:

"Смi, чэрцi, п дзве сотнi клупюць, мне длi ў внс вучнёўскiх пятнццць рублёў. Вось тбе роўнсць i брцтв!.."

Ён ляпнуў длоняй п нгруднй кiшэнi свёй моднй, нвыпуск, жоўт-блкiтнй срочкi.

- Чорт, я збыўся зхпiць грошы. I дкумент.

Мш прыхвл ўсмешку, успомнiўшы яго прызннне п тэлефоне ўяўнму рбўнiку.

- У мяне ёсць грошы, - пкзл ян сумчку i пжртвл, нечкн перйшоўшы н "ты": - Я буду эксплутвць цябе.

- О, з вмi я згодзен плыць хоць д Чорнг мор. Вы былi б мiм сонцм i мяком.

- Пйшлi, - скзл ян. - А то н нс звяртюць увгу.

Слвiк толькi цяпер убчыў, што яны стяць псярод прходу д плошчы д врот прку, што нвокл мног людзей, i схмянуўся, што ён гворыць злiшне гучн.

Чоўны былi ў рзгоне. Прыйшлося чкць. Мш ддл яму сумчку, скiнул бсножкi i хдзiл п мелi. Зйшоўшы глыбей, ян ледзь прыўзнял сукенку, i Слвiк любвўся яе прыгожымi кленямi з злтымi кропкмi рдзiмк. Ён стяў н берзе пвжны, сцiшны, з сумчкй у рукх i з нейкiм слодкiм стрхм дчувў, што ў глве яго як бы ўтврылся шчылiн i прз яе выцякюць тыя скептычн-нсмешлiвыя словы, якiя былi зпсены тм н ўсе выпдкi i якiмi ён вельмi спрытн ўмеў дгроджвцц i д сур'ёзнг i д смешнг. Ён пдумў, што сябры, нпэўн, кпiлi б з яго, кб убчылi ў ткiм стне - вртўнiком дмскй сумчкi, нiбы ён верны муж суровй жонкi. Але дчувў, што, кб Мш сунул яму ў рукi i бсножкi, ён з прыемнсцю трымў бы iх, не бючыся нiякiх кпiнў. Чго не зробiш для ткой дзяўчыны!

Ян пырснул н яго вдой. Ён дскочыў.

- Здымй чрвiкi!.. Зксвй све модныя штны i лезь у вду. Тк прыемн!

- Мы н лузе пкупемся. Згод?

- Я без купльнiк.

Любой другой дзяўчыне ён, нпэўн, дкзў бы: "Тым лепш". Або пчў бы "фiлсофстввць": "Гэт ўмоўнсць. Члвецтву пр выкiнуць срмлiвсць, як шкодны пержытк мiнулг". А Мшы ён не скзў нi тго, нi другог. Не, не пбяўся, помнячы плявуху. Стрымл нейке iнкше, зусiм яшчэ не знёме яму пчуццё. Ён трохi ўжо пчў злвць н сябе з ткую нязвыклую рзгубленсць. З нецярпеннем чкў чоўн i злвў н ўсiх, хто прплывў мiм.

"Яког д'ябл без птрэбы плвць? Вунь тумб якя! Яшчэ з вёслы сел. Кб ты перкулiлся!"

Прыйшл мторк, i хвлi, пцлвўшы Мшыны ногi, пкцiлiся н пясок. Дзяўчын стл тврм д сонц, грцыёзн пднял рукi, ппрўляючы кпу злтых влсоў.

- Пглядзi, якi прыгожы дгэтуль чыгунчны мост. I лёгкi-лёгкi. Здецц, можн ўзяць яго н рукi i пнесцi. Тбе не хочцц пдняць яго?

- Не, мне хочцц ўзяць н рукi цябе.

Ян пгрзiл пльцм.

- Дмовiлiся, што ты не будзеш крыўляцц. Я не люблю.

А ён зусiм не крыўляўся. Яму спрўды ў той мiг нясцерпн хцелся пдхпiць яе н рукi i пнесцi ў невядомую дль, д людскiх вчэй, дзе б яны мглi зстцц дны.

Нрэшце яны трымлi лодку...

Слвiк, пкзвючы свю рдсць i сiлу, дрзу д мстк тк шырок змхў вёслмi, што ледзь не ўрэзўся ў другую лодку.

- Асцярожн! - упiкнул Мш, ян сядзел н крме. - I не туды. Туды, пкзл ўверх п цячэнню. - Я ж скзл, што буду эксплутвць.

- А я хцеў д Чорнг мор.

- Не, лепш ужо д Блтыйскг. Вёрст трыст првлчэш п сушы. Тк рбiлi ншы продкi. Яны былi спрўднымi рыцрмi. Не тое што ў нш чс.

Слвiк, не дуж нтрэнiрвны вясляр, хутк дчуў, як нялёгк веслвць супрць, здецц, непрыкметнй, ў спрўднсцi дволi моцнй плынi ркi. Пвольн прплылi зрослыя кустмi чромхi i клiны брывы прку, няхiтрыя збудвннi i дэбркдэры прыстнi з зкпцелымi стомленымi прходзiкмi кля прычлў. Н высокй кручы нд прыстнню, з стрымi тполямi, бялелi новыя дмы.

Мш не толькi любiл горд знутры, ян любiл глядзець н яго дгэтуль, з ркi, яшчэ лепш здлёк, з нсыпу кружной дрогi, i з тго вунь гю, д яког ёй хочцц дплыць. Няхй ппцее гэты шукльнiк лёгкiх прыгод! Ян, здумлiв чэрпючы ў жменю вду, глядзел н горд.

Модня Слвiкв срочк змокл д поту i пкмячылся. Пот злiвў вочы, ле, кб не выдць свёй слбсцi, хлопец не кiдў вёслў. Рсл злосць н сябе: нiколi яшчэ ён тк п-дурному не выстўляў сябе перд дзяўчтмi. Н нейкi момнт з'явiлся тое ж пчуццё, што i д Нiны: дпомсцiць гэтй рыжй чрдзейцы з ткое свё ўнiжэнне.

"Вытры пот, дурнь!" - весел i лгодн думл Мш. Нстрой яе яшчэ больш хршэў. Не мрн згiне вечр. Будзе што ўспомнiць. I рскзць. Кму? Цi не рскзць зўтр Соф'i Сцяпнўне?

- Слв, зспявй што-небудзь.

Гэт быў мль ужо здзек: як ён мог спявць, тк вяслуючы!

- Я пяю толькi п'яны, - прхрыпеў хлопец без усмешкi.

Ян зрзумел, што дволi, бо цярпенне яго вычэрпвецц, i зкмндвл:

- Прв руля. Д тых кустоў. Адпчнём.

Слвiк зiрнуўся i "высушыў" леве вясло. Лодк крут пвярнул д берг, уткнулся носм у трвянiстую купiну. Ён, зкiнуўшы вёслы, выскчыў першы, выцягнуў нос лодкi н берг. Ян, сыходзячы, пдл яму руку. Ён рэзк пцягнуў яе д сябе, схпiў н рукi, лёгк пдняў, цяжк дыхючы; пспрбвў цлвць, нягледзячы н тое, што мiм прплывлi другiя лодкi.

Мш длонямi ўперлся яму ў твр, у вусны. Ён пцлвў хлодную д чстг мыцця спiртмi i эфiрмi длоню. Дзяўчын спрытн, як рыбiн, выслiзнул з яго бдымкў. Адскочыл. З нядобрымi вчмi Слвiк ступiў д яе. Ян не дступл. Стял ў вяўнiчй позе, злжыўшы рукi з спiну.

- Ну!.. Пспрбуй! Атрымеш ткую плявуху, што пынешся ў рцэ. Не лезь с свiмi пцлункмi... пкуль што...

Гэте "пкуль што" неяк дрзу студзiл рзгрчнг i ўзлвнг цяжкiм веслвннем хлопц.

- Пкуль што? А клi можн будзе?

- Нiколi!

Ён весел зсмяяўся.

- Нiколi? Тды дзволь цяпер пцлвць хоць крй сукенкi. Цi твой пльчык. Адзiн. Любы з двцццi.

Ян тксм не стрымл ўсмешку:

- Блзен! Клi-небудзь ты моцн пгрыш з све дурныя жртчкi.

Ян з пскй бышл яго, ускочыл ў лодку, сел з вёслы:

- Адпiхнi.

Лодк зхiстлся. Слвiк стяў ззду, трымючы рўнвгу, дыхў ёй у птылiцу, у злтыя косы. Як яму хцелся пцлвць iх. Што з лiх! Нiколi яшчэ яму не хцелся тк пцлвць нiводную дзяўчыну, хоць цлвўся ён з многiмi. Ян як бы дгдл яго нмер.

- Прходзь н крму. Але д мяне не дкрнйся, то будзеш з бртом. Псунулся н лвчцы, дхiлiлся ўбок. Але клi лодк, якую круцiл плынь, хiснулся, схпiл яго з руку, пдтрымл.

Ян скiрвл не ўнiз, тксм ўверх i веслвл лёгк, роўн, спорн. Слвiк, зрзумеўшы, што ян знрок здзеквлся з яго, ндзьмуўся, ужо зусiм сур'ёзн думючы, як бы ёй дпомсцiць.

Але ян скзл прост, п-сяброўску:

- Ты, дурнь, трх не спсвў мне нстрой. А ў мяне сёння ткi нстрой!

- Ад чго гэт?

- Не ведю. Быў кнсiлiум у Свiч. Сэрц яе ўсе прфесры прызнлi нрмльным. Цудоўня перцыя! Антон Кузьмiч вiншвлi.

- А хто гэты Свiч?

- Гэты! Соф'я Свiч! Няўжо ты нiчог не ведеш? - вельмi здзiвiлся Мш. - Тбе Ярш не рскзвў?

- Ты думеш, я з Яршм штодня п'ю чй?

- А бцьк твой?

- Бцьк зклпочны, кб первыхвць мяне.

- О, я тбе рскжу.

Ян пвярнул лодку нзд, унiз п плынi, i, мль не вяслуючы, толькi нкiроўвючы, кб не круцiл, пчл рскзвць, што ведл, пр Зосю, пр яе бцьку, пр Ярш, Трс. Слвiк слухў, як кзку, без скептыцызму, удумлiв, збыўшыся н свю крыўду i ўсе iншыя пчуццi. Клi ян дйшл д перцыi, ён недверлiв спытў:

- Ты см бчыл, як ён дбрўся д сэрц?

- Дзiвк! Я перцыйня сястр. Ты ведеш, што робiць перцыйня сястр?

Ён зсромеўся свйго пытння.

Дзiўн, яе рскз не прост зцiквiў хлопц. Ён неяк зусiм з iншг боку дкрыў яму смую Мшу. Пры першй сустрэчы i цяпер ён глядзеў н яе як н незвычйную, п-свойму цiквую i прыгожую, дсцiпную i вясёлую дзяўчыну, з якой прыемн првесцi чс. Ён не ўнiкў у сутнсць яе прфесii i ў смую сутнсць як члвек, якi трохi больш пжыў i, безумоўн, знчн больш пбчыў. Цяпер ён дчуў гэт, i ў яго з'явiлся пвг д яе - ткя, як д Ярш, д Трс, д Глыгi, д ўсiх, хто меў цiквую i крысную, н яго думку, для людзей прфесiю i цвёрдыя погляды н жыццё.

Мшу здзiвiл, крыху сплохл i нвт рсчрвл, клi псля ктння Слвiк быццм пдмянiлi. Пкуль ян рзлiчвлся i збiрл дкумент, ён стў сур'ёзны д пвжнсцi, рхмн-сцiшны i ветлiвы. Мож, тму позн ўвечры, кля яе квтэры, ян не вырвл свёй рукi i не бурылся, клi ён рптм н рзвiтнне сцiснуў яе тонкiя пльцы, нхiлiўся i пцлвў iх.

Ёй упершыню быў прыемны ткi пцлунк.

19

А н другi дзень ёй пзвнiў Трс. У бльнiцу. Ян толькi скончыл з хiрургм Лпцiнй перцыю. Дзяжурня п ддзяленню сястр пклiкл яе д тэлефон, мль тямнiч пведмiўшы:

- Трэцi рз звонiць.

Мш пдумл, што гэт Слвiк, i пйшл нездволеня, сярдзiтя, збiрючыся добрньк прбрць яго.

Ды рптм зусiм другi голс, усхвлявны д невырзнсцi:

- Мш? Мш! Я пршу прбчыць. Мож, дрвў вс д рботы? Прбчце. Гэт Трс... Мш... Помнiце? Ну, Гнчроў.

Ян пвiтлся сур'ёзн, стрымн:

- Добры дзень, Трс.

Ён жно зсмяяўся д рдсцi, што ян помнiць яго.

- Добры дзень, добры дзень... Мш! Вы прбчце. - I рптм выплiў н дным дыхннi: - Я зпршю вс н кнцэрт Дзяржўнй кпэлы ў клуб Ленiн. Сёння ў восем.

Ян нямел д нечкнсцi. Успомнiл, што пбяцл Слвiку сустрэцц з iм. Ян нiколi не был ткой ветрнй, кб д днго бегчы д другог. Прўд, д яе рней не ндт зляцлiся. I рптм дв ткiя хлопцы, розныя i цiквыя! Кго ж выбрць? Адмовiцц д спткння з Трсм ды яшчэ н кнцэрце, н якi немгчым дстць бiлетў? Не, не, не.

Пр Трс ян думл больш, чым пр кго другог. Пдвесцi Слвiк? Яму можн пзвнiць. Не, не трэб i звнiць. Няхй пблуке п прку. У яго злiшне смўпэўненсцi, хоць учор пд кнец ён i быў сур'ёзны. Няхй не думе. Ёй зрбiлся смешн, клi ян ўмiг уявiл, як Слвiк будзе шукць яе. Дв днi, учор i сёння, быццм нейкi вясёлы чорцiк штурхў яе н грэзлiвыя ўчынкi. Пкуль мiльглi гэтыя думкi, ян чул, як цяжк дыхў у слухўку Трс.

"Хвлюецц... Няўжо хвлюецц?"

Адкзл весел, гучн:

- Дзякую, Трс. Я з прыемнсцю пйду з вмi. Дзе мы сустрэнемся?

Ён здыхнуўся д шчсця:

- Дзе хочце.

- Н перходным мосце. А плове восьмй. Добр?

Ян пклл слухўку i вясёлымi вчмi перможн гледзел свiх клег млдог лекр i дзвюх сясцёр.

- Хто гэты Трс? - спытл дн, стрэйшя, змужняя i нездволеня свiм змужжм.

- Яршў сын.

- Антон Кузьмiч? О-о!

- Нiшто сбе!

- Цэлiш првiльн!

Мш зсмяялся. Ян, нпэўн, зргтл б, кб ведл, што дбылося н зводзе.

Слвiк з'явiўся н прцу ткi шчслiвы, нiбы з ноч ён зсвоiў усе тямнiцы зборкi i зняў месц брыгдзiр цi нвт нчльнiк цэх. Д гудк чствў хлопцў "Кзбекм".

- Ого! Цi не трымў ты спдчыну? - пжртвў Косця.

Слвiк кiнуў Трсу мiж iншым:

- Тбе прывет.

- Ад кго?

- Адгдй.

- Што мне гдць!

- Ад Мшы.

- Ад той?

- Ад той.

- Дзе ты яе бчыў?

- Сустрэў н вулiцы. Ян пытлся пр цябе.

Ён не схлусiў. Мш спрўды пытлся ў яго пр Трс.

Косця дрзу ж, як толькi дышлi ўбок, нкiнуўся н свйго брыгдзiр:

- Ну што, не кзў я тбе? А ты - вось. - Ён моцн i злосн стукнуў сябе кулком у лоб. - Я ж бчыў, што ян не зводзiл з цябе вчэй. Дгэтуль не сустрэцц! Аблвух! А яшчэ ў рмii служыў. Пмрэш ты хлсцяком.

Трс не крыўдзiўся i не дбiвўся. Ён думў пр Мшу. Яму вельмi хцелся сустрэцц. Але як гэт зрбiць?

- Ведеш што? - не дствў мiж тым Косця. - Я ддю тбе свой бiлет н сённяшнi кнцэрт. Зпрсi яе.

- Як?

- У двццтым стгоддзi iснуе тэлефон, мйстр. Клi ты бiшся, я пзвню д твйго iмя.

Рэдк клi Трс дрывўся д рботы. А то рптм знiк д беду н добрыя пўгдзiны.

У яго, як у нмеснiк скртр, быў другi ключ д пкоя кмiтэт кмсмол. Пдпiльнвўшы, клi скртр пйшоў н чрговую нрду ў рйком, ён нырнуў у пкой. Мож, дзесяць рзоў пдымў тэлефонную слухўку i клў нзд, чсм нбрўшы тры лiчбы з чтырох. П-перше, бяўся нскочыць н бцьку. Кнiжк i дведчня стнцыя пведмлялi той ж нумр, п якiм ён звнiў Яршу. Урэшце двжыўся, выршыўшы, што клi нвт слухўку возьме i бцьк, то ён усё дно ппросiць пклiкць Мшу. Што тут ткое? Бцьк - гэт нвт лепш, бо ён, н жль, не веде прозвiшч дзяўчыны.

Адгукнуўся жночы голс.

- Пклiчце, клi лск, перцыйную сястру Мшу.

- Лiтвiн? Ян н перцыi.

Тк, тк, гэт ян Лiтвiн, ён бчыў гэте прозвiшч ў Яршвых пперх пiсннях перцый.

Другi рз ён звнiў смялей, чмусьцi ўпэўнены, што яе не пклiчуць. Трэцi рз, псля беду, зусiм смел. Але клi пчуў i пзнў яе голс, то сплохўся, пчў зiкцц.

З'явiўся ў цэх як удчлiвы змоўшчык. Пршптў днму Косцю:

- Зпрсiў.

- Згдзiлся?

- Аг.

- А што, не кзў я тбе? Зяц! Будзеш тыдзень пiць мяне пiвм.

Але сме смешне, што Косцю не прыйшлося хвярвць у iмя дружбы свiм бiлетм. Ад кнцэрт дмовiўся Слвiк. У кнцы змены ён з посным вырзм твру скзў:

- Нешт мцi звнiл, прсiл прыехць н дчу. Хлопцы, хто прдсць мой бiлет?

- Дй мне, - пдскочыў Косця. - Д мяне сястр прыехл. См ў клгсным хоры спяве.

У хлопцў былi дргiя месцы, у другiм рдзе. Апрнуты яны, як дыплмты: у новых грнiтурх. Косця i Генрых нвт у чорных, п пошняй модзе, у Генрых i гльштук - ббчк; блiшчлi мнжэты нкрухмленых срочк, зiхцелi дргiя зпнкi. Iшлi п зле ўсе рзм. Ян сярод iх - як вогнення кветк. Менш бчыл вчмi, больш дчувл голенымi рукмi, шыяй, птылiцй, спiною, што яе прцiнюць позiркмi, рзглядюць усе: мужчыны - з зхпленнем, з цiквсцю, жнчыны - з рэўнсцю, суджэннем, скептыцызмм, пгрдй. Гiпноз соцень вчэй моцн i незвычйн хвлявў: рдвў i стршыў.

Добря плвiн злы - музыкльня публiк, яны клi не былi знёмы пмiж сбой, то помнiлi дзiн днго п сустрэчх н кнцэртх, у тэтры. Нтурльн, што iх зцiквiл груп добр прнутых млдых людзей, якiя прбiрюцц д пярэднiх рдоў.

- Хто? Адкуль? - пытлiся шэптм сусед у сусед.

- Ды гэт з кiнгрупы, што фiльм н рцэ здымюць, - дкзў дзiн з тых, што ведюць усё н свеце.

- Актрыс?

- Як прозвiшч?

Мш пчул гэт. I Косця, якi iшоў побч, пчуў. Дкрнуўся д яе рукi:

- Чулi?

Мш нервов зсмяялся. Ёй зрбiлся яшчэ больш весел д тго, што яе прымюць з кiнктрысу. Але чмусьцi боязн, быццм перд дкзным экзменм. Ян тк нвучылся трымцц сярод людзей, смых розных! I ў тэтры - хiб ўпершыню! А вось ж хвлюецц. Чму?

Перд кнцэртм ян з хвлявннем, першы рз у жыццi, iшл ў лепшую цырульню горд, кб зрбiць прычоску. I нечкн для смой сябе выявiл ткую птрбвльнсць, што млодшя мйстрыц мусiл пердць яе стршй, тя пкрыўджн скзл:

- Ляцiце, мiля, у Мскву рбiць свю прычоску, клi вм не пдбецц ў нс.

Толькi сеўшы ў крэсл пмiж Трсм i жонкй Лпцiн, схвўшы плечы i рукi, Мш супкоiлся.

Адкрылся зслон. В ўсiм белым, як лебедзi, стялi прз усю сцэну пўсгнутй шрэнгй спявчкi. Нд iмi ўзвышлiся ў дв ярусы спевкi, у нцыянльных кшулях, у чорных сурдутх.

З-з кулiс выйшў стры. Сiвыя влсы, сiвя, прыгожя, н клiн, бродк, выскродне iнтэлiгентне блiчч i зусiм млдя пств крнстг цел, зцягнутг ў чорны фрк i белы кмiзэль. Iшоў ён лёгк, ступў мякк. Пклнiўся зле. Яму горч зплясклi.

Мш пдумл, што см выгляд гэтг члвек бяце штосьцi хроше, прыгоже.

Ён пвярнуўся д хору. Пдняў дзве рукi, i н нейкi мiг усё змерл. Ён лёгк пвёў првй рукой - i плiлся песня.

Мшы нвт спчтку здлося, што спяве не хор, што спявюць недзе тм, з сцэнй, н вулiцы, у полi. Ян ўпершыню чул кпэлу - спеў без музычнг супрвджэння. Клi песня нрсл, нблiзiлся i было бчн, што спявюць усе хрысты, Мш слухл зврожня, ле не бяздумня. Думкi ляцелi, як iскры: то п дной, то роем, згслi дны, успыхвлi другiя. То вясёлыя - ян ўспомнiл Слвiк. То сумныя - i ян не бчыл сцэны, хору, прз зтумнены зрок убчыл мцi: вось ян, вярнуўшыся з клгснг поля, гне спiну н свiм гродзе. Бясконц ў прцы! Н нейкi момнт дзяўчыне стл сормн, што ян зплцiл гэтулькi з свю шыкоўную прычоску. Мцi жхнулся б, кб дведлся, што ян столькi плцiць з ткую нептрэбшчыну. Якя пнi! "Рыжоцце ткое!"

"Зўтр я пшлю вм грошы, слўныя ме, - звяртлся ян д мцi i млодшых сястры i брт. - Не крыўдуйце н мяне. Я добря. Я люблю вс".

Потым пдумл, што ян рзумее рухi гэтг дзiвоснг члвек н сцэне. Яны - як у Ярш. Ткiя дклдныя. Адзiн няпрвiльны рух, дн пмылк, i смерць: тм - члвеку, тут - песнi.

- Бчылi, якi чрдзей? - нхiлiўся д яе Трс.

- А? Але, - ян ўдзячн пклл свю руку н яго.

Ян тут ж, з новй песняй, збылся н гэт. А ён бяўся пврушыцц. Ён нiчог не чуў i нiчог не бчыў, толькi дчувў яе хлднвтую руку.

Н перпынк ян выйшл трохi як бы зсмучня - здумлiвя, мўклiвя. Хлопцы, яе спдрожнiкi, круцiлiся вкол i рознымi спосбмi пмглi Трсу рзвесялiць яе. Ажно Вер прырўнвл свйго Лпцiн i дцягнул ўбок.

У буфеце яны чствлi яе шмпнскiм, лепшым мрожным i смымi дргiмi цукеркмi.

З нейкй прычыны ян спытл:

- Гэт ўся вш брыгд, Трс?

- Не. Яшчэ Слвiк.

- Якi Слвiк? Той? - вельмi здзiвiлся ян. - Ён хiб ў вс?

- Мы ўзялi яго вучнем. Хочм зрбiць члвекм, - дкзў Ходс.

- А дзе ён цяпер?

- Нешт мцi пзвнiл. Пехў н дчу.

Мш незнрок прлiл н стол шмпнске i зргтл. Яны не ведлi, чму ян смяецц, i тксм смяялiся. Н iх звяртлi ўвгу.

20

Гукн мль сплохўся, клi скртрк пведмiл, што д яго хочуць зйсцi Ярш i Шыковiч. Хутк пдняўся з крэсл, пербiрючы пперы, як бы шукючы смую птрэбную.

- Скжы, што я зняты.

Гэт был прўд: пiльныя спрвы, нрды пдгнялi ў той дзень дн дну. Але ён тут ж сцямiў, што не прыняць Ярш, дэпутт грсвет, стршыню кмiсii, i Шыковiч, тксм дэпутт, было б больш чым нерзумн. Можн дклсцi рзмову, клi ян ў iх доўгя, ле не пусцiць у кбiнет...

Ён спынiў дзяўчыну, здзiвiўшы яе прушэннем свёй звычйнй пвжнсцi, пмяркоўнсцi.

- Не, не... Няхй зходзяць. Клi лск, - скзў мiтуслiв, рзгублен, см думў:

"Абодв. Без звнк. Не ппярэдзiўшы. Што iм трэб?"

Нмеснiк яго, Кушнер, з якiм яны прцвлi нд пiсьмом у Дзяржплн, пдняўся, кб пйсцi. Гукн i яго спынiў:

- Не, не... Зстнься.

Пйшоў д дзвярэй, шырок i прыветлiв рсствiўшы рукi, нiбы хочучы бняць яшчэ нябчных гсцей.

- Ну, ну!.. Кго я бчу! - выгукнуў ён, клi ў дзвярх з'явiлся мжня постць Ярш. - Пршу, пршу. А то вы, Антон Кузьмiч, стршыня кмiсii, ў грсвет зглядвеце рэдк. Дый ты, Кiрыл, дўно ўжо не быў, - пцiскючы руку Шыковiчу, усмiхнуўся Гукн. - Усё ездзiш? Шукеш герояў?

- Шукю, - дчуўшы хiтр схвную iронiю ў Гукнвых словх, сур'ёзн i цвёрд дкзў Шыковiч.

- Пршу, пршу, - пкзвў н мяккiя крэслы кля рбочг стл Гукн.

Клi яны прывiтлiся з Кушнерм i селi нсупрць дзiн днго, Гукн зiрнуў н вялiкi гдзiннiк, што стяў у куце, дючы зрзумець, што н доўгiя рзмовы ў яго чсу ням. Спытў нплову з жртм:

- Якi клопт звёў рзм медыцыну i лiтртуру?

Ярш скзў прост, без дыплмтыi:

- Сямён Прфёнвiч, трэб пмгчы днму члвеку.

- Трэб - пможм. Клi хдйнiчюць дв дэпутты...

- Жнчыне, - скзў Шыковiч, ззiрючы стршынi ў вочы.

Гукн увесь чс, з смг прог, дчувў, што Шыковiч не зводзiць з яго вчэй, i гэтыя дпытлiвыя позiркi - "Што ён хоч ўбчыць?" - нерввлi яго.

- Тым больш небходн пмгчы.

- Трэб невялiчкя, н дзiн пкой, ле собня квтэрк.

Гукн цiх свiснуў:

- Тврышы дргiя, дэпутты ме, вы не ў курсе ншых квтэрных спрў.

- Жнчын ў бльнiцы. Псля цяжкй перцыi.

- Н сэрцы, - пдкзў Шыковiч, рзглядючы н гэты рз Гукнвы рукi, у якiх ён круцiў тоўсты зялёны ловк.

- Яшчэ дн перцыя н сэрцы? - зцiкўлен спытў Кушнер, пдняўся з крэсл кля стл для псяджэнняў, дзе было прымсцiўся, кб не першкджць рзмове, пдышоў д Ярш. - Што ў яе - нiког ням родных?

- Ням.

- А дзе ян жыл д перцыi?

- Нймл прывтны куток. Н ўскрiне. А ёй цяпер небходны меднгляд.

- Безумоўн, - згдзiўся Кушнер i пкiвў глвой. - Выпдк цяжкi. Трэб нм пдумць, Сямён Прфёныч.

Гукн пдсунуў д сябе вялiкi нстольны кляндр, нцэлiўся ў яго лоўкм:

- Як яе прозвiшч?

- Свiч, Соф'я Сцяпнўн, - хутк дкзў Кiрыл, в ўпор гледзячы н стршыню.

Аловк уздрыгнуў. Рсшырыўся вузкi твр кля вчэй i тут ж звузiўся шчокi плылi ўнiз. Абяскровiлiся глыбокiя злысiны. Гукн злiшне доўг не ўзнiмў вчэй. А потым схмянуўся, хутк глянуў, i нешт нкштлт сумнй усмешкi скрывiл яго вусны:

- Гэт не тго Свiч?

- Тго, - жорстк дкзў Кiрыл.

- Ян прпiсн ў нс? - спытў Гукн быяквым голсм.

- Чтыры гды жыве. I прцуе.

Шчокi плылi яшчэ рз - нiбы пд глдк пголенй скурй перкочвлiся нейкiя влiкi.

"Чорт! - выляўся Сямён Прфёнвiч у думкх. - Трэб мiлiцыi нкруцiць, кб ткiх без мйго дзволу не прпiсвлi".

Ён пдняўся, выпрстўся н ўвесь рост, быццм узлез н п'едэстл, зсунуў рукi глыбок ў кiшэнi штноў. Скзў фiцыйн i ктэгрычн:

- Што ж... Пглядзiм. Мож, возьмем н чргу.

- Не будзь бюркртм! - мль пгрозлiв ппярэдзiў Шыковiч.

Гукн шлмiлi не столькi словы, колькi тон, тое, што "пiск гэты" вось тк д яго - н "ты".

- Дзён прз дзесяць Свiч можн выпiсць, - спкойн пведмiў Ярш i нском чрвiк нступiў сябру н нгу, кб той трымўся спкйней.

- Прз дзесяць дзён, Антон Кузьмiч, i рзмовы не мож быць. - Гукн звяртўся цяпер толькi д хiрург. - Што вы! Ды яшчэ собня... Ткiх i квтэр ням для днго члвек. Ёсць дзяржўня норм.

- Тды ян зойме свой дом. Судовг ршэння б кнфiскцыi мёмсцi ням. Дом нлежыць ёй, - скзў Шыковiч, гледзячы ў гэты рз не н Гукн, н Ярш.

- Яслi? - н мiг слупянеў стршыня, потым шырок мхнуў рукмi, як журвель н ўзлёце крылмi, i зкрычў, здвлся, узрдвн: - Цудоўн! Цудоўн! - Д Кушнер: - Ты чуў? Выкiнем н вулiцу дзяцей! Сотню дзяцей! I ддмо дом, у якiм, дрэчы, мль нiчог не зстлося Свiчвг, ён пербудвны i ндбудвны нмi з тбой... ддмо гэты дом - кму? Дчцэ...

- Вiн Свiч не дкзн! - злосн перпынiў яго Кiрыл.

Гукн шырокiмi крокмi выйшў з-з стл i стў перд Шыковiчм у непхiснй пстве, з цвёрдсцю i жорстксцю ў твры.

- Не, тврыш Шыковiч, дкзн! Вельмi добр дкзн! Усiмi оргнмi. А вы не думйце, што клi знйшлi нейкую знхрку i ян нплял вм кзк, дык вы ўжо ўсё дкзлi, зрбiлi перврот у гiсторыi пдполля. Вы нiўны члвек, Шыковiч. Для мяне цяпер ясн, чму нпiсны вш ртыкул. Як толькi пявiлся гэтя соб...

- Пр собу гэту ты пмўчы. - Кiрыл хцеў скзць: "Хто, як не ты, згнў яе ў Сiбiр?", ле Ярш зноў штурхнуў яго нгой.

Антону Кузьмiчу хцелся птушыць гэтую нечкную ўспышку. Цяпер глоўня мэт - квтэр. Ён дў сбе слов любымi сродкмi вырвць для Зосi пкой, i сврыцц з Гукнм зусiм не ўвходзiл ў яго плны.

- Не прэтэндуе ян н дом, - скзў ён. - Нлiх ёй той дом!

- А вось кмунiст, рботнiк рэдкцыi прэтэндуе. - Гукн дступiў д Шыковiч, пвярнуўся д свйго нмеснiк. - Дзеля гэтг ён гтовы выкiнуць дзяцей... Чго хочш... Абы дкзць свё...

"Ох i дэмгог, сбчы сын. Выдў бы я тбе", - думў Шыковiч, ле пд вырзнымi позiркмi i жэстмi сябр мўчў.

- А чму, спрўды, мы не можм дць квтэру гэтй жнчыне? - неспдзявн для Гукн спытў Кушнер. Ён не ўсё зрзумеў с спрэчкi, ле, члвек сумленны, просты i шчыры, дчуў, што прўд н бку хiрург i пiсьменнiк, што жнчын гэтя ме ўсе првы н квтэру.

Гукн ж крутнуўся н дной нзе - д нмеснiк:

- Ты можш дць?

- Мгу, - з добрй усмешкй дкзў Кушнер. - Роўн прз тыдзень рчнiкi здюць дом п Элевтрнй. Нпiшм iм грнтыйне пiсьмо, i яны пзычць дну квтэру. Ткi выпдк!

- Ну, ведеш, я не мгу дкзвць з пдобны шхер-мхер. Ёсць пртыйны i грмдскi кнтроль.

- Якi ж тут шхер-мхер? Вынесем н выкнком. Ппросiм тврыш Ярш длжыць. А я тым чсм дмоўлюся з рчнiкмi. Яны хлопцы добрыя, зрзумеюць. - Спкойня рзвжлiвсць Кушнер неяк дрзу ўтймвл ўсiх. Нвт Гукн. Але, збыўшыся, Кушнер нхiлiўся ў дчынене кно i срвў зялёны ключы плод кштн. I тды Сямён Прфёнвiч зкрычў вiсклявым, як у iстэрычнй ббы, голсм:

- Не рвi кштнў! Абшморгў усё дрэв!

21

Яны стялi перд шырок дчыненым кном пустог пкоя, у якiм пхл фрбй i цэментм. Пкой быў н другiм пверсе. Але i дгэтуль пмiж сдмi вiднелся луквiн ркi i зрэчныя, спчтку лугвыя, длей плявыя i лясныя прсторы.

- Цудоўн! Млйцы рчнiкi! - ухвлiў Шыковiч псля добрых пяцi хвiлiн мўклiвг любвння i длёкiмi прстормi, i блiзкiмi сдмi, i гонтвымi, шыфернымi дхмi дмоў, што густ, як лстўчыны гнёзды, ляпiлiся н пктым берзе.

- Млйчын Кушнер! - дгукнуўся Ярш. - Ён вытрымў глоўны бой.

- А ты мўчў?

- Не мўчў. Але клi пчлся бойк пмiж стршынёй i нмеснiкм з глсы сябрў выкнком, то цяжк ўствiць слов...

- Не было мяне!

- Ты хутчэй спсвў бы спрву. Я думў, ты - флегмтык, ты - фрыкнец.

Мш, якя стял крыху збоку д iх, пвярнул свю злтую глву, усмiхнулся Шыковiчу, як бы ўхвляючы, што ён вось ткi, неспкойны.

- Не, ты рстлумч, Антон... Здецц, усё рзумею, пводзiн яго зрзумець не мгу. Добр, дпускю, што ён упэўнены, што Свiч ворг... Хоць зноў-ткi, чму ткое нежднне сур'ёзн, п-новму рзбрцц з фктмi? Чму ткя ўпртсць? Але мяне больш буре другое: што ён ме д гэтй няшчснй дзяўчыны? Ужо кму-кму, яму-то ўбiвлся ў глву формул, што сын цi дчк не дкзвюць з бцьку.

- Формул! Ты скжы, нвошт ян птрэбн был, ткя формул? Чму, нрэшце, не дкзве? Тды п логiцы трэб iсцi длей: i бцьк не дкзве з сын. Нiхто нi з кго не дкзве. А вось я, нiўны члвек, хчу дкзвць з ўсiх. I хчу, кб усе дкзвлi з мяне. I рдуюся, што гэт цяпер зпiсн ў ткiм дкуменце!

Ярш выкзўся злосн - што стсвлся д мiнулг, i любоўн-горч - б свiм ждннi i пр той пртыйны дкумент, пр якi ў тыя днi гврылi ўсе.

Мш пглядзел н яго з зхпленнем, як глядзел неднойчы ў чс перцый i псля iх. Не ўсю сутнсць рзмовы, якую яны пчлi яшчэ ў мшыне i прдўжлi тут, у толькi што трымнй Зосiнй квтэры, ян дрзу зрзумел. Гiсторыю Зосi i яе бцькi ян ведл, ле не здгдвлся, што гiсторыя гэтя не скончн, i не мгл ўцямiць, чму яны тк бурны Гукнм. Асблiв Шыковiч. Не хцеў двць квтэры? А кму ён вось тк, дрзу, дў квтэру? Што-што, квтэрныя спрвы, пжыўшы ў гордзе, ян добр ведл, штодня чул рзмовы пр гэт, у рзмовх чст ўпмiнлся iмя Гукн: дны яго хвлiлi, другiя лялi. Мш ўмел быць б'ектыўнй. Думл, што кб ян прсiл квтэру i ёй не длi, то ян не рбiл б з гэтг ткой тргедыi, як робяць другiя. Тму i бурэнне Кiрылы Всiльевiч ян спчтку не зусiм рзумел. А псля пошнiх слоў, якiя мужчыны скзлi, сблiв псля слоў Антон Кузьмiч, ёй усё пряснiлся. Глоўне - не квтэр, глоўне - дносiны д члвек ўвогуле i ўземдносiны людзей, усiх людзей. Млдой душой свёй, усiм склдм хрктру i жыцця дзяўчын был з тое, што скзў Ярш.

Ян зноў пдумл пр мцi, брт, сясцёр, i ёй стл рдсн, што н другi дзень псля кнцэрт ян пслл iм грошы, якiя збiрл н нове плцце, i нпiсл доўге i добре пiсьмо.

Ехць глядзець i бстлёўвць Зосiну квтэру Мш ппрсiлся см. Квтэрк яе прдвл. Дволi прсторны пкой, мленькя, ле ўтульня кухня, дзе ўсё пд рукой: двухкнфорня гзвя плiтк, беленькя рквiн, блiскучы крн, пвярнулi - плiлся вд.

Шыковiч, зйшоўшы, скзў:

- Кб трохi вышэй. Усё-ткi нiзк. Чс ужо дмўляцц д ткiх гбрытў.

Ярш дстў рукой столь i зсмяяўся. Ого, дзiв што! З яго ростм! А Мшы ўсё здлося нрмльным i прыгожым. Ян ўзрдвлся, клi мужчыны пхвлiлi вiд з кн.

Ян кторы рз прйшлся п пкоi. Абцсiкi прылiплi д свежй фрбы i, длiпючы, птрэсквлi. Зствлiся ледзь прыкметныя сляды. Тму ян хдзiл не п сярэдзiне, кля сцен, дзе стне мэбля.

- Пдлогу трэб пмыць хлоднй вдой, - скзл дзяўчын i пшкдвл, што ням вядр i нучы.

Ярш не здзiўляў яе гспдрчы прктыцызм. Здзiўляўся Шыковiч. I любвўся дзяўчынй. Ён тксм, як неклi н дчы Влянцiн Андрэеўн, прўнў яе с свёй дчкой i пдумў б дкзнсцi з выхвнне дзяцей. Д Iры ён, прўд, хоць быў трохi быяквы, сын ж з рук не спускў, вынiкi хоць i розныя, ле днолькв не ндт рдсныя.

Псля яны пўдня ездзiлi п гордзе - шуклi мэблю. Iх усiх днолькв зхпiлi клопты п бстлявнню квтэркi. У шчднй ксе, клi брлi грошы, Кiрыл пршптў сябру:

- Ты ведеш - я скупы. Але для яе мне чмусьцi нiчог не шкд.

Мшыну ён вёў з вясёлй зухвтсцю. Ярш жртўлiв ппярэдзiў:

- Кiрыл, я не зстрхвў свйго жыцця.

- Я недзе чытў, што хiрургi - нйбольшыя бязлiўцы. Стршэнн бяцц трпiць пд нож свйго клегi.

- Няпрўд! - сур'ёзн зпярэчыл Мш.

Крмў было неклькi. Яны б'ехлi ўсе. I дусюль выходзiлi рсчрвныя.

Мш, пр густ якой Шыковiч спчтку, клi ян выкзл зхпленне мленькй, просценькй квтэркй, быў невысокй думкi, тут нечкн выявiл здзiўляючую птрбвльнсць. Ян нiколi яшчэ ў жыццi не куплял мэблi. Але тое, што яны ўбчылi ў крмх, ян гнiл дрзу, з першг позiрку. Стлы, шфы, крэслы былi вялiкiя, нязгрбныя, непрыгожыя.

Ярш хмур мўчў. Шыковiч сврыўся з дырэктрмi.

- Не мы выпускем, тврыш.

- Дык не бярыце, што не iдзе. Птрбуйце!

- А плн?

- Ды не жывiце дным днём. Адзiн месяц не выкнеце, н другi первыкнеце, клi трымеце, што трэб.

Яны пблжлiв i скептычн ўсмiхлiся: нiчог, мўляў, ты не рзумееш, дргi пкупнiк, у гндлёвых спрвх.

Нрэшце дзiн млды прдвец употй, у цесным прходзе пмiж шфмi-бегемотмi прiў Мшы:

- З'ездзiце д Грбр. Н склдзе вы знойдзеце, што вм трэб.

- А хто гэт - Грбр?

- "Грмэблягндль".

Мш, сядючы ў мшыну, рскзл пр гэтую птемную рзмову. Шыковiч дрзу ж згдзiўся:

- Iдэя! Стну лепшы дствл з усiх ншых дствл!

- Ненвiджу пкупку п блту, церз чорны ход.

- Антон - iдэлiст! - зсмяяўся Шыковiч, крут пврочвючы свйго шмтпкутнг "Мсквiч". - Будзе мэбля. Будзе i фкт для фельетон.

У клiдоры гндлёвй устновы Кiрыл с смехм штурхў мжнг Ярш д ббiтых жоўтым дэрмцiнм дзвярэй з шыльдй "Дырэктр".

- Зходзь смел, пвжн. Кб зрбiць уржнне.

Але нiякя смелсць i пвжнсць уржння н "ўсемгутнг Грбр", мленькг лысвтг члвечк, не зрбiл. Ён не дкзў нвт н iх прывiтнне i прдўжў рзмову з двум свiмi рботнiкмi: выршлi вжнейше пытнне - у якую крму пермясцiць нейкую Гюнкову. Потым дырэктр, мбыць, спхпiўся, што пытнне гэт незвычйня тйн, i нездволен звярнуўся д нведвльнiкў:

- Вм што, тврышы?

- Я - Шыковiч, - скзў Кiрыл i ўбчыў, што прозвiшч яго нiякг ўржння не зрбiл. Нязлосн пдумў: "Гзеты чортў гндляр не чыте". Аднк рушыў длей: - А гэт - Ярш, нш прслўлены хiрург.

Антон Кузьмiч сцiснуў кулкi.

Але - о дзiв! - перд Яршм мленькi Грбр пчцiв пдняўся, прцягнуў руку:

- Ведю, ведю. Хто ў нс не веде тврыш Ярш! Прыемн, вельмi прыемн.

"Клюнул", - пдумў Кiрыл, пдствiўшы крэсл сябру. Сеў побч см i тут ж пйшоў у нступленне:

- Спрв ткя, тврыш Грбр... У Антон Кузьмiч жнiўся сын. (Ярш уздрыгнуў д нечкнсцi.) Хлопец узнчльве брыгду кмунiстычнй прцы н стнкбудўнiчым. Яму дюць квтэру. Бцьк ў пдрунк хоч бстлявць яе. Але, ведеце, трэб прыстойне што-небудзь... Сучсне. Стыль. Кб не сормн было.

- Рзумею. Усё зробiм, - чмусьцi ўзрдвўся дырэктр.

Ярш неднойчы здзiўлялi нечкныя выдумкi Шыковiч. Але гэтя яго прост шлмiл. Ён спчтку бурыўся, псля нтужлiв стрымлiвў смех, кб не здцц гэтым людзям дзiвком. У цесным клiдоры ён дў сябру кухтля.

- А што ты яму будзеш тлумчыць? Шукем стыльную мэблю для хворй? Кзк!

Яны пклiклi Мшу. I см Грбр, выршыўшы, вiдць, з тры хвiлiны, якiя яны чклi яго, куды первесцi Гюнкову, пвёў iх н склд. Прўд, перд гэтым ён здзiвiў Мшу. Рптм спытў:

- Нявестк, тврыш Ярш? - i прцягнуў руку, пчў вiншвць.

У дзяўчыны бровы плезлi н лоб.

Але Шыковiч мiргў ёй тк вырзн, што ян зрзумел: ён нешт выдумў.

Н склдзе ян дрзу звярнул ўвгу н грнiтур вытворчсцi дной з лтышскiх фбрык, просты, прыгожы, з нборм рэчў для днго пкоя: кнп-ложк, нiзкi стол, рзборня кнiжня плiц, нiзкiя зручныя крэслы.

- О, у вс густ! - усмiхнуўся Грбр. - Я мог бы ўзяць вс тврведм. I пшкроб птылiцу. - Мы пкiдлi гэт для выстўкi-проджу. Але клi ткi выпдк - бярыце.

У мшыне, здволеныя пкупкй, якую Грбр пбяцў прз гдзiну прывезцi, яны ргтлi з выдумкi Кiрылы Всiльевiч. Асблiв смяшыл, што "мэблевы нчльнiк" плiчыў Шыковiч "зўхозм" Ярш. Потым Мшу склнул думк: мгчым, што гэты хiтры Шыковiч веде, што ян сустркецц з Трсм, тму i выдумў ткую прычыну. Не, не пдобн. Хутчэй ён мог бы дведцц, што ян сустркецц з яго сынм: Слвiк блбтун. I ёй зноў стл весел ўжо д iншй думкi: мож здрыцц, што некму з iх спрўды прыйдзецц купляць з ёй мэблю з ткой прычыны - жнiцьб сын.

* * *

- Ну, Соф'я Сцяпнўн, пр ддому.

Словы Ярш, iх тон, не, як звычйн, фiцыйн-лекрскi, хоць i лсквы, нейкi вельмi ўжо сяброўскi, сплохлi Зосю. Зноў той ж незрзумелы прыступ стрху, д яког ян душэўн пкутвл. Спрўды незрзумелы. Дзiўны. Чго ёй бяцц цяпер? Мног год ян перконвл сябе: не скрдзiся н лёс, жывi, як жывецц, зўтр мож здрыцц горше, i нiчог не бялся, нiякiх хвроб, нiякiх нягод. А прыйшло збўленне д цяжкй хвробы - ян дчуве, што сэрц яе не тое, з якiм ян жыл мног год, i ўсе лекры робяць ткое зключэнне (яе слухл, мож, сотня лекрў i прктыкнтў)... Прйшло мног добрг... Ярш яшчэ колькi дзён нзд скзў, што трымлi для яе квтэру мль у цэнтры горд. I Мш пведмiл з рдсцю: "Ткя сiмптычня квтэрк. Сюрпрыз для вс". Вярнулся здроўе, знйшлiся шчырыя, чулыя сябры, чго ж бяцц? Аднк стрх не прходзiў.

Збiрл рэчы, перпрнулся - i ў яе клцiлiся рукi, ногi.

- Слбенькя ты яшчэ. Чго ён цябе выпiсве? - згврыл ббуля-снiтрк.

Зося см з здвльненнем зстлся б у бльнiцы. Тут ян хоць з усiмi i ўсiм звыклся, нвт с свiм стрхм. А што тм? Ян мног дзён ужо гулял п сдзе. А цяпер бялся глянуць н дчыненыя вокны, з якiмi шумеў вялiкi горд. Дзень быў не вельмi вясёлы - мль п-сенняму хмурны, з дрэў злятл перше лiсце. Мож, i д гэтг яшчэ незнёмы боль у сэрцы?

Мгчым, што дчувннi яе можн было б прўнць з дчувннем тго шхцёр, яког, не п яго волi, спусцiлi ў глыбокую шхту, звлiлi i пртрымлi тм у цемры доўг-доўг. А потым другiя людзi, добрыя, дкплi i пволi пдымюць нверх. I вось гэты мiг, клi ён пвiнен ступiць н пверхню зямлi, убчыць неб i сонц, - смы стршны. Не слепнуць бы!

Првесцi яе выйшлi многiя лекры, сёстры, снiтркi, хворыя ддзялення, якiя мглi хдзiць. Яны ведлi яе лёс, перцыю. Некторых, прўд, цiквiл iнше: хворую выпiсве i збiре см Ярш.

Ёй выкзвлi нйлепшыя пждннi.

"Колькi добрых людзей", - пдумл Зося i, рсчуленя, зплкл: дўно ўжо ян тк не рзвiтвлся з людзьмi, з якiмi зводзiў яе лёс.

Мш ўзял яе з руку, скзл мль жорстк д ўсiх:

- Дволi! - д Зосi: - Вм нельг хвлявцц, - i пвял д цэнтрльнй леi, дзе iх чкў сiнi "Мсквiч".

Ярш стяў кля мшыны. Зося зноў сплохлся, убчыўшы яго тут, без хлт, у добр дпрсвным шэрым грнiтуры. Ён быў зусiм не ткi, як той сiлк-чрдзей у белым хлце, яког ў бльнiцы ўсе любiлi i бялiся. Ён нвт здвўся не ткi высокi i мжны i ўсмiхўся не тк, як у плце, прсцей, цяплей. Ян рптм больш вырзн, чым клi-небудзь рней, убчыл ў iм тго д дзёрзксцi смелг, вясёлг "Кузьму", яког хвл н грышчы дзевятнццць год нзд. Усмiхўся ён тк, як тды, i мль гэтк ж трохi збянтэжыўся. Ян тксм ўсмiхнулся, i дзiўн - стрх яе як рукой зняло. Ян выйшл з пдзямелля, рсплюшчыл вочы, убчыл неб, сонц i... не слепл. Антон Кузьмiч узяў з яе рук пкунчк, скзў зноў-ткi зусiм не тк, як у плце:

- Вiншую. Бльнiц нш добря, ле лепш у яе не трпляць. Можце пверыць, што я не буду сумвць без рботы.

- Будзеце, - не згдзiлся Мш.

- Не, не буду. - Ён дчынiў iм зднiя дзверцы. - Клi лск.

См пйшоў сдзiцц з руль.

- А Кiрылы Всiльевiч ням? - зiрнулся Мш.

- У яго ўчор днялi првы з первышэнне хутксцi. Сёння недзе де тлумчэннi iнспекцыi.

Мш зсмяялся:

- Гэт я нкркл. Помнiце, я скзл: "Аднiмуць у вс првы". А ён: "Цiпун вм н язык".

Чмусьцi хорш зрбiлся Зосi д гэтй жртўлiвй iх рзмовы пр члвек, яког ян ведл п рскзх Мшы, ведл, што ён хцеў пбчыцц з ёй, ле Антон Кузьмiч пусцiў яго толькi н перцыю, дзе той смлеў. Хорш д iх вось ткой дружбы.

Мшын пвярнулся i выехл з вроты. Зося зiрнулся н бльнiцу, ле без жлю, без ждння зстцц тм i без стрху перд тым, што чке яе нпердзе. Ярш вёў сцярожн, пвольн. Зося злюбвлся гордм, мль незнёмым, новым. Хоць жыл ян тут ужо чтыры гды, ле ёй цяжк было хдзiць п гордзе, рэдк ян выязджл с свёй длёкй ускрiны н ўтобусе ў цэнтр.

С здроўем, з сiлй д яе вяртлся рзуменне прыгожг, змiлвнне хрством. Клi яе вывелi першы рз у сд, ян глянул н яблынi з рэдкiмi плдмi i, як дзiця, зсмяялся д рдсцi. Тм, у бльнiцы, i гэте пчуццё яе плохл. А тут, н цэнтрльнй вулiцы, ян глядзел н млдыя лiпы, кштны, i сэрц яе поўнiлся здровй, незнёмй цi дўно збытй рдсцю. Ян ўсмiхлся, не пдзрючы, што Ярш бчыць яе ўсмешку прз люстэрк.

Прўд, клi мшын пвярнул н вулiцу, н якой мл што змянiлся з тго чсу i якую ян ведл лепш, чым любую другую вулiцу, Зося змерл - куды ён вязе? Але прмiнулi звулк, д болю блiзкi, - i ян зноў супкоiлся.

Шыковiч чкў iх кля пд'езд. Мшын яшчэ не спынiлся, Зося ўжо здгдлся, што гэт ён.

- Кiрыл Всiльевiч? - спытл ян ў Мшы.

- Вiдць, првы яму ддлi - лысiн блiшчыць, што нмслены блiнец, пжртвў Ярш. - Н яго фiзiяномii - усе яго пчуццi.

Зося вылезл з мшыны i першя прцягнул Шыковiчу руку.

Ён сцярожн сцiснуў яе тонкiя, сухiя, грчыя пльцы i доўг не выпускў iх - рзглядў жнчыну з бесцырымоннй цiквсцю. Яго прыемн ўрзiл, што твр яе зусiм не спкутвны, як яму ўяўлялся, крыху бледны, ле бдй што прыгожы. Усё пержыте хiб што дбiлся ў вчх, вялiкiх, блкiтных, злiшне вырзных, як в ўсiх людзей псля цяжкй хвробы, ды ў дробных зморшчынкх кля куточкў вчэй i ў дзiнй глыбокй мршчыне н высокiм белым iлбе. Зося збянтэжылся д тког яго рзглядння, пусцiл вочы, убчыл све стптныя чрвiкi, пкмечне ў бльнiчных кпцёркх просценьке плцце i... зсромелся, мгчым, упершыню з мног год вось тк. Д перцыi гэт тксм здрлся рэдк. Был срмлiвсць, ле зўсёды з iншй прычыны. Бдй нiколi д тго, што нехт рзглядў яе бедне дзенне, як i д тго, што лекры i кмiсii глядлi i мцлi яе хворе цел. I вось - мль дзявочя зсромленсць, хоць рзгляде немлды ўжо, лысвты члвек. Прост прнуты: стптныя бсножкi, пкмечны прусiнвы ксцюм.

Ян ўзнял вочы, усмiхнулся i спытл:

- Аддлi вм првы?

- О! - здзiвiўся Шыковiч. - Вм ужо рскзлi? Аддлi, ле змянiлi, чэрцi, тлон. Аднк вiншую вс. Пверце, як я рды з вс! Гэтму чрдзею трэб пры жыццi пствiць помнiк. Прўд? - кiўнуў ён н Ярш, якi зчыняў мшыну н ключ.

Ян, Зося, i Мш дкзлi яму днольквымi ўсмешкмi любвi д чрдзея. А см чрдзей сярдзiт нхмурыўся:

- Пйшлi. Ад Кiрылы Всiльевiч вы пчуеце яшчэ нямл кзк.

- Чкй, - спынiў яго Шыковiч. - Соф'ю Сцяпнўну првяду д квтэры я. Пршу, - ён жртўлiв пдствiў ёй локць.

I ян, н здзiўленне Мшы, дволi грцыёзн бперлся н яго руку i пйшл ўпэўнен, цвёрд, у нгу з iм. П бльнiчным сдзе ян тк упэўнен не хдзiл яшчэ. Мш зiрнул н Антон Кузьмiч. Той кiўнуў глвой здволен i, здлося ёй, упершыню з гонрм, як бы кжучы: "Вось што мы здольны зрбiць з вмi".

Н пляцоўцы другог пверх Кiрыл спынiўся, дстў з кiшэнi тонкi ключык д фрнцузскг змк, мль урчыст пердў яго Зосi.

Усе ўбчылi, што рук яе здрыжл. Ян доўг глядзел н ключ.

- Адчыняйце.

Ян пвярнулся i доўг не мгл пцэлiць у змочную шчылiну.

Потым, як бы ўзрдвўшыся, што дзверы дчынiлiся, хутк ўвйшл ў цемнвты цесны клiдорчык, пвярнул нлев i спынiлся ў шырокiх дзвярх, слепленя бляскм мэблi, эстмпў н сценх, гнём букет, зiхценнем бутэлькi шмпнскг, перлiвмi яблык, груш, вiнгрду, торт i яшчэ многг iншг, чым быў устўлены нiзкi стол н тонкiх ножкх.

Убчыл ўсё гэт Зося, i яе зноў пнвў стрх, мож, пошнi. Ян зiрнулся i як бы пклiкл н дпмогу:

- Антон Кузьмiч!

Ярш прйшоў мiм яе i, нi н кго не гледзячы, скзў збянтэжн, тму трошкi сярдзiт:

- Ну, ну... без усяго... без здзiўлення. Псля, псля... Усё гэт вш. Жывiце. А мы зрз вып'ем з вш здроўе... З нвселле, Мш! - Ён, кб нечым зняць сябе, пчў перстўляць шклянкi, яны мелдычн ззвiнелi. Пдняў бутэльку з шмпнскiм.

- Чкй! Спсуеш усю ўрчыстсць! - Шыковiч любiў эфекты.

Яны, усе трое, змiтусiлiся кля стл, н нейкi мiг, вiдць, збыўшыся н гспдыню, якя ўсё яшчэ, слепленя i глушня, стял ў прозе. А потым рптм ступiл ўперд, спрўды як сляпя, выствiўшы перд сбой рукi. Пдышл д Ярш, мленькя, просценькя, як дзяўчынк, у пкмечнй штпельнй сукенцы, плжыл рукi н шырокiя грудзi яго, ззiрнул знiзу ў вочы i рптм прытулiлся тврм д сэрц яго i... бязгучн зрыдл. Ён зусiм збянтэжыўся. Не ведў, што рбiць. Шырок рсствiў рукi, трымючы ў дной бутэльку. Ён як бы бяўся д яе дкрнуцц, не мог дрвць д сябе. У вялiкй рзгубленсцi пўтрў:

- Не трэб... Не трэб... Што вы... Клi лск... Зося... Соф'я Сцяпнўн!..

Мш ўмiг злётл н кухню i вярнулся с шклянкй вды. Але Шыковiч кiўнуў ёй: "Не трэб. Не чпйце", - i сцярожн збрў д Ярш бутэльку з шмпнскiм.

22

Мшы пдблся гэтя гульня - сустркцц п чрзе то з дным, то з другiм. Яе клегi, нпэўн, вельмi здзiвiлiся б, кб дведлiся, што ян, Мш Лiтвiн, сур'ёзня, рзвжлiвя, куртня, сумлення i не ткя юня ўжо двццць тры гды, - здольня н гэткiя жрты. Ды i не ткя крсуня, кб тк млелi хлопцы. См ян тксм лiчыл сябе непрыгожй, пкутвл д гэтг, стрлся ўпрыгожыць сябе моднымi плццямi i прычоскмi, ле ўпотй мль рыхтвлся пржыць "веквухй" (тк у iх вёсцы нзывюць стрых дзевк). Ды рптм гэтыя хлопцы, кожны п-свойму, дкрылi яе прыгжосць, дкрылi для сябе, сме глоўне - для яе смой. Ян сблiв дчул гэт н кнцэрце i псля нлежным чынм сэнсвл. Кнцэрт, прўд, выклiкў цэлую гму пчуццяў, смых супярэчлiвых, ле ўсё-ткi нйвжнейшым для яе было дкрыццё: ян мож пдбцц. Гэт крылiл яе. Ян был ўдзячн i Слвiку, i Трсу. Яны былi розныя, вельмi непдобныя, ле шмт у чым дпўнялi дзiн днго. Кб сплвiць iх хрктры, рысы i звычкi ў дно, то вельмi мож быць, што ў тког хлопц ян зкхлся б дрзу, ткi нблiжўся б д яе iдэлу.

Трс ёй здўся спчтку сумным. Нвт у кмпнii свiх хлопцў н кнцэрце ён, брыгдзiр, трымўся неяк збоку, тон здвлi смяшлiвы Косця i не вельмi гмнкi, ле ндзвычй дсцiпны Генрых. Але псля двух-трох спткнняў ян перкнлся, нколькi ён глыбейшы i рзумнейшы з Слвiк, як мног веде - тк мног, што ёй зрбiлся боязн. Ён рскзвў сур'ёзн, ле цiкв. Ён д ўсяго ствiўся з цяжквтй сур'ёзнсцю, з большй, чым нвт яго прыёмны бцьк, якi ўмеў пвесялiцц i пжртвць. А Слвiк, ндврот, пдбўся ёй з несур'ёзнсць, з лёгксць, бесклпотнсць. I з iронiю.

З усяго ён смяяўся. Рзыдзецц - не де лiтсцi нiкому: нi бцьку, нi сястры, нi сябрм, нi нвт сбе. Прўд, д дных, як д Ходс, iронiя злосня, д другiх - бяскрыўдн-пблжлiвя. Адну мцi, прыкмецiл Мш, ён нiколi не чпў. Мож, тму Мш i дрвл яму гэтыя нсмешкi з усiх, нвт з Ярш.

З Трсм было цiкв, с Слвiкм - весел.

Н трэцiм цi чцвёртым спткннi Трс нрэшце пцлвў яе, i ян не зпярэчыл, не дштурхнул, як Слвiк; ян з цiквсцю чкл ўсе вечры клi ж ён двжыцц?

Слвiк зрывў пцлункi, як крдзеныя яблыкi. Знянцку. Ян не дзвлял. Ян вырывлся, двл яму лёгкiя плявухi. Ён пдстўляў шчокi i кзў:

- Бi, бi... Але мй н ўвзе, я лiчу, з кожную плявуху - сто пцлункў. Ты не рсплцiшся.

Ён днойчы нпомнiў, што прсiў яе б дной лсцы - пцлвць крй яе плцця. Ян зсмяялся:

- Пцлуй.

Ён тут ж н вулiцы (добр, што чс быў познi) укленчыў н тртуры, бняў яе ногi i... пцлвў клен. Ткой дзёрзксцi Мш не чкл. Узлвлся, пйшл ддому. Клл слухўку, клi ён нзўтр, нпслязўтр, штодня звнiў у бльнiцу.

Слвiк зсумвў. Яму ўсё брыдл: пiжонiстыя сябры, модныя дзяўчткi, лiпсi, плсцiнкi з мексiкнскiмi песнямi, "Пплвок". Яму хорш было толькi з Мшй. Тму ён ндумў пдпiльнвць яе. Зрбiў зсду н цiхй вулiцы, дзе ян жыл. Дчкўся, клi, ужо добрым прыцемкм, ян выйшл з дому. Пйшоў нзiркм. Н суседняй ткой ж цiхй вулiцы з прысдмi лiп Мш сустрэлся з хлопцм. Не, не прост сустрэлся. Яны пцлвлiся ў цянi строг кштн. Як млткi зстуклi Слвiку ў скронi. Здрд! Чорня здрд! Ён сцiснуў кулкi, гтовы кiнуцц н спернiк. Але слупянеў, клi п голсу пзнў Трс. Гэт не было бурэнне, не было, бдй, i здзiўленне. Пчуцця свйго ён нiкому не мог бы псля рскзць. Гэт - як удр моцнг электррзрду: нiякiх дчувнняў - i шок.

Схмянуўся Слвiк толькi тды, клi пчуў, што яны iдуць н яго. Стл чмусьцi стршэнн боязн сустрэцц з iмi, ён кiнуўся ўцякць. Пвярнуў у нейкi звулк, выйшў н другую вулiцу... А клi прыйшл злосць i прг помсты, ён вярнуўся нзд, ле не знйшоў iх. Згрючы д рэўнсцi i крыўды, пдумў, што ян пвял яго д сябе. Кiнуўся д яе дом, згрукў кулкмi ў зчыненыя кнiцы. Выйшў гспдр з добрым кiем у руцэ.

- Пклiчце Мшу.

Гспдр глядзеў н яго як н п'янг. Цярплiв i лгодн рстлумчыў, што яе ням дом - пйшл ў кiно. Слвiк не пверыў, хцеў прскочыць у фортку. Гспдр пкзў кiй.

Цэлую ноч ён блукў п вулiцх. Пд рнiцу зснуў н лўцы прывкзльнг сквер. Адтуль з'явiўся н звод у свiм вячэрнiм модным грнiтуры. Рбочыя ў прхдной скептычн зiрлi яго. Трс сустрэў у цэхвй рздзявлцы, здзiвiўся:

- Ты дзе гэт быў, што не пспеў пердзецц?

- Дзе? - Слвiк утропiўся н яго свiмi чырвонымi д бяссоння вчмi.

Трс усмiхўся.

"Усмiхешся? Рдуешся? Чкй ж! Я тбе пкжу рдсць! Святымi прыкiдвлiся, гды! Дэмгогiю рзводзiлi б новй мрлi!"

Яго пнвл хлодня рзвжлiвсць у пошукх помсты. Хцелся прыдумць нешт ткое, кб рзвлiць iх брыгду, скмпрметвць Трс i ногул нрбiць груку н ўвесь горд. Але рзм з тым яму было ўсё-ткi шкд пкiдць звод. Гэт яго стрымлiвл д нечг тког, што мгло спрўды нрбiць вялiкг шуму. Прост нхулiгнiць - псдзяць. Сдзiцц яму больш зусiм не хцелся. Прўд, ён зноў лез пд крн. Зноў псврыўся з Нiнй. Зпусцiў ключом у Косцю, якi пспрбвў быў пкпiць з яго нстрою. Мцюкнуў Глыгу, клi той мцюкнуў яго. Гэт ткi нрбiл шуму. Нчльнiк змены ляў усiх. Але кб яго, ды яшчэ вучнь!.. Пбялеў, зтупў нгмi:

- Шчнюк! Млюск! Выгню! Сёння ж рзлiчу.

Трс i хлопцы брнiлi Слвiк. Яны сцерглi яго, як скулу. Пкуль ён сустркўся з Мшй, яго нельг было пзнць: увжлiвы, стрнны, дсцiпн-вясёлы. Хлопцы рдвлiся: стновiцц члвекм. I рптм з дну ноч змянiўся, што яго нельг пзнць, у другi бок, нзд.

Хлопцы мусiлi пгдзiцц з Косцевй думкй, што яны слб ўплывюць н яго. Толькi н зводзе ды ў тыя вечры, клi iм удецц ўтрымць яго ў свёй кмпнii. А што ён робiць, клi зстецц дзiн? З кiм сустркецц? З кiм сябруе?

Яны выпрцвлi цэлы плн ктыўнй рзведкi, рзмерквлi ролi i бвязкi. Был якрз субот, кроткi рбочы дзень.

- Што ты думеш рбiць сёння? - спытў у Слвiк Косця.

Ён пблытў iм крты.

- Педу н дчу. Ншы едуць. Пблукю п лесе. Мож, пошнiя цёплыя днi. -I рптм д Трс: - Педзем рзм! - З дзень ён не мог прыдумць нiякй помсты. А тут у яго нечкн блiснул думк.

Трс успомнiў, што Глiн Адмўн неяк упiкнул, што ён пчў збывцц н сям'ю. Ды i Косця мргў: згджйся!

* * *

- Асцярожн ж, хлопчыкi, - лскв скзл Влянцiн Андрэеўн, клi яны выйшлi з дчы, бодв с стрэльбмi н плячх. Мцi рдвлся, што Слвiк псябрвў з Трсм, з рбочымi хлопцмi i, здецц, бярэцц з розум. Цяпер ян згджлся з мужм, што трэб было дрзу ўлдквць хлопц н звод.

Влянцiн Андрэеўн доўг з змiлвннем глядзел iм услед.

Яны выйшлi н луг. Быў цiхi, ле п-верснёўску бдзёры ўжо двячорк. Н небе ляжлi пшмтныя воблкi, нiзкiя, высокiя, перыстыя i джджвыя. Быццм нейкя цэнтрбежня сiл рзгнл iх у бкi, д небсхiлу: у зенiце ясн, з бкоў блкiт зкрылi дгiстрычныя кшлтыя звяры, знясiленыя ветрзi, што пвiслi псля буры. Сонц зслнiў вялiзны днгорбы вярблюд. Але прменнi прбiлiся пверх горб i пзлцiлi воблк-крыло.

Ад лугвых узгоркў, выпленых сонцм д попельнг колеру, дыхл сумным нстроем восенi. Цешыл вок тв ў лшчынх, ле i яе колер мл нгдвў колеры вясны: нiводнй крскi, дн цёмня, як зцвiля вд блот, зялёнсць. Н дным з узгоркў стял млдя сiнк, мль уся ўжо чырвоня. Яны прйшлi мiм. Трс пглдзiў сiнку рукой i зсмяяўся - золтм свiх лiсцяў ян нгдл яму Мшу. Слвiк зiрнуў н сiнку i, нпэўн, усё зрзумеў.

"Смяешся, гд? Рдуешся? Хутк ты ў мяне зплчш". Ён выплюнуў недкурк цыгрэты i зплiў новую. Ён плiў усю дрогу. Гэте яго глытнне цыгрэт, мўклiвсць i сблiв тое, што д яго птыхл кньяком, не пдблiся Трсу, нсцярожвлi яго.

"Ну i хрктр! Не ведеш, што ён выкiне прз хвiлiну. То ў яго слвесны пнос, то мўчыць як нямелы".

Яны нблiзiлiся д густог зрснiку высокй лзы. З гэтй лзой невялiкя стрыц, н якой любяць нчвць кчкi.

Рптм Слвiк спынiўся, пвярнуўся д Трс, якi iшоў крыху ззду. Абрзлiв плюнуў мiм яго недкурк. Зняў з пляч стрэльбу, пствiў прыклдм н пясок сцежкi. Вочы яго гнеўн блiснулi i тут ж пцямнелi.

- Адзiн з нс сёння пвiнен пмерцi! - скзў ён злосн i сур'ёзн.

Трс, хоць i дчувў нешт нядобре, усмiхнуўся, як бы зцiкўлены гульнёй.

- Умов: рзыходзiмся i сыходзiмся ў лзняку. Хто ўбчыць першы... выпдковы стрэл... Няшчсны выпдк... Больш двух год не ддуць... Не бойся!

Кб не блiсклi тк вочы, не персмыклiся вусны i пльцы лiхмнкв не грлi п грнёных ствлх дубльтоўкi, то гэт можн было б плiчыць з чрговы Слвiкў жрт, няхй недрэчны, дзiцячы, ле жрт. А тк - Трс узлвўся.

- Для ткой гульнi ты ппрсiў бы Вiцю. I не стрэльбы трэб вм - кii. А я перрос. Ды i тбе чс...

- Ты - гд! - зкрычў Слвiк, пырскючы слiнй. - Ты... Ты... Ты пдлюг! Я ненвiджу цябе!

- Звошт?

- Звошт?! Ян мя дзяўчын. Я першы пзнёмiўся!.. Я першы!..

- Цiў, - свiснуў Трс. - Чкй, ты пр кго гэт?

- Хдзем, то я цябе прыкончу н месцы! - шлеў Слвiк.

Трс нрэшце ўсё зрзумеў. Мш неяк прызнлся, што ян сустрклся с Слвiкм. Не скзл толькi, што стрчецц п чрзе з iмi. Ён не прыдў гэтму знчэння. Мл хто з кiм рней сустркўся! Аж вунь яно як пвярнулся! Аднк што гэт з метд выршць ткiя пытннi? Скжы, клi лск, якi сярэдневяковы рыцр!

- Дурнь! Ян што, твя прывтня ўлснсць? Ты прысвоiў яе? Iдыёт! У яе свя глв н плячх. I не ткя пустя, як твя. Ян см мож выбрць, з кiм ёй стрчцц. Пйшоў ты! - Трс моцн выляўся, пвярнуўся i, ппрвiўшы н плячы стрэльбу, шпрк зкрочыў нзд.

У душы Слвiк узрдвўся, што Трс дмовiўся д "кўбойскй дуэлi". Ён, безумоўн, быў упэўнены, што Трс дмовiцц, клi яму яшчэ тм, н зводзе, ускочыл ў глву гэтя вр'яцкя думк. Але клi iшлi п лузе, сплохўся: рптм згодзiцц? Стрляе ён лепш i ростм вышэйшы.

Адмовiўся, сплохўся, уцяке - гэт, бдй, ужо яго, Слвiкв, пермог. Няхй пспрбуе цяпер рскзць пр ўсё н кмсмольскiм сходзе цi дзе хоч як з яго можн псмяяцц! А п якiх мтывх ён выгнiць яго з брыгды?

Аднк гэтг мл, трэб змцвць пермогу. Тым больш што злосць не стыл, кiпел.

- Стой! Буду стрляць! - Слвiк ускiнуў стрэльбу i выплiў угору.

Трс уздрыгнуў. Ён iшоў з незрджнй, гэты тып, выходзiць, зрдзiў яшчэ дом.

"Ад тког вр'ят ўсяго можн чкць". Ён спынiўся, пвярнуўся:

- Стрляй!

Слвiк з узнятй стрэльбй псунуўся н яго:

- Хто цябе будзе стрляць! Кб прсмярдзеў увесь луг. У цябе ж поўныя штны ўжо. Дрыжыш? Збялеў?

Спрўды, Трс пбляднеў i дрыжў. Ён быў з тых, кго ўвесцi ў ткi гнеў, клi члвек губляе ўлду нд смiм сбой, мль немгчым. Але няхй сцержэцц той, хто ствiць сбе ткую мэту! А нерзумнму Слвiку, вiдць, здлося, што ён i нпрўду ўтптў свйго спернiк ў грзь - сплохў, знявжыў, збэсцiў. Што яму яшчэ ддць? I ён з усяго рзмху дў Трсу кулком у скiвiцу. Той трохi пхiснуўся, дступiў н крок убок, шырэй рсствiў ногi. Крыв ўсмiхнуўся:

- Хiб тк б'юць?

Здецц, мль не змхвўся, Слвiк дляцеў крокў з пяць, пляснуўся птылiцй н ключую сухую трву. Стрэльб вывлiлся з рук.

Пдхпiўся i пеўнем кiнуўся н Трс. Той дў яму ўдрыць сябе. А потым зноў як бы i не моцным удрм спрктыквнг бксёр дкiнуў яго яшчэ длей. Слвiк звыў д шленств i не пдхпiўся, ппоўз д стрэльбы. Трс кiнуўся нперрэз. Пдняў Слвiк, убчыў, як зплыве ў яго пдбiте вок. Спытў:

- Хопiць цi яшчэ?

Слвiк д крывi пркусiў яму руку. Трс з гэт ддзячыў яго дзвюм лёгкiмi плявухмi, без удру ўжо дкiнуў у лзняк. Схпiў яго стрэльбу i дбег, схвўся ў кустх. Слвiк не кiнуўся шукць яго. Сядзеў у лзе, зкрыўшы длоняй пдбiте вок, i цiх скуголiў - д злосцi, крыўды i болю...

Влянцiн Андрэеўн жхнулся, убчыўшы Трс з дзвюм стрэльбмi.

- А Слвiк? - кiнулся ян нсустрч.

- Ляжыць тм.

- Як ляжыць?

- Я нбiў яму морду. Не ўмее быходзiцц с стрэльбй. Ледзь не пдстрэлiў мяне.

Мцi глыбок ўдыхнул хлодне вячэрняе пветр i тды толькi пчул, што сэрц няроўнымi штуршкмi пгнл грчую кроў у пхлдзелыя ногi.

- Што ў вс здрылся тм? Трс!

- Нiчог. Ён рскж, - дмхнуўся Трс, пердўшы Влянцiне Андрэеўне стрэльбу.

Але рзмову пчул Нтш. Ускочыл ў пкой, пведмiл бцьку i мцi з зхпленнем:

- Трс нбiў Слвiку морду.

- Што ты вярзеш? - бурылся Глiн Адмўн.

Мля сустрэл брт н прозе, пвiсл н шыi:

- Трсок, рскжы, як ты вучыў яго стрляць.

- Кго?

- Кго! Слвiк!

Трс нямеў: цi не счыл з iмi Нтш? Гэтя прныр прсiлся н плявнне. Вось яшчэ не хпл ткой сведкi!

- Бож мой! - пляснул длонямi Глiн Адмўн. - Ды ў цябе рспухл шчк. Што здрылся?

Пдняўся з кчлкi Антон Кузьмiч, пдышоў, пвярнуў сын д кн, лёгк свiснуў - здзiвiўся.

- Нiчог, сiлу ме. Блiць? У пнядзелк зробiм здымк, кб трэшчыны не было.

Бцьк нiчог не рспытвў, як зўсёды. Ён чкў, спдзявўся, што сын рскж см.

Трсу зрбiлся рптм стршэнн брыдк н душы i сормн, быццм гэт ён зрбiў нешт вельмi гнебне. Кб можн было нiкому не рскзвць, збыцц i нвт не ўспмiнць! Але нельг. Ён не ўмее змнiць бцьку. Можн, прўд, змўчць. Але сiтуцыя ткя, што гэт, нпэўн, выклiч пдзронсць. Не трэб, кб з'яўлялся пдзронсць! Яны сябры. Нрэшце, толькi ён, Ярш, мож прдзiць, як яму пводзiць сябе длей з гэтым няшчсным шлпутм.

- Хдзем, тт, пгуляем. Я мю тбе нешт рскзць.

- Ах, скрэцiкi? - зкрычл бурня Нтшк. - Ну i хдзiце! Ну i гуляйце! Ззнвкi вы! Я тксм мю скрэт, у сто рзоў цiквейшы з вш, i нiколi вм не рскжу. - Ян ледзь не плкл д нездволенй цiкўнсцi.

- Не лезь, Нтк, у мужчынскiя рзмовы.

- Пдумеш, мужчыны!

Ярш неклькi рзоў свiснуў, дзiн рз зсмяяўся. Больш з ўсё яго ўрзiл i здзiвiл Мш. Вось дык рмнтычн-здумлiвя цiхоня! Ён вiнвты, што зпрсiў яе сюды, пзнёмiў хлопцў. Недрэмн кзлi ў стржытнсцi, клi здрлся бяд - вйн, сврк, бойк: не бышлося без жнчыны!

Потым яны бодв колькi хвiлiн мўчлi. Зйшло сонц. П-сенняму хутк згусцiўся змрок. Пд соснмi стл мль ужо цёмн.

Яны думлi ў лясной цiшынi. Антон Кузьмiч крнул сынв дверлiвсць.

- Ты кхеш яе?

- Ян пдбецц мне.

- Ян доўг сустрклся з iм?

- Не ведю. Ян скзл, што сустрклся, цi мног рзоў - я не рспытвў.

- Яму тксм ян скзл?

- Нўрд.

- Ты моцн пбiў яго?

- Не. Нрмльн.

- Ведю я твё "нрмльн"! Нельг было без мрдбою?

- Я не тлстовец. Ён удрыў першы.

- Трэб рскзць Влянцiне Андрэеўне.

- Нвошт?

- Ты ж рскзў мне. I ўсё стл н месц. А ён не здгдецц зрбiць гэт...

Влянцiн Андрэеўн, не дслухўшы, знепкоiлся. Мцi ёсць мцi. Слвiк здўся ёй мленькi, бездпможны, збiты д пўсмерцi дрослым i дужым хлопцм. У яе з'явiлся нядобре пчуццё д Трс, хоць свiм цвярозым розумм ян добр ўсведмлял, што больш рзумн, як зрбiў Трс, зрбiць нельг - у рукх у iх был смерць.

Яны ўтрiх шуклi Слвiк н лузе. Мцi гукл. Адгуклся рэх.

Нiзiны зцягвл тумнм.

Хлдл.

Мтчын трывог рсл. Ярш супкойвў жнчыну:

- Упэўнены, Вля, што ён дрпнуў у горд. Яму сормн пкзвцц н вочы. Двйце педзем - i ён будзе дом.

Ян ппрсiл:

- Антон, не рскзвй Кiрылу. Бюся, ён не зрзумее.

Недрэчн, што члвек, якi пвiнен рзумець усе рухi члвечй душы, рптм не зрзумее ўлснг сын. Ён, Ярш, усiх рзумее.

Шыковiч сядзеў дом, чытў новы рмн свйго стлiчнг сябр.

Ярш скзў, што збыўся зрбiць вжне нзнчэнне цяжкму псляперцыйнму хворму.

- Што ты збыўся - гэт, мбыць, хлусiш, ты нiколi нiчог не збывеш. Тут вось, - Кiрыл ляпнуў п чсопiсе, - дзiн рзумны герой кж: нйлепшму сябру не двярй дзвюх рэчў - мшыны i жонкi.

- Не вельмi рзумны твой герой.

- А я тбе двярю дуж чст i мшыну i жонку.

- Вля педзе с мной, мiж iншым.

- А ян што тм збылся?

- Не бойся, едзе i Глiн. Няхй прктюцц.

- Цiснiце н ўсе педлi. Не будзеце хоць першкджць.

Антон Кузьмiч не мог не ўзяць жонкi, бо добр ведў, што спкойнй Глiн не будзе, ведючы, што ён пехў у ноч з жнчынй, хоць гэтя жнчын i Влянцiн Андрэеўн, жонк сябр, мцi дрослых дзяцей.

* * *

Влянцiн Андрэеўн супкоiлся толькi кля дом, клi ўбчыл, што вокны квтэры светлены.

У яе быў свой ключ. Ян ўвйшл непрыкметн. Зглянул прз шкляныя дзверы ў пкой. Слвiк ляжў н кнпе без срочкi, мокры ручнiк зкрывў леве вок i шчку. Н пдлозе стял рскрквня бутэльк дргог кньяку. Быў уключны прыёмнiк. Длёкя спявчк дволi прыемным мец-спрн спявл н чужой мове сумную песню.

Слвiк стврў сбе нстрой. Яму хцелся, кб был роспч, душэўня дэпрэсiя, кб зрбiўся ненвiсным увесь свет. Але ткi нстрой не прыходзiў. Был, прўд, злосць, зствўся боль. Але недзе ў мзгвых глыбiнях цяплiлся думк, што ўсё скончылся для яго не тк ужо дрэнн. Жыл недзе побч с злосцю рнейшя пвг д Трс. Рзм з тым яму хцелся перкнць сябе, што ён звёў брыгдзiр ў больш няёмке стновiшч, чым пынуўся см. "Няхй пспрбуе рстлумчыць мой нявыхд н рботу".

Але тут ж зноў зкiпл злосць i н Трс i н Мшу. Зноў пчынлся нпружня рбот рзгрчнг мозгу: як дпомсцiць iм? Потым з'явiлся думк, што ўчынк яго нiўны (больш з ўсё ён бяўся нiўнсцi i сентыментльнсцi), i сэрц пчлi пякць дробныя i непрыемныя iскры сорму. Гэт, бдй, было сме пкутлiве пчуццё. Ён тушыў гэтыя iскры мленькiмi глыткмi кньяку.

Не рсплюшчвючы вчэй, ён прцягнуў руку п бутэльку... I рптм дчуў, што хтосьцi збрў бутэльку з-пд яго рукi. Ён пдхпiўся з прымхлiвым стрхм.

Кля кнпы стял мцi.

- Мм?! - i зноў упў н пдушку.

Влянцiн Андрэеўн пствiл бутэльку н стол. Пдсунул крэсл, сел побч, як кля хворг. Пглядзел ў яго здрове вок. Моўчкi дгрнул ручнiк, рзглядзел сiняк.

- Не глядзi тк, мм, - ппрсiў Слвiк.

- Бож мой! Якi ты млы яшчэ i дурны. Клi ты ў мяне прзумнееш?

Млы здзiр, ён крычў не тк дўно ў дкз н ппрокi мцi: "А чго яны смi лезуць?" Цяпер ён крыкнуў мль гэтк ж:

- А чму яны не дюць мне жыцця?

- Хто тбе не де жыцця?

- Усе!

- Хто "ўсе"? Усе ждюць тбе дбр. Усе хочуць, кб ты стў члвекм.

- I б'юць п мордзе?

- А ты хцеў, кб стрлялi? Дурнь! Скжы дзякуй. - Ян пднялся ў злосцi i пйшл н кухню, зхпiўшы кньяк.

Слвiк зрзумеў, што мцi ўсё веде. Трс рскзў. Гэт стршэнн ўрзiл: выходзiць, Трс мог дрзу прост тк вось пр ўсё рскзць. Мож, смяяўся нвт? Смяялiся ўсе рзм: Ярш, бцьк, мцi, мля Нтшк... Дуэль здлся цяпер д дзiксцi нiўнй. Сорм пекнуў жркiм полымем. Слвiк зкрыў увесь твр мокрым ручнiком.

23

Шыковiч не любiў восенi. Увосень яму дрэнн прцвлся. Нвт улетку лепш. Дзiўн! Большсць пiсьменнiкў мiнулг пiслi ў свiх успмiнх, што нйлепшы творчы перыяд - сеннiя месяцы.

Рней Кiрыл тлумчыў гэт тым, што дзецi, пчўшы вучобу, жонк - рботу ў школе, зўсёды месяц-дв псля кнiкул былi нергнiзвныя, шумныя, звльвлi ўсе стлы пдручнiкмi i сшыткмi, зймлi лепшыя рбочыя гдзiны пдрыхтоўкй урокў i выцяснялi яго, выбiвлi з "творчй кляiны". Усё жыццё ён пкутвў д квтэрнй цеснты i мрыў пр цiшыню.

I вось нлдзiў яе, цiшыню: зстўся н дчы дзiн. Нвокл - нi душы. А дзень сеннi, неб зцягнул нiзкiмi i цяжкiмi хмрмi з смй рнiцы. Пйшоў дождж, дробны, спорны, ле цёплы яшчэ, - грыбны, кжуць у нродзе. Дождж шмцеў у не крнутых яшчэ гнём восенi лiсцях дубоў, сыпўся, як пясок, п шыферным дху. Гэт быў дзiны шум, якi прушў цiшыню.

Кiрыл смжыў сбе н кергзе яешню, врыў густую чорную кву i рдвўся джджу i цiшынi. Думў, з якой слодй i нтхненнем ён ппрцуе. Iрвўся д стл. Ён пiсў пр ргнiзцыю пдполля, першы грком, непхiснг i мужнг Дубецкг, пр групы Гнчров, Мурыгiн, пр Ярш - пр ўсiх тых, хто першы пчў змгцц i пр дзейнсць кго был поўня яснсць i для яго i для тых, хто будзе блслўляць кнiгу ў свет. Ён пкуль што быходзiў "белыя плямы". Iх нямл, нйбольшя - груп iнфекцыйнй бльнiцы, якую пкуль што нiхто не прызне. Артыкул яго не друкуюць. А новыя дкументльныя докзы не знходзяцц. Гэт яго злвл i першкджл пслядоўнму рзгортвнню пдзей у повесцi. Але ў пошнiя днi ён знйшоў ткi кмпзiцыйны ход, якi дзвляў гiсторыю Свiч i ўсёй бльнiчнй групы нпiсць i ўствiць псля. Рбот зрушылся з месц.

Ён iрвўся д стл. А сеў - i рптм дчуў, што не мож пiсць. Мгчым, злiшне мног цiшынi i дзiноцтв. Нязвыкл. А глоўне - мног думк. Яны, як мрскiя хвлi, нбягюць дн н дну, рзбiвюцц б берг яго iмкнення зсяродзiцц н дным, i ў вынiку зстецц дн пен ды выпдковыя нептрэбныя для прцы рэчы - шмткi д смых розных успмiнў.

Прыгдўся ўчршнi пртыйны сход у рэдкцыi. Новя вылзк Ргойшы. Ён рптм пд кнец, клi быў вычрпны прдк дня, узняў пытнне б iдэйных пзiцыях Шыковiч. Чму не пйшлi яго бодв ртыкулы - пр Свiч i пр клгс у Згллi?

"Пр што пiш Шыковiч? Нрод бмяркоўве Пргрму пбудовы кмунiзму, Шыковiч у гэты чс - глядзiце! - як пкзве клгс, як выкзвецц б прцднi, б культуры сял. Прз якiя куляры ён глядзеў н свет - во што мы пвiнны спытць у кмунiст Шыковiч".

Ргойшу не пдтрымлi: ртыкулы не публiквны, ням пр што гврыць! Кiрыл пствiўся тм, н сходзе, д гэтг чрговг нскоку Ргойшы з iронiяй, ведючы, як шлее той д яго спкою. А сёння яго пнвл злосць.

"Не, чорт взьмi, я дб'юся, што ртыкулы будуць публiквны! I дзiн, i другi. Бо гэт якрз пр тое, пр што зпiсн ў Пргрме. У бком пйду. У ЦК пшлю. Не мож лiчыцц лепшым ткi клгс, як у Згллi. I ткi стршыня, як Грк! Ды i ткi журнлiст, як ты, доўбня!"

Узрушны, ён пчў хдзiць п пкоi мнсрды. Адн мснiц скрыпел, i гэт яшчэ больш рздржнял i злвл. Ён бязлiтсн рзносiў свiх прцiўнiкў. Ргойшу знiшчыў дрзу, лёгк. Удрыў п Туклу - дурняў трэб бiць. Дурняў! А хто Гукн? Ён быў змхнуўся i н яго, ле рук пвiсл. Не, гэт не дурнь. Але хто? Успомнiў, як дзён колькi пзвнiў яму. З выдвецтв прысллi прпнову первыдць кнiжку Гукн, ле прсiлi зрбiць некторыя ппрўкi. Шыковiч узлвўся: у выдвецтве лiчць, што ппрўкi пвiнен рбiць ён, "лiтртурны пiср". Не, дволi! Не трэб яму лёгкi гнрр! Ды, нрэшце, нiякiя ппрўкi не плепшць кнiжкi, прсякнутй духм культу собы.

Ён скзў Гукну п тэлефоне:

"Я пiшу ў выдвецтв: кнiг птрбуе крэннй перпрцоўкi, тму б первыдннi яе ў нступным годзе не мож быць i рзмовы. Згодны, Сямён Прфёныч?"

Гукн доўг не дкзвў, ле ў трубцы было чувць яго цяжке дыхнне. Нрэшце ён скзў длёкiм сiплым голсм:

"Я вс пршу зйсцi д мяне. Нм трэб пгутрыць".

Шыковiч не пйшоў: "Трэб тбе - прыйдзi см".

Цяпер ён думў, што яму врт ўсё-ткi пйсцi i выклiкць Гукн н шчырую рзмову. Але ён дчувў, што псля пiсьм, якое пкзў яму Трсў, i сблiв псля гiсторыi з квтэрй для Зосi яму цяжк будзе гврыць з гэтым члвекм. Ён дчувў д Гукн не толькi непрыязь, нешт больше. Аднк дследчык у любых умовх пвiнен зствцц б'ектыўным, як добры следчы. Возьмуць пчуццi ўлду нд розумм - д iсцiны не дкпешся.

"Трэб схдзiць, - выршыў ён, стоячы кля зшклёных дзвярэй, што вялi н мленькi блкончык мнсрды. П жоўтй нхiленй пдлозе блкончык кцiлiся слёзы джджу. Прстор лугу, стрыц, лзнякi тнулi ў джджвой iмгле. - Не, спчтку трэб ўсё рспытць у Зосi. Чортў Ярш! Як ён сцерге яе!"

Потым ён думў пр жончыну скргу: Iр зкхн ў Трс, ён сустркецц з гэтй рудой сястрой. Вля гврыл пр Мшу не ндт прыязн, ён, Кiрыл, пдумў i тды i думе цяпер, што Трс зрбiў првiльны выбр. Кб выбiрў ён, Кiрыл Шыковiч, то тксм выбрў бы Мшу. Ён не скзў гэтг жонцы. А цяпер дчуў некторую вiну перд улснй дчкой з ткiя думкi. Ён пспрбвў дгнць усе гэтыя думкi, прымусiць сябе прцвць.

"Я взьму цябе, Кiрыл, з кўнер i псджу з стол. Ты прост гультй. Ты дзiкi гультй, якiх пвiнны выгняць з тго грмдств, якое мы пбудуем, бязлiтсн дкрў ён сябе i тут ж чпляўся д свiх слоў: - А куды ты яго выгнiш? Выгнi прэч смог сябе. Н дождж яго, сбчг сын!" I ён выйшў пд дождж, стяў, пкуль не нмоклi влсы i струменьчыкi не пцяклi п твры, п шыi з кўнер курткi.

Не, у ткой джджвой цiшынi прцвць нельг! Глянуў н гдзiннiк. Хвў яго пд гзеты, клi сдзiўся прцвць, кб не зглядвць, не дцягвць увгу рзвгй б чсе. Прйшло гдзiны дзве ў гэтй бясконцй плынi думк. Мозг стмiўся, прсiў дпчынку. Псля яешнi i квы зхцелся з'есцi што-небудзь больш грунтоўне. Але ён выршыў трымць сябе н пўглодным пйку i не зхпiў нi кўбсы, нi вяндлiны, нi сл, нiчог тког. Думкi скiрвлiся д яды. Жх! Як ён не мож влодць iмi, улснымi думкмi!

Скончылся тым, што ён плюнуў н ўсё, звёў мшыну i пехў у горд. П дрозе ндумў, н злосць Яршу, зехць дрзу д Зосi i рзмовй з ёй кмпенсвць стрчны дзень.

Кiрыл ведў, што Ярш учор пляцеў у длёкi рён рбiць нейкую тэрмiновую перцыю. А тму здзiвiўся, клi н бязлюднй Пушкiнскй убчыў дзiнокую мжную постць у элегнтным чорным плшчы, якi Ярш купiў у Бруселi, куды ездзiў н кнгрэс хiрургў. Чму ён тут? Куды iдзе? Гуляе пд джджом? У глыбокй здуме. Шыковiч добрую хвiлiну ехў з iм побч - i Ярш не звяртў увгi н мшыну. Кiрыл бгнў яго, спынiўся, вылез з мшыны, выйшў н тртур.

Ярш iшоў н яго як сляпы. Вось-вось сб'е з ног, рздвiць, як цяжкi тнк. Спынiўся з дв крокi. Пглядзеў, нiбы рптоўн рзбуджны. Спытў:

- А-?

Кiрыл зсмяяўся:

- Ты што, з пхмелля? Нкчлi ў рёне?

Ярш првёў мокрй длоняй п твры i злосн скзў:

- Дурнь!

У Кiрылы дрогнул сэрц: няўжо няшчсце з Зосяй?

- Хдзем у мшыну. Дождж.

Ярш пслухмян сеў н пярэдняе сядзенне. Мшын пд цяжрм яго цел сел.

Ярш пвярнуў д сябр мокры твр.

- Я дўно, Кiрыл, нiчог пдобнг не пержывў, - скзў ён дверлiв i з глыбокiм смуткм.

- Што здрылся?

- Яны пмерлi ў мяне н стле.

- Хто?

- Дзецi. Абодв. Дв хлопчыкi. Брты. Аднму дзевяць, другому сем. Кб мне ўдлося прыляцець хця б гдзiны н дзве рней. Аднго, безумоўн, удлося б уртвць. Непвротлiвыя iдыёты i тм, у рёне, i тут, у блздрве! Дзве гдзiны ргнiзоўвлi вылет. Я з iх душы вытрсу з гэтых дзяцей! - Ён скрыгтнуў зубмi. - Кб я прыляцеў рней, я зшыў бы ртэрыю...

- А што з дзецьмi?

- Мiн. Выцягнулi з рэчкi. I, як водзiцц, рзбiрлi. Ведеш, стрэйшы, Мiш, быў у прытомнсцi. Усё пытў: "Дзецi цэлы? Як Алёнк?" Тм былi млодшыя, i яны дгнялi iх д сябе, дчувючы небяспеку. Пдзрю, што ў пошнi мiг ён сбою зкрыў дзяцей. Яму рзрвл жывот. Дзiму сколкм прбiл шыю. Зсынючы пд нркозм, Мiш скзў: "Ох, будзе мне д ммы!" - Ярш зкрыў длонямi вочы, пкiвў глвой, пўтрыў: - Ох, будзе мне д ммы! Жхлiв, Кiрыл! Нiколi я не быў яшчэ ткi бяссiльны перд смерцю.

Шыковiч мўчў. Што гврыць? Яго моцн ўрзiл i см тргедыя i тое, як яе пержыве члвек, якi бчыў тысячу смерцяў, якi ўмеў пермгчы яе, бязлiтсную кстлявую. Яны доўг сядзелi моўчкi.

Дождж брбнiў п кузве. Зрэдку прбяглi з прсонмi i ў нкiдкх прхожыя. Ззiрлi ў мшыну не без здзiўлення. Ярш пкруцiў глвой, як бы стрсючы нешт:

- У мяне ў глве звiняць яго словы. Не мгу. Нпiцц, цi што? Крыўдн! У клiнiцы я мог бы ўртвць iх бiх. У Мiшы првл кiшэчнiк. Трэб было ўдлiць првныя ўчсткi i хутк сшыць. Хутк! А тм, в ўчстковй бльнiцы, прыйшлося ўсё рбiць дзедўскiм спосбм. Асiстэнтк, рённы хiрург, млдя, нявопытня, яе лiхмнiл. Ды i ў смог мяне - сормн прызнцц - дрыжлi рукi. Жхлiв! Мож, двццць гдоў прляжл ян н дне рэчкi, гэтя прклятя мiн. Уяўляеш? I вось - новыя хвяры вйны. Дзецi! Дзецi! Ух-х! Педзем куды-небудзь.

- Куды?

- Куды хочш.

- Мож, зедзем д Зосi? - спытў Шыковiч.

- Тк, тк... Д Зосi, - дрзу згдзiўся Ярш.

Яны зноў мўчлi, пкуль ехлi. Кля смг дом Ярш скзў:

- Толькi не будзем рскзвць ёй пр гэт.

Гспдыня ўзрдвлся гсцям. А Мш, якя жыл цяпер у Зосi, сплохлся. Ян лепш, чым нвт Шыковiч, ведл Ярш, i яе сплохў яго выгляд. Увогуле, ян стл бяцц яго псля нядўняй рзмовы. Неяк ён пклiкў яе ў кбiнет. Клi ян ўвйшл, ён сядзеў з стлом i чытў Блок. Ян спынiлся кля дзвярэй, здзiўленя тым, што ён не пглядзеў нвт. Гэт не яго мнер: ён кожнг з перснлу, цi то глоўны лекр, цi то снiтрк, сустркў зўсёды днолькв - добрым позiркм, прыветлiвым словм.

Мш чкл, iмкнучыся здгдцц, нвошт пклiкн.

Ён скзў, не дрывючыся д кнiгi:

- Яны пбiлiся з вс.

- Хто? - Хоць ян дрзу ж здгдлся хто, i ёй вельмi зхцелся зсмяяцц.

"Няўжо прўд пбiлiся? - пдумл з вясёлй грэзлiвсцю. - Хто кго бiў?"

- Яны прцуюць у дной брыгдзе. Сем'i ншы дружць, рзм жывуць. Нвошт вм сптрэбiлся сутыкнуць iх iлбмi?

- Кб зрбiць првiльны выбр, трэб эксперыментвць, Антон Кузьмiч, дкзл ян яго словмi i не вытрымл - зсмяялся.

Тды ён дрвўся д кнiгi i пглядзеў н яе. Дзiўн вельмi пглядзеў, быццм н яе месцы чрдзейн пынуўся зусiм другi члвек - не тя сястр, якую ён ведў дв гды, любiў, цнiў, пвжў. З якой нвт псябрвў пэўным чынм, клi з'явiлся Зося.

- Дзiўны эксперымент, - хмыкнуў ён, хiснуўшы глвой. - Можн вс ппрсiць, кб вы з ншымi сынмi ткiх эксперыментў не рбiлi?

Ад гэтй яго просьбы, пдкрэслен-ветлiвй, фiцыйн-хлоднй, ян стршэнн збянтэжылся. Як ян недрэчн трымл сябе - зсмяялся, скзл несусветную лухту! Првлiцц б лепш скрозь пдлогу. Добр, што ён зноў углыбiўся ў кнiгу i не глядзеў н яе. Але ян не ведл, як выйсцi, i ўсё стял перд стлом, нямеля, пкрня нйгоршым чынм. Вiдць, ён зрзумеў, што з ёю робiцц, бо скзў:

- Ппрсiце, клi лск, Дбрвольскую зйсцi д мяне.

Мш ветрм вылецел з кбiнет.

...Тму ян i сплохлся, убчыўшы бодвух бцькоў. А што, клi яны збiрюцц пгутрыць з ёй?

Супкоiў Шыковiч.

Выйшў з ёй н кухню, спытў прыветлiв, п-сяброўску:

- Мш, вы ўмееце врыць кву? Чорную?

- Умею.

- Вы ўсё ўмееце. З вс будзе цудоўня жонк.

Ён дў ёй грошы н кву i кньяк. Ян ўзрдвлся дручэнню.

Зося зхвлявлся был, хцел дзявцц, кб прымць гсцей, як нлежыць гспдынi. Але Ярш пчў рспытвць яе пр дчувнне, прфесiйн, пдрбязн, п-бльнiчнму. I ян зноў злезл н шырокую кнпу з нгмi. Сядзел ў куточку, зхутўшыся ў хлцiк, як мля япончк. Мш нвучыл яе дмыслов зкручвць влсы, i высокя кукл прыгожых влсоў спрўды рбiл яе пдобнй н ўсходнюю жнчыну.

Ярш скончыў рспытвць пр здроўе i змоўк. У той дзень яму цяжк было весцi рзмову для рзмовы, гврыць пр ўсё.

Шыковiч плiў н кухнi, пускючы дым у фортку, слухў iх, зрзумеў зцяглую пўзу.

Зося скзл нешт пр дождж. Ярш крыху iншымi словмi скзў тое ж.

- У вс стомлены выгляд, Антон Кузьмiч.

- Я сёння прыляцеў з рён.

- Кмндзiроўк?

- Але.

Шыковiч кiнуўся н дпмогу сябру.

- Соф'я Сцяпнўн, не сумн вм дной у гэтым доме? - спытў ён з жртўлiвй весялосцю, сядючы ў зручне нiзке крэсл.

- О не. Я чытю. У мяне добрыя суседзi. Яны нведвюцц. А потым прыходзiць з рботы Мш...

Вось тк пгврылi яшчэ пр тое-сёе. Нрэшце Кiрыл пдступiў д глоўнг, сцярожн, длiктн:

- Соф'я Сцяпнўн, скжыце, клi лск, вс не вельмi рсхвлюе рзмов пр мiнуле?

Ян ўздрыгнул, нсцярожылся:

- Пр якое мiнуле?

- Ну, нпрыклд, пр вйну. Пр смерць бцькi...

- А што вс цiквiць?

- Што мяне цiквiць?.. - Ён плез в ўнутрную кiшэню пiнжк i дстў склдзеныя лiсты пперы. - Прчытйце вось гэт, i вы зрзумееце.

Ярш зiрнуў н сябр з дкорм, ле змўчў.

Зося рзгрнул сшчэпленыя лiсты, прчытл згловк, устрпянулся, пглядзел н Шыковiч с здзiўленнем, стрхм i ндзеяй. Позiрк яе пытў:

"Што ты пдрыхтвў мне? Гор? Хiб ў мяне яго было мл? Рдсць? Няўжо рдсць?.."

Пчл чытць пргн, нецярплiв, млнкв хутк. Лiсткi трпятлiся ў рукх, як жывыя птушкi. Пбляднелi, потым згрэлiся шчокi. Яны бодв не зводзiлi з яе вчэй. Але вось ян, пергортвючы стронку, з плёгкй уздыхнул. Прыцiхлi лiсты, перстлi трпятць. Пвольней пчл чытць ян. Пд кнец, было вiдць, зусiм супкоiлся i здвлся нвт крыху рсчрвнй. Здумлся глыбок. Яны доўг, нiводным рухм не прушючы цiшынi, цярплiв чклi, клi ян вернецц з успмiнў.

Шпрк-шпрк, нiбы ндзвычй спяшўся - цiк-цiк-цiк, - дгняў у нябыт секунды прыгожы гдзiннiк н кнiжнй плiцы. З кном у лiсцях тполi шумеў дождж.

Нрэшце Шыковiч не вытрывў:

- Пр што вы думеце?

Ян не ўздрыгнул, не схмянулся, - пглядзел сухiмi, ле нпоўненымi святлом удзячнсцi вчмi, спкойн дкзл:

- Я думю, як хорш, што ёсць н свеце ткiя людзi, як Антон Кузьмiч, як вы... Дзякую вм.

- Пдзякi псля. Ды i не мне пвiнны быць дрсвны. Антону - спрв iншя. А з тое, што ў ншы днi ўсюды днўляецц спрвядлiвсць, вы ведеце, кму дзяквць. Цяпер вы рзумееце, што мяне цiквiць. Як згiнуў доктр Свiч? Хто яго збiў? Вы былi пры гэтым?

Зося пкiвл глвой: не, не был. Потым скзл:

- Я думю, тт зстрэлiўся...

- См?

РАСКАЗ ЗОСI САВIЧ

- Вы помнiце, Антон Кузьмiч, я рскзвл вм: бцьк вельмi сцергў мяне. Я, п сутнсцi, был схвн д свету. Толькi вш з'яўленне, ды клi я шукл Трс... А больш я нiчог не зрбiл. Мне нiхто нiчог не дручў. Я ведл: бцьк сумленны члвек. Але цi прост сумленны лекр цi змгр? Я здгдвлся, што нейкiм чынм ён пмге ншым. Але як? Спрбвл гутрыць з iм пр гэт. Ён умеў двесцi рзмову ўбок. А рзы дв ўзлвўся i згдў, кб я не совл нос куды не трэб. "Мля яшчэ! - скзў ён. - Не нм з тбой зймцц плiтыкй. Не думй, што гэт рмнтык, як у кнiжкх. Ты ў мяне дн". Яшчэ тт чст кзў, кб я не думл, што ён служыць чужынцм, ён лячыў i лечыць свiх людзей. А людзi - гэт сме кштоўне, стнуцц людзi гiсторыя не спынiцц i не пойдзе нзд. Будуць жыць людзi - будзе жыць крiн i тя ўлд, якой нрод држыць. Вось тк ён гврыў. Гэт я помню, бо словы гэтыя ён кзў чст. Я не згджлся: хто ж будзе вявць? Ён злвўся: "Не мног будзе крысцi, клi пойдуць вявць дзецi, як ты, цi ткiя стрыя, як я". Я псля толькi зрзумел, што бцьк прост сцергў мяне, любым чынм, бы я был длей д тго, што рбiлся нвокл. I рптм... Гэт было перд Першым мем, днi з дв. У той дзень ншы ўзрвлi электрстнцыю. Псярод дня. Тк грымнул, што нвт у нс - гэт ж вунь дзе! - вылецел шыб ў мнсрдзе, у пкоi Грот. Нямецкi лекр у нс жыў. Кзлi, што мiну ўкiнулi ў топку i выбухнуў кцёл...

- Груп Шылв, - скзў Шыковiч. - Пiшу пр iх.

- Што? - не зрзумел Зося.

- Хто ўзрвў стнцыю. Кмсмольскя груп. Згiнулi хлопцы. Влодзя Шылў зчынiўся ў трнсфрмтрнй будцы i дстрэльвўся д пошняг птрон. Жывым не здўся. Злiшняя смелсць i рызыкоўнсць згубiл...

Зося пмўчл, як бы ўспмiнючы, н чым перпынiлся.

- Бцьк прыехў позн, клi сцямнел. Н снiтрнй мшыне. Зехлi ў двор. Ён нiколi не зязджў у двор. Я выскчыл нсустрч. Тт ппрсiў мяне пмгчы шфёру днесцi н кухню мяшок бульбы i мяшок мукi. Мы днеслi.

Грот быў дом. Добр помню, ён сустрэў бцьку словмi:

"Клi лск, пн Свiч... Неяк вы скзлi, што мы бывем здуж жорсткiя... Не, мы мяккiя. Мы, немцы, увесь чс пкутуем д свёй мякксцi i дбрты. А жорстксць тм. Жорстксць i дзiкунств! Кму першкджл электрстнцыя? Двл святло ў вшу бльнiцу, у мой шпiтль, у нш дом..."

Ён тк i скзў - "нш".

"А цяпер будзем плiць... Як гэт вы скзлi, Соф? - звярнуўся ён д мяне. - Лучыну? О, лучыну! Свечк i тых ням. Я ледзьве рздбыў дзесятк. Бож мой! Якое дзiкунств i фнтызм! Сёння ў нс рыштвлi сястру. Вшу. Мы длi ёй рботу. Добрую рботу з добрй плтй. Ян мгл жыць культурн, прыгож. А ян шпiёнiл, крыстючыся тым, што ведл ншу мову. Жхлiв!"

"Сёння многiх рыштвлi, - скзў бцьк i тксм пўтрыў: - Жхлiв! Жхлiв!"

"Я рд, пн Свiч, што вы рзумееце, - узрдвўся Грот. - Не, мы не жорсткiя. Мы мяккiя i добрыя".

Ён жыў у нс год i з дня н дзень трубiў б дбрце нямецкг хрктру. Я чсм не мгл вытрымць i гврыл, якую яны "дбрту" пряўляюць. Тды ён пчынў чытць цэлыя лекцыi, прыводзiў прыклды з нямецкй гiсторыi, чытў н пмяць Гётэ i Шылер. Аднойчы я незнрок знйшл ў бцьквй бiблiятэцы Гейнэ, прчытл, i мне зрбiлся весел. Я прчытл яму, Гроту, што пiсў пр нямецкi хрктр Гейнэ. Грот рзумеў крыху п-рсейску, я - п-нямецку... Звычйн спкойны, ён узлвўся. Скзў, што Гейнэ жыд, ўсе жыды злейшыя воргi нямецкй нцыi. Збрў кнiжку i, нпэўн, сплiў. А н другi дзень цэлы вечр кпўся ў ншй бiблiятэцы - шукў крмолу.

Але што я рскзвю вм пр гэтг немц? Я псля бчыл iх тысячы, розных, добрых i звяроў. О, кб вы ведлi, што ткое эсэсўцы!

Зося зплюшчыл вочы i ўздрыгнулся, прыцiснулся д спiнкi кнпы, зкрыл хлцiкм горл, быццм ёй рптм зрбiлся холдн. I тут ж вiнвт ўсмiхнулся, просячы прбчэння.

- Клi Грот, пвячэрўшы, пдняўся д сябе, бцьк прыйшоў н кухню, дзе я мыл тлеркi, бняў з плечы, пршптў:

"Зося, дзiця мё, у нс у сдзе хвецц члвек. Я пйду д немц гуляць у шхмты. Ты дсунь свой ложк, псцялi з iм н пдлозе. Адчынi кно. У твой пкой Грот нiколi не зходзiць".

О, кб вы ведлi, што я дчул! Клi я схвл вс, Антон Кузьмiч, я хвл вс i д бцькi, бо не ведл, як ён пствiцц, што зробiць, клi дведецц. Гэт вельмi цяжк - любiць i не верыць. А верыць лёгк, клi людзi робяць дну спрву, клi яны дндумцы. Рзумееце? Я нясклдн рскзвю, ле вы зрзумееце... I з вмi, i з Трсiкм я вымушл бцьку нешт рбiць, ведючы, што дзеля мяне ён зробiць усё, выкне i сур'ёзную просьбу i кпрыз. А тут рптм усё мянялся. Ён двў мне зднне. Як стрэйшы. Як кiрўнiк. Двярў ткое...

Хто гэты члвек, думл я, клi дсоўвл ложк i сцялiл н пдлозе пуховую коўдру, нйчысцейшыя прсцiны. Нiўн, ле мне зхцелся, кб гэт зноў былi вы, Антон Кузьмiч... Прбчце. Дзверы ў мой пкойчык - пд лесвiцй н мнсрду. Я пкiнул ў пкоi свечку, узышл н лесвiцу - цi не вiдць ложк? Колькi пржыл, колькi хдзiл мля, я нiколi не ззiрл з лесвiцы ў дчыненыя дзверы - што вiдць у пкоi?!

Грот, якi бесцырымонн лзiў нвт у кухонныя кструлi, у бочкi ў погрбе, нi рзу не дчынiў дзвярэй мйго пкоя. Гэт прўд. У гэтым ён быў iнтэлiгент.

З рдсцю i стрхм я дчынял кно. А потым стял ў клiдоры i слухл... Клi ён злезе... I бялся, кб у цемры не нрбiў грукту. Ён зрбiў гэт вельмi сцярожн, я пчул толькi, як рыпнуў незнрок зкрнуты ложк. Псля гэтг я доўг яшчэ стял, потым сядзел н кухнi - думл, што рбiць длей. Бцьк не скзў: можн мне зходзiць у пкой цi нельг. Мож, члвек трэб нкрмiць? Урэшце я ршуч с свечкй у рукх увйшл ў свой пкой. Убчыл, што коўдру i прсцiну ён плжыў нзд н ложк. Я зглянул з ложк.

Члвек быў доўгi, худы, брдты. Ткi доўгi, што кб выпрстўся, то, нпэўн, ногi высунулiся б з-пд ложк. Тму ён сгнуў iх, i вострыя кленi трх не вытыркнулiся нд ложкм. Вочы яго блiснулi нсцярожн i пдзрон. Ён ляжў у втоўцы, у ботх i трымў руку з пзухй. Ад яго пхл зямлёй. Я спытл шэптм:

"Прынесцi вм вячэру?"

Ён плжыў длоню н брду, н вусны i пкiвў глвою: не.

Але я ўсё-ткi прынесл яму квлк хлеб з мслм, бутэльку чю i яшчэ нешт... Я знрок хдзiл шумн, як звычйн, ляпл дзвярмi. Мож, прз гэт ён зiрнуў н мяне злосн i зноў прыкрыў рот рукой.

Клi роўн без чвэрцi дзiнццць (смя цiквя пртыя дклдвлся н зўтр, ткi ён быў куртны, Грот) бцьк спусцiўся з грышч, я пведмiл, што ён тут. Бцьк дкзў ндзiв спкойн, быццм рзмов iшл пр сме звычйне: "Добр, дчк". Я спытл, дзе мне спць. "Дзе хочш, бы Грот нiчог не ўгледзеў".

Пкуль немец чысцiў зубы, умывўся, я ў свiм пкоi пербiрл бялiзну, знрок пкiнуўшы дзверы крышку прчыненымi.

Я лягл ў ммiным пкоi. Але не мгл зснуць мль д рнiцы. Усё думл, думл... Рдвлся. I плохлся. З бцьку. З гэтг члвек. Хто ён ткi? Адкуль? Мож, толькi што прыляцеў з Мсквы? Але больш з ўсё я думл пр бцьку. I, длiбог, нiколi гэтк не любiл яго, як у тую ноч. Здўся ён мне ткiм героем, ткiм мужным, рзумным, смым глоўным пдпольшчыкм у ншым гордзе. Нiўн. Але я думл, што пр тту ведюць у Мскве... Я думл пр мму. Кб ян пбчыл, што мы робiм з ттм! Ян больш не ўпiкл б: "Мяккцелы iнтэлiгент дрэвлюцыйнй зквскi! Не псуй мне дчкi свiм слiнявым гумнiзмм! Не той чс!" Мм был ршучя. Ян яшчэ ў грмдзянскую з брнецягнiком н фронт пехл. Мм злвлся, што я бюся крывi. Прымушл мяне рбiць смую брудную рботу. З-з гэтг яны сврылiся чсм, тт i мм... Мног я ўсяго пердумл... Добр мне зпомнiлся тя ноч. Ёсць ткiя днi i ночы, якiя зпмiнюцц, выдзяляюцц i свецяцц, як мячкi, у пмяцi. Прўд? А ўсе iншыя злiвюцц ў дну плынь i цякуць, як мгутня рк. Н дным месцы вд зўсёды новя, ўсё дно ткя ж...

Спл я, мож, якiя дзве гдзiны. Прчнулся рней з ўсiх. Клi Грот роўн ў сем спусцiўся ў внную, я "прыбiрл" свой пкой i спявл. З снедннем немец скзў: "У вс добры нстрой, фрэйлейн Соф. А ў мяне дрэнны. Ад свечкi блiць глв".

Тт нiчог не гврыў. Пцлвў у лоб, клi дыходзiў н прцу, як зўсёды, усмiхнуўся:

"Вопыт ты меш. Глядзi".

Нступiлi тыя дзённыя гдзiны, клi я зствлся дн. Помнiце, Антон Кузьмiч? Адной мне было сумн... Н кухнi i н кухнi.

...Прыйшл Мш з пкупкмi, мокря, шумня, вясёля. Гукнул з клiдор:

- Кiрыл Всiльевiч! "Белмор" ням. Купiл "Кзбек". Добр?

Ззiрнул ў пкой, убчыл iх, зсяроджн-ўвжлiвых, сур'ёзных, нсцярожылся.

- Сядйце, Мш, пслухйце, - скзў Шыковiч, хуценьк знтоўвючы нешт ў зпiсную кнiжчку.

Мш пствiл сумку кля прог.

- Я скзл яму:

"Вылзьце. У доме нiког ням. Будзем снедць".

Ён пдняўся з-з ложк. Ён быў высокi, ле не ткi доўгi, як здўся мне, клi ляжў. I не ткi худы. Тк, звычйны члвек з тых, якiя нiколi не пўнеюць, хоць ты iх пклдзi i знрок дкормлiвй. Перш з ўсё ён глянуў н кно, потым гледзеў пкой i... мяне... Мож, я был ткя ўржлiвя, "мяккцеля iнтэлiгентк"... Як толькi псля н мяне нi глядзелi, i све i чужынцы, - мяне не крнл. А яго позiрк... Вы прбчце, мож, я рскзвю дробязi, глупств. Але я шчыр...

- Не, не. Клi лск, як можн больш пдрбязн, - ппрсiў Шыковiч. -Гэт не дробязi... Для мяне гэт сблiв вжн.

- Яго позiрк мяне... брзiў... Пкрыўдзiў. З нейкй нядобрй пдзронсцю ён гледзеў мяне. Я не ведю, як вм скзць... Але мне стл крыўдн. Члвек дверыў нм свё жыццё... Мы рызыкуем свiм, хвючы яго... Чму ж ён глядзiць тк? Нядобр. А мож, мне здлося? Я мля был вельмi крыўдлiвя. Мцi не тк гляне, як мне хцелся, i я цэлы дзень злiвюся слязмi. Больш, прўд, ён тк не глядзеў. Быў прыветлiвы, хоць не вельмi гвркi.

Тды, з першым снедннем, ён рспытвў, як я жыву, з кiм сябрую, куды хджу, хто прыходзiць д нс, што з члвек гэты Грот. Я рзумел, што яму трэб ўсё ведць, i пдрбязн рскзвл. Спытл, як яго iмя.

"Нвошт тбе?" - скзў ён без пдзронсцi.

"Неяк ж я пвiнн д вс звяртцц".

"Клi тбе тк хочцц, клiч мяне - дзядзьк Сжнь".

Я здгдлся, што гэт мянушк, ян здлся мне смешнй, i я зсмяялся. Ён тксм ўсмiхнуўся. Тды я двжылся i спытл, цi не з Вялiкй зямлi ён прыляцеў. Сжнь нхмурыўся i дкзў, што я рн пстрэю, клi ўсё буду ведць. Гэтыя жртўлiвыя словы п-рознму можн скзць. Ён скзў iх тк, што мне рсхцелся пытць у яго пр што-небудзь яшчэ. Прўд, н другi дзень я не стрымлся i спытл пр вс, Антон Кузьмiч. Мне чмусьцi здвлся, што ён бвязков пвiнен ведць вс. Не, ён не ведў.

"Што здрднiк Лучынскг пкрлi, пр гэт я чуў, хто гэт зрбiў Вiктр, Антон цi Пвел, - не ме знчэння".

Кб ён ведў вс, я, нпэўн, рскзл б, як вы хвлiся ў нс. Але псля яго слоў, што не ме знчэння, хто збiў Лучынскг, мне зноў-ткi рсхцелся рскзвць яму пр вс. Не пдумйце, што я стiл крыўду н яго. Не. Я вельмi пвжл яго. Асблiв клi бцьк н мё пытнне: "Хто ён?" - дкзў: "Пртыйны кiрўнiк". О, як ён вырс у мiх вчх!

Я гтвл яму лепшыя снедннi i беды, чым нвт бцьку. Мяне толькi здзiўлял спчтку дно, зноў-ткi гэт, вiдць, д мйго тког выхвння "мяккцеля iнтэлiгентк". Але ў ншым доме ўсе кзлi дзiн днму дзякуй, ждлi добрй ночы. Я хдзiл з iм, як снiтрк з хворым. Ён нi рзу не скзў мне дзякуй. Не, здзiўляцц - гэт не тое я скзл. Мне зноў-ткi трошкi крыўдн рбiлся. Не з сябе. З яго. Фшыст Грот ткi ветлiвы, што бясконц, н кожным кроку: днке, днке, днке. Мне хцелся, кб нш члвек, ды яшчэ ткi кiрўнiк, быў у сто, тысячу рзоў больш культурны i ветлiвы. Але н трэцi дзень Сжнь дкзў, што не гэт глоўне. Мне нвт сормн стл з све ткiя думкi.

Рнiцю я пвiншвл яго с святм - з Першмем. Як рдсн блiснулi яго вочы!

"Дзякую, Зося, дзякую. Дзякую тбе, дргi тврыш. Цябе тксм вiншую i ждю джыць д спрўднг свят. Мы з тбой стнем побч i пройдзем пд сцягмi прз увесь нш горд".

Ён моцн пцiснуў мне руку, i ў вчх яго, здлося, блiснулi слёзы. Я тксм ледзь стрымлся, кб не зрўцi д гор i шчсця.

Бцьк ў першы дзень прыйшоў бедць н гдзiну рней. Гэтую гдзiну яны гутрылi, зчынiўшыся ў мiм пкоi. У гэты ж чс яны рзмўлялi i н другi дзень. А н трэцi, Першг мя, прыехў Вся, шфёр снiтрнй мшыны. I Сжнь пўгдзiны гутрыў з iм. Пр што - я не ведю. Вся выйшў з пкоя з добрй усмешкй, пкзў мне язык, як млой. Потым, кiўнуўшы нзд н дзверы мйго пкоя, выствiў вялiкi плец, мўляў, во якi члвек. Тды пкзў н грышч i секнуў длоняй п горле; я зрзумел: з ткiмi мы хутк зробiм фшыстм чык-чырык. Але мяне рссмяшыл гэтя рзмов жэстмi - у доме ж нiког больш не было. У дкз н мой смех ён уствiў вялiкiя пльцы ў вушы i вось тк пмхў длонямi. Гэт, мбыць, знчыл, што я несур'ёзня, дурнiц. Я пкрыўдзiлся i пкзл, што ў яго пуст ў глве. Ён зняў свю змсленую кепчку i тэтрльн пклнiўся. Але з гнк вярнуўся, прцягнуў мне кробчку i скзў сур'ёзн:

"Гэт вм, Зося. Ад мяне".

У кробчцы былi мятныя цукеркi.

Н чцвёрты дзень усё было, як звычйн. Рнiцю бцьк i Грот пiлi кофе i хвлiлi нейке нове нямецке лякрств, не помню якое. Першы пхвлiў бцьк. Гроту гэт вельмi спдблся. Яны рзм выйшлi з дому. Я крмiл снедннем дзядзьку Сжня. Перд бедм бцьк зноў гутрыў з iм. У чсе беду Сжнь быў зклпочны i рптм вельмi дверлiв пведмiў мне, што яму нiяк не могуць дстць ндзейнг дкумент i ён не мож выйсцi з горд, бо ўсюды зствы, ў гордзе ўсё яшчэ iдуць рышты. Сумн пжртвў:

"Ем хлеб дрэмн. Мл што ў гэты рз зрбiў. I хлопцы недзе непкояцц, што с мною".

Бцьк ўвечры прыехў рней, чым звычйн. Н той ж снiтрнй мшыне. У ншым цесным звулку мшын доўг пврочвлся, буксвл ў грзi, i тт доўг не зходзiў у дом. Я чул, як ён пермўляўся з шфёрм. Нрэшце мшын пйшл. Тт ўвйшоў устрывожны, нвт сплохны. Ткi ён не быў яшчэ нiколi. Я спытл, што здрылся. Ён зспкоiў:

"Нiчог, нiчог, дчк".

А см дрзу пйшоў д яго. Прз колькi хвiлiн яны выйшлi, i Сжнь упершыню гледзеў увесь дом, нвт пдняўся ў пкоi Грот.

Неўзбве зноў прыехў Вся. Бцьк дчынiў вроты. Ён зехў пд смы гнк. Зноў звлiў мяшок бульбы. Скзў бцьку:

"Аглядлi. Двойчы. Адсюль i сюды. Злосныя, як сбкi".

"Пдымi хлопцў. Клi д ночы нiчог не здрыцц, мы выведзем яго н Элевтрную".

Яшчэ пр нешт яны шптлiся.

Клi Вся пехў, я зноў спытл ў бцькi, што ж усё-ткi iх устрывожыл.

"Арыштвлi ншых людзей. Кля дом шныре тйны гент плiцыi. Н Пушкiнскй првярюць дкументы. Тройчы гледзелi ншу мшыну".

Сжнь пермясцiўся ў погрб. Пд домм у нс вялiкi погрб. Лзiлi ў погрб з кухнi. Але н двры кля сцяны быў люк - для вентыляцыi, i бульбу ўвосень прз яго ссыплi. Ён быў яшчэ зкрыты з зiмы, люк. Бцьк дкрыў яго. Потым скзў мне рзведць сцежку. Был ў мяне птемня сцежк, п якой я бегл яшчэ д вйны д дной свёй сяброўкi-днклснiцы. Адстўлял дошку ў пркне, прлзiл ў суседнi сд, ткiм ж чынм з тго сду - у Вiшнёвы звулк, потым - н Клiмўскую. I сюды н Элевтрную, д ркi.

Але прыехў Грот. Ён чсм прыходзiў пехтой, пкiдючы мшыну ў шпiтлi. Чсм прыязджў, i мшын нчвл ў двры. У той вечр, як н злосць, ён доўг корпўся ў ёй, нешт рмнтвў, мыў.

Шыковiч зўвжыў, што, збывючыся, Зося пчыне рскзвць для днго Антон Кузьмiч. Н яго днго глядзiць, д яго днго звяртецц, ле тк, быццм ён той дзiны сведк, якi мож пцвердзiць прўдзiвсць яе слоў.

Схмянуўшыся, ян вiнвт ўсмiхнецц ўсiм iм i пэўны чс рскзве яму, Шыковiчу, з нейкй дзiўнй нсцярожнсцю соччы, як ён зпiсве: то пiш доўг, нiбы стэнгрфуе, то ўзмхм пяр ствiць нейкi iероглiф, толькi яму зрзумелы.

Мш скiнул чрвiкi i бося, н нсочкх, выйшл н кухню, вiдць, пствiл чйнiк. А потым стл ў клiдорчыку i слухл дтуль. Шыковiч умеў i ўвжлiв слухць i ўсё прыкмячць нвокл. Ён знкм зпрсiў Мшу зйсцi i сесцi. Тя дкзл яму тксм жэстмi. Гэтя iх незрзумеля нямя рзмов збянтэжыл Зосю. Ян змоўкл. Шыковiч крутнуўся ў крэсле, як грэз-школьнiк, злоўлены нстўнiкм:

- Прбчце, Соф'я Сцяпнўн, я ўвесь - увг.

Але ян ўжо свядом звярнулся д Ярш з усмешкй, якую дорць выпрбвнму сябру:

- Вы ведеце, Антон Кузьмiч, мяне зноў выручылi трусiкi пн Грот. Помнiце? Я зсунул днго з втнiк i плезл ў суседскi сд. Абышл пўз пркн i знйшл дошку, якую можн было дсунуць без шуму. Выйшл гспдыня, не тя, якя жыл д вйны, жонк нейкг белгврдзейц-эмiгрнт, якi вярнуўся з Гермнii i зймўся кмерцыяй. Я рстлумчыл ёй, што ўцёк трусiк. "Я бялся, кб ён не ппсвў вшы дрэвы". Стря дурнiц пцлвл трусiк, яког я пкзл ёй.

"Якя мiля мордчк!"

Гроту я тксм скзл, вярнуўшыся ў свой двор, што ўцёк трус.

Ён узяў яго спрытн i бязлiтсн, мяне зўсёды i плохл i бурл, як ён брў гэтых няшчсных жывёлiнк. Вось тк, двум пльцмi, з скуру.

"О, ты хочш уцячы? - скзў ён трусу. - Зўтр я цябе пкрю з гэт. Мне шкд цябе. Але чго не зробiш у iмя нвукi".

Як толькi сцямнел i Грот пдняўся д сябе, бцьк скзў:

"Выводзь, дчк. Шчслiв вм. Н Клiмўскй сустрэне Вся. Клi ж не сустрэне..."

Ён дў дрс н Элевтрнй, нумр ўжо не помню, здецц, дзевятнццць, мне псля прыйшлося зпмiнць мног розных нумроў, i нейкi мудры проль, якi я тксм збылся, нейкя прымўк з рэлiгiйным сэнсм, здецц.

Яшчэ бцьк скзў: "Нзд, дчк, гэтым шляхм не вяртйся. Выходзь н Пушкiнскую. У цябе ёсць пропуск. I зйдзi д Цiшчнкў. Стря знемгл i вельмi прсiл, кб ты зйшл. Зйдзi бвязков. Тк трэб".

Бургмiстрш см мне звнiл днi тры нзд. Але мне было гiдн iсцi д гэтй звр'яцелй д стрху ббы, якя дзень i ноч млiлся. Але клi бцьк скзў, што тк трэб - для кнспiрцыi, тк мне здлося тды, я гтов был пйсцi хоць д смог д'ябл. Толькi пзней... вельмi позн я здгдлся, што мой добры, рзумны i нiўны тт хцеў ткiм чынм уртвць свё дзiне дзiця...

Увесь чс ян рскзвл роўн, цiх, без iнтнцый, без сблiвых жэстў i мiмiкi, клi не лiчыць вiнвтых усмешк. А тут вусны яе п-дзiцячы скрывiлiся i здрыжлi.

- Дв ншы фiцэры, якiя дпытвлi мяне ў сорк шостым, здзеквлiся, клi я шчыр рскзл iм усё. Смяялiся, мрглi дзiн днму. "Сiл дзеўк! Знчыцц, првёўшы пдпольшчык, вы дрзу ж пйшлi суцяшць жонку грдског глвы? Хiтря кзчк, ле пкiньце яе для дурняў. Мы чулi кзкi не ткiя!"

Няшчсны мой бцьк! А я... дурня якя был! Пверыл яму нвт тды, клi ён пзвнiў н квтэру Цiшчнкм, пгврыў спчтку з Алiмпiядй Пўлўнй, псля ппрсiў, кб я пнчвл тм. "У гордзе неспкойн. Недлёк д ншг дом толькi што стрлялi. Знчуй, дзiця мё. Цлую цябе, Зосечк".

Гэт былi яго пошнiя словы. Ён не любiў злiшнiх пяшчот, сюсюкння, цлвння п тэлефоне. А тут вось тк - як мленькй. I я, дурня, усё дно нi пр што не здгдлся. Я мгл быць побч з iм! Мгчым, ён дстрэльвўся, клi яны ўврвлiся. I пошнюю кулю... Тт хвў пiстлет, хвў нвт д мяне, ле я ведл, што ён ёсць. Слухйце, мож, яго зстрэлiў Грот? Немц не было н пхвннi. Усе знёмыя былi. З гестп былi, дусюль. Аднго яго не было.

- А што Сжнь, Соф'я Сцяпнўн? Првялi вы яго? - спытў Шыковiч, кб вярнуць яе д пслядоўнсцi.

- А як ж! Мы выйшлi н Вiшнёвы. Цёмн было. Нi геньчык. Змскiрвн ўсё. Я пчул, што з нмi нехт iдзе. Мы пбеглi. Н Клiмўскй нс сустрэў Вся. З'явiўся як з-пд зямлi. Я скзл яму, што нехт iдзе. Ён дкзў, што гэт све. З-пд плы блiснуў лiхтрыкм у дзiн бок вулiцы, потым у другi. Яму дкзлi дтуль i дтуль. Вунь яны як хоўвлi тго члвек! Вся скзў: "Ты, Зоськ, герой!" - i пцлвў мяне ў шчку. Мне стл сормн: яшчэ Сжнь пдуме што! А я тго Всю, мож, якiх пяць рзоў бчыл ўсяго. Мне тды - зноў! - вельмi зхцелся, кб н рзвiтнне ён пдзяквў мне. Смешн! Ён не скзў звычйнг дзякуй. Ён сцiснуў мю руку i скзў:

"Усяго добрг тбе, Зося. Скончыцц вйн - сустрэнемся".

Рзбудзiл мяне бургмiстрш рыдннем. Упл н кленi перд мiм ложкм:

"Мужйся, дзетчк. Бог мiлсэрны, ён усё бчыць. Пртызны збiлi твйго бцьку".

Я не зкрычл. Здецц, нвт не зплкл. У дзiн мiг я ўсё зрзумел. У той мiг я пстлел, мож, н двццць гдоў. Шптл сбе: мужнсць, толькi мужнсць. Прсiл Бог, у яког не верыл, кб ён дў мне яе, гэтую мужнсць, кб я здолел ўсё пержыць. I мўчць. Мўчць, мўчць!

Ашлеля д жху бб ўгворвл мяне ў тую ж хвiлiну ўцячы з ёй н крй свету, у мнстыр, ян веде ткi мнстыр. "А то яны ўсiх нс зб'юць". Я мўчл.

Дв генты гестп везлi мяне н рмiзнiку п гордзе. Выкзвлi спчувнне. Я мўчл. Ддому мяне не пвезлi. Бцьк ляжў ужо ў вестыбюлi грдской упрвы. Клi толькi яны пспелi первезцi i ўбрць яго? Ён ляжў у свiм вячэрнiм грнiтуры, у срочцы, якую я з дзень д тго пмыл. Толькi гльштук чужы, ббчк, тт нiколi не нсiў ббчкi. Д вйны гэт было нямодн, i мм, нпэўн, першя псмяялся б. Н твры яго зстыў спкой, не было нi пячцi стрху, нi пячцi пкут. Вiдць, ён пмёр дрзу. Толькi чмусьцi псiнел левя скроня. Я спытл ў нчльнiк плiцыi Мгнтв, куды трпiл куля. Ён пцiснуў плячмi.

"У сэрц. У сме сэрц, - дкзў дзiн з тых, што не дыходзiлi д мяне нi н крок. - Бндыты стрлялi в ўпор".

Д мяне пдыходзiл ўся здрднiцкя сволч, выкзвл спчувнне. Рней яны здвлiся мне смешнымi i дурнымi, гэтыя людзi. У той дзень я дчул, што ткое нянвiсць. О, як я iх ненвiдзел! Мне хцелся плявць н iх, бiць п мордх. Але я мўчл. Я мусiл мўчць.

Клi з'явiўся фельдкменднт, пстрыклi фотпрты. Ён не пдышоў д мяне. Спчувнне пднёс перклдчык. Мне зпомнiўся позiрк фiцэр-гестпўц. Ён доўг счыў з мной, i я дчул гэты позiрк. Глянул н яго. Якiя ў яго былi вочы! Ён усё ведў i смяяўся, злосн, нхбн, перможн. Вочы яго смяялiся.

Скжыце, нвошт iм сптрэбiлся гэтя кмедыя з пхвннем?

Зося змоўкл i чкл дкзу д Шыковiч: н яго глядзел. Адкзў Ярш:

- Првкцыi былi розныя. У злежнсцi д фнтзii тго, хто iх ргнiзоўвў. Бругер быў з фнтзiяй, я ведю.

- У мi сорк трэцяг Бругер ўжо не было, - удклднiў Шыковiч. Нчльнiкм гестп быў Гiльберт, штурмбнфюрэр.

- Вы тксм былi ў пдполлi? - здзiвiлся Зося.

- Не. Я пiшу кнiгу, тму мне трэб дклдн ўсё ведць.

Мш, выкрыстўшы пўзу, прпнвл:

- Я вм пдм кву.

- Але, ле, - пдтрымл Зося.

- Стмiлся? - лскв спытў Ярш. - Дй руку.

Мож, д тго, што ён нечкн скзў ёй "ты", ян зрдзелся, зсромелся.

- Не, не.

Антон Кузьмiч пдняўся з крэсл, плiчыў пульс. Шыковiч убчыў, што доктр зстўся двольны яе пульсм. А Зося, як бы iмкнучыся дкзць, што ёй гэт няцяжк, пчл рскзвць длей, не звжючы н тое, што Мш хдзiл, звiнел шклянкмi.

- Я думл, што мне будзе ўсё дно - як пхвюць. Хто пхве, што будуць гврыць... Я ведл, што гэтым не скончыцц. I рыхтвлся, збiрл свю мужнсць. Але клi бцьку неслi н могiлкi, я ўбчыл, як глядзяць людзi... рбочыя. "Туды яму i дрог!" - вось як яны глядзелi. Мне зрбiлся блюч. Стршэнн блюч. I крыўдн. I стрх пнвў. Сэрцм я прдчул тое, што псля здрылся. Н могiлкх я стрцiл прытомнсць.

Днi тры ляжл ў Цiшчнкў, знясiленя, прстуджня, рзбiтя. З квтэры не выходзiлi тыя двое - "пекуны" ме. Яны, Цiшчнк, уся згря дмглiся, кб я пдпiсл пiсьмо ў рэдкцыю, у якiм гнеўн кляймiл, як бндытў, пртызн, што збiлi мйго бцьку, невiноўнг члвек, лекр, якi зймўся толькi тым, што пзбўляў людзей д цяжкiх хвроб. "Чму вы не хочце пдпiсць, пнн Зося?" - здзiўлялiся яны.

"Яны зб'юць мяне".

"Мы вс схвем у ткiм месцы, куды не дбярэцц нiводзiн бндыт. Не бойцеся".

А Цiшчнчых шптл: "Не пдпiсвй. Зб'юць", - i ўсё ўгворвл ўцячы рзм з ёй у мнстыр. Дурня, ян не бчыл, як мяне хоўвлi.

Яны первялi мяне ў iх, нямецкi, гтэль. Пмясцiлi з нейкй немкй. П-рсейску ян гврыл дрэнн, ле "прцоўвл" мяне моцн. Нвт пiльнвл ўнчы - што я кжу ў сне? Псля нвт дпусцiлi ддому. Яны былi яшчэ ветлiвыя: "Не будзеце бяцц дн?"

"Не буду".

Спдзявлiся, што д мяне нехт прыйдзе. Мож, пспрбуе вывезцi ў лес. У iх нямл было клопту - сцергчы мяне. Але нiхто не прыходзiў, i хутк iм брыдл гэт. Тыя ж дв "пекуны" двезлi мяне ў гестп. Спчтку допыт, колькi дзён пр дно i тое ж: хто прыходзiў д бцькi, з кiм ён сустркўся, як ён жыў i гэтк длей. Н другi дзень тое ж сме ў iншым прдку - кб зблытць. Потым вочныя стўкi. Кго я пзню з гэтых людзей. Прыводзiлi члвек пятнццць. Я пзнл толькi дну жнчыну, сястру з дзiцячй бльнiцы. Але ян глянул н мяне вельмi врож, i я не прызнлся, што ведю яе. Клi прывялi Всю, я не мгл дмўляць нш знёмств. Скзл, што гэт шфёр бльнiчнй мшыны. Вся, збiты, сiнi ўвесь, прыветлiв кiўнуў глвой: ён ухвлiў мё прызннне.

"Ён чст прыязджў д вс?" - спытў следчы.

"Не вельмi чст", - дкзл я.

"Чму ў той дзень, перд збойствм, ён прыязджў тройчы?"

"Прывозiў бцьку. Потым бульбу. Мяшок".

"А яшчэ кго?"

"Тры мяшкi пртызн", - зсмяяўся Вся.

Гестпвец удрыў яго п твры. Я зплкл. Вся крыкнуў:

"Нiчог, Зоськ! Не груй. Мы яшчэ птнцуем н твiм вяселлi!"

Я пчл пртэствць. Чму мяне трымюць у гестп? Звошт? Гэт бесчлвечн! Ткое гор, мяне дпытвюць, як злчынцу. Я буду скрдзiцц!

Тды з'явiўся той фiцэр, што глядзеў тк н пхвннi.

"Ян не веде, чму яе трымюць тут? Няшчсня дзяўчынк!" - здзеклiв кiнуў ён п-нямецку. Потым сеў з стол, плжыў перд сбой пiстлет. Злосн скзў церз перклдчык: "Дволi гэтй дурцкй кмедыi. Ты добр ведеш, чму цябе трымюць. Твой бцьк быў звязны з пртызнмi. Ты пмгл яму. У вс хвўся кмiср. Мы злвiлi яго. Ён в ўсiм прызнўся".

"Хто ж збiў мйго бцьку?"

Ён пдскочыў:

"Шкдую, што гэт зрбiў не я!"

"А хто?"

"Ян што, выршыл дпытвць мяне?" - спытў фiцэр у перклдчык. Я скзл п-нямецку:

"Я хчу знць, хто збойц мйго бцькi. А кмiср вы выдумлi. Клi Грот, хiрург шпiтля, i ёсць той кмiср, тды тк, ён хвўся ў нс".

Ён нблiзiўся д мяне, доўг i прнiклiв глядзеў у твр, у вочы. Потым рсцёр у мяне н шчцэ зпленую цыгрэту. Прцдзiў прз зубы:

"Ах, з якой слодй я рспяў бы цябе, сучк, н крыжы. Але сёння мне не д цябе. Тбой я зймуся псля. Пдумй нд свiм лёсм", - i двойчы моцн ўдрыў п твры.

Н шчсце мё цi н няшчсце, гэты больш мной не зймўся. Дпытвў другi фiцэр. Я ўсё дмўлял. Бiлi. Не, не моцн. Адзiн рз толькi дрўлянымi бцугмi цiснулi пльцы. Гэт блюч. Пльцы i цяпер бляць.

Зося пднял левую руку, пврушыл пльцмi.

- Што ж вы не скзлi мне? - дкорлiв пкiвў глвой Ярш.

- Яны бляць, клi ўспомню. А тк нiчог. У лгерх тксм бiлi. Бiзунмi. Гумвымi плкмi. Мяне нядоўг трымлi ў турме. Тыднi дв. А потым лгер пд Брнвiчмi. Потым Мйднк... Псля... Я ўжо нвт не помню iх, усiх лгерў, у якiх был. Мяне чмусьцi чст перводзiлi. Апошнi - жночы лгер пд Гiсенм. Нс вызвлiлi мерыкнцы...

Вельмi мож быць, што ян ўсё-ткi стмiлся, тму спяшлся як можн хутчэй скончыць свой рскз. Мш гэт дчул першя i шумн пляснул ў длонi, як бы ствячы кропку:

- Тврышы, стыве кв.

24

Звод бвязўся выкнць дзесяцiмесячны плн д дкрыцця з'езд. Цэхi, змены, брыгды неслi пердз'ездўскую вхту. Знешне як бы нiчог не змянiлся. Хiб толькi бнвiлiся лозунгi i зклiкi. I больш iх стл ўсюды - н прхдной, у зводскiм двры, у цэхх, у стлоўцы, у кнторы. Але нвт Слвiк з яго двухмесячным стжм дчуў новы рытм у рбоце. Менвiт рытм, бо рней нямл было i ўрлў. Добрыя i шчырыя прцўнiкi мусiлi чсм прстойвць прз тое, што недзе нехт нешт недрбляў - цi збеспячэнцы, цi трнспртнiкi, кнструктры, цi лiцейшчыкi, мехнiкi, цi плнвiкi. Зборшчыкм, якiя, п сутнсцi, звяршлi прцэс вырбу стнк, гэте "нешт недзе" больш, чым кму, двлся ў знкi. Слвiк неднойчы ўжо чуў, як хлопцы з яго брыгды склнялi мехнiкў. А тыя ў свю чргу влiлi вiну н кго-небудзь другог. Але вось ужо колькi дзён усё iдзе як п мсле. Без зпiнчкi. Хлопцы прцвлi з вясёлым уздымм. Гэты ўздым зхпiў i Слвiк. Яго менш вучылi, больш дручлi рботу, якую ён мог ужо выконвць смстойн. Гэт яму пдблся, i ён рбiў дволi стрнн. Рбот зборшчык ткiх унiкльных, несерыйных стнкоў тым i цiквя, што ян рэдк пўтрецц, што кожны дзень i кожную гдзiну прыходзiцц рбiць нешт нове.

Слвiк зўсёды ствiўся скептычн д розных лозунгў i зклiкў. А цяпер хдзiў i ўвжлiв перчытвў цытты з прект Пргрмы, як бы хочучы знйсцi тыя словы, якiя прымусiлi ўсiх, д вхцёр д Глыгi, вось тк прцвць п-новму. Нвт у стлоўцы стлi лепш крмiць. Слвiк неяк скзў у чсе беду свiм хлопцм:

- Архiмеды, рстлумчце мне, чму ў вс не могуць увесь чс вось тк прцвць - роўн, рытмiчн, кб не псвць людзям нервў.

- Пчыне думць хлопчык, - кiнуў Косця, клi Слвiк, выслухўшы супярэчлiвыя дкзы, пйшоў у буфет купляць ппяросы.

- Толькi ўсё ў яго вось тк, - Ходс дстў првй рукой, церз глву, свё леве вух.

Генрых длiктн, двум пльцмi, ппрвiў пзлочныя куляры. Хмыкнуў:

- Але ж i ртдокс ты, Iвн. Быць тбе прфсюзным лiдэрм, бо д усяго склднг ты ўмееш дмхнуцц.

А Слвiк здў пытнне, н якое не тк прост дкзць.

- Адзiн дурнь мож спытць ткое, што не дкжуць сто рзумных.

- Але няхй яны пврушць мзгмi, рзумныя, - нечкн i чмусьцi злосн скзў Трс. - А то ў нс, спрўды, некторыя толькi перд святмi зпускюць вось гэтую "кiбернетычную мшыну", - ён пстукў пльцм п лбе, н поўны ход.

Ходс не дрзу зрзумеў, кго пдтрымлiве брыгдзiр. А Генрых пускў з кулярў вясёлых зйчыкў н твры сяброў.

- Прычын рытмiчнй рботы звод - дн тысяч дзвесце сорк чтыры i шэсць дзесятых. Кб мы з тбой, Iвн, iх выявiлi, рскрылi i пiслi, нм можн было б прысвойвць дктроў нвук.

- У тым i бяд, што мы iх не выяўляем, - скзў Трс ужо лгодн, без злосцi.

- А двйце зробiм пчтк! - Косця любiў выкзвць смыя нечкныя прпновы i см жртвў з гэтг: "З сотнi хоць дн ды будзе рзумня". - А кб не выяўляць усiх тысячы двухсот Генрыхвых прычын, выявiм дну: чму цяпер усё пйшло нрмльн?

- Вхт, - кортк i вычрпльн рстлумчыў Всiль Лпцiн, вымквючы хлебм рэшткi соўсу н тлерцы.

- А Косця ме зерне...

- Адно? Я мю мяшок.

- Не блзнуй.

- Ён у Слвiк вучыцц.

- Я ў тым сэнсе, - Трс звяртўся д Генрых, ён быў iх "глоўны тэрэтык", - што прычыны рытмiчнй рботы, мож, яны i выяўляюцц... А клi рбот нлдзiцц тк, як у нс цяпер, усялякi нлiз кнчецц. Пчынем слвсловiць, рздвць прэмii...

- Любiм "ур" крычць, - звўся Слвiк, пчуўшы пошнiя Трсвы словы. Кiнуў н стол пчк ппярос. - "У нс не пляць", - прчытў шыльдчку н сцяне i чыркнуў зплку.

- "Ур" вядзе н штурм, - скзў Лпцiн, дстўляючы нрэшце тлерку. Не, Вер смчней гтуе.

- Тму, вiдць, i крычым, што чст прыходзiцц штурмвць, - зсмяяўся Генрых.

- Вер гтуе смчней? - усумнiўся Косця, грэзлiв пдмiргнуўшы Генрыху. Той прыняў "эстфету", скзў сур'ёзн, мль тргiчным голсм, звяртючыся д Трс:

- Няшчсня. Я ёй не зйздрошчу.

Лпцiн, якi не дчувў гумру гэтк ж тонк, здзiвiўся:

- Кму? Веры? Чму?

- Пспрбуй нгтвць н тког бжору, - блiснуў зубмi Косця.

- Ну i пустбрэхi!

- Трэб будзе пгврыць н прткоме...

Слвiку пдблся, што ў брыгдзе ўмеюць i пжртвць i пгврыць сур'ёзн, глыбок, i перходы гэтыя д жрту д сур'ёзнг i ндврот зўсёды нечкныя, рптоўныя.

Увогуле яму ўсё больш i больш пдблiся хлопцы. Нвт з Ходсм стл менш сутычк. Вось толькi з Трсм...

...Н другi дзень псля "дуэлi" ён не пйшоў н рботу. З ткiм вокм сормн было н вулiцу высунуцц, не толькi н звод. Усю рнiцу сврыўся з Iрй, якя дволi-ткi злосн кпiл з яго "лiхтр", не верчы, што ён звлiўся з мтцыкл. Пйшл Iр ў iнстытут - шукў, куды мцi схвл кньяк. Первярнуў усю квтэру. У шуфлядзе Iрынг стл, пд стрымi кнспектмi знйшоў яе дзённiк. З цiквсцю чытў. Дзяўчын пiсл пр свё кхнне, пр свё жднне дкрыцц яму i пр свю боязь i срмлiвсць зрбiць гэт першй. Слвiк доўг не мог уцямiць, хто "Ён". Зйменнiкi, што змянялi яго iмя, Iр пiсл з вялiкй лiтры.

"Звяртецц, як д Бог", - смяяўся Слвiк, пцiрючы рукi i кленi д злрднсцi. Вось цяпер ён жыцця не дсць свёй дргой сястрыцы. Не, ён прымусiць яе служыць, як вернг сбчку, клi ян не хоч, кб ён выдў яе тйну. Кб толькi яшчэ рсшыфрвць яго iмя!

Нрэшце ён дйшоў д пiсння тго дня, клi ўся брыгд i Мш бедлi н дчы. Iр больш не хвл яго iмя.

Адкрыццё шлмiл Слвiк. Знiкл жднне помсцiць сястры, кпiць з яе. Ндврот, стл шкд дзяўчыну. Урзiл Iрынiн прзорлiвсць: "Я дрзу дчул ў гэтй рудой спернiцу. Мё няшчсне кхнне! Ты яшчэ не зсвяцiлся для Яго i для ўсiх, н цябе ўжо нсоўвецц хмр".

Не, ён, Слвiк, дпомсцiць яму - з сябе, з сястру!

Але прчытўшы, ужо без сблiвй цiквсцi, яшчэ пру стронк дзённiк, ён рзвжў iнкш.

А мож, лепш зрбiць тк, кб Iрын дкрылся яму? Пмгчы ёй. Тды мож здрыцц, што ён дмовiцц д Мшы.

Слвiк ляў сястру:

"Авечк! Д двцццi двух год джыл, iнстытут кнче, пводзiць сябе, як сямiклснiц. Уздыхе, дзённiчк пiш!.. Дурнiц!"

Узлвўшыся, шыбнуў тоўсты сшытк н ложк. Але прз хвiлiну з пэўнй пвгй плжыў дзённiк нзд у шуфляду.

"Усё перблытлся. См чорт нгу зломiць. А "стры конь" скрдзiцц, што ням цiквых сюжэтў. Злез у нейкiя рхiвы i нi хрн не бчыць вкол сябе. А тут ткiя трыкутнiчкi будуюцц! Пр любоў трэб пiсць, стры, клi хочш, кб цябе чытлi", - глыбкдумн прiў бцьку. Дкрў мцi: "А гэтя мрлiстк, як гусыня, толькi сцерге: кб лiшняе з'елi дзеткi i лiшняе не выпiлi. Жртвы поўны хлдзiльнiк, кб хоць н кмпрэс дзе стял - дык не. Куды ян дзявл кньяк? Няўжо вылiл? Бутэлькi ням", - злвўся ён, не перстючы шукць.

Урэшце Слвiк зрзумеў, што ўсё гэт - пошукi кньяку (выпiвць яму зусiм не хцелся), рзвгi пр бцьку i мцi, пр Iрын кхнне - не што iнше, як безндзейня спроб двесцi думкi д глоўнг: што робiцц ў брыгдзе? Не прызнючыся см сбе, ён пкутвў д думкi, што Трс усё рскж i бурныя хлопцы выгняць яго. С здзiўленнем ён упершыню дчуў, што яму шкд пкiдць брыгду. Куды ён пойдзе д iх?

Клi пд вечр д яго зглянулi Косця i Генрых, Слвiк сплохўся: што яны хочуць? Што прынеслi? А клi хлопцы шчыр, п-сяброўску прывiтлiся i Генрых скзў:

- Ну як? Косцi цэлыя? Чорт вс нёс н гэтым мтцыкле. Мглi нсмерць рзбiцц.

Слвiк трх не пдскочыў д рдсцi. Асблiв яго здзiвiл i рссмяшыл, што яны днолькв хлусяць, ён тксм плёў шфёру, якi пдвозiў яго д горд, псля сястры i бцьку, што ўпў з мтцыкл. Тое, што Iр i бцьк, прыехўшы з дчы, нiчог не ведюць, супкоiл яго яшчэ рнiцй. Знчыцц, Трс рскзў дной мцi. Ну, мцi можн, у яе дволi педггiчнй тктоўнсцi.

Дведўшыся, як рстлумчыў све сiнякi Трс, Слвiк дчуў д яго пвгу i пдумў: "Гэт п-мужчынску!" Кб ён ведў, што гiсторыю з мтцыклм выдумлi клектыўн, брыгдй... Спчтку Трс рстлумчыў хлопцм пр свой сiняк прост:

- Удрыў дзiн п'яны дурнь.

Але ўсё рскзў Косцю. Был ў гэтг смяшлiвг рмнтык дзiвосня прыцягльня сiл: усе яму двярлi све смыя темныя скрэты i думкi. Косця скзў, што сiтуцыя дволi сур'ёзня, тму врт яе бмерквць у брыгдзе. Псля змены ў тым ж пкоi iнтэрнт з зчыненымi дзвярмi iшл грчя рзмов.

Ходс дкзвў, што Слвiк трэб гнць прэч, пкуль ён не згньбiў брыгды.

Генрыху гiсторыя з "дуэллю" здвлся ндзвычй вясёлй. Ён жртвў:

- Ты ведеш, я ўвесь чс мру, кб хто-небудзь другi зкхўся ў Зою. Выклiкў бы спернiк н дуэль... Пкзў бы свё рыцрств.

Вся прызнўся, што ён тксм "зехў днму п мордзе", клi той пчў зндт звiхцц кля Веры.

- Жх, жх! - хпўся з вушы Косця. - Выходзiць, усе вы з рдзiмымi пляммi прклятг кпiтлiзму. Iвн слм не крмi, дй злезцi н высокую трыбуну. Слвлюбств! Всiль бiцц ўлснй жонкi. Бязлiвсць! Брыгдзiр нш, змест тго кб првесцi выхвўчую рботу, выбiве вучню скiвiцу... Адзiн я...

- Блбтун ты!.. Смя шкодня згн! Ты любую спрву ўтопiш у словх. Кжы свю прпнову.

- Сттус-кво. Усе зстюцц, як у Берлiне д зключэння мiрнг дгвору. Вы ўплi з тго мтцыкл, н якiм я ўчор ездзiў д бцькоў.

Усiх рссмяшыл Косцев прпнов. З ёй пгдзiлiся. Пспрчлiся б другiм.

Лпцiн прпнвў, кб Трс б'явiў Мшы бйкот: няхй не водзiць дрзу двух. Трс пчырвнеў, рзгубiўся. Косця скзў, што ткiя пытннi нельг выршць клектыўн.

- Дмўлялiся, што ў нс не будзе тйны дзiн д днго, - скзў простлiнейны Ходс.

- Я не рблю тйны з тго, што Мш пдбецц мне, - дкзў Трс. Але...

- Але, - пдхпiў Косця, - гэт не знчыць, што ён пвiнен дклдвць нм, пр што гврыў з дзяўчынй. Тк можн дйсцi д тго, што птрбвць у Всiля спрвздчы, пр што ён шптўся ўнчы з жонкй. Гэт будзе ўжо не дружб, гвлт, прымус... Можн ўзненвiдзець дзiн днго!

- Тды як зрзумець, што Шыковiч прцуе ў брыгдзе, жыве, як воўк? I ўчынкi воўчыя. А мы гуляем у ховнкi. Я супрць любог iндывiдулiзму! - Ходс нiколi не ўмеў тк ясн ргументвць све думкi, як гэт рбiў Косця, гврыў трх не лозунгмi i ў свёй упртсцi чст быў непслядоўны.

- Нiког нельг бвязць быць шчырым i дкрытым, - пдсумвў Трс. Слвiк пвiнен пверыць у ншу шчырсць.

Ён скзў гэт i сплохўся: як яму, брыгдзiру, прявiць свю шчырсць псля тго, што здрылся?

Слвiк тксм iшоў н прцу с стрхм: як яны сустрэнуцц? Не, нiчог. Прцягнулi рукi дзiн днму, усмiхнулiся. Знешне як быццм нiчог не змянiлся. Знешне...

А што рбiлся ў кожнг ў душы?

Трс стрўся пермгчы свю непрыязнсць. Але пкутвў д рэўнсцi. Яму здвлся, што Мш сустркецц з iм рэдк, нехвотн i сумуе, клi яны ходзяць п сеннiх вулiцх. Яму рбiлся тксм сумн. Ён пдзрвў, што ян не персте сустркцц с Слвiкм, хоць ян зпэўнiвл, што псля тго нi рзу не бчыл млдог Шыковiч. Але Трсу ўспмiнлся, як весел i легкдумн ян смяялся, клi ён рскзвў ёй, што ў iх дбылося. Безумоўн, ёй пдбецц вось ткi вясёлы, бесклпотны рызыкнт i пзёр. То няхй бы скзл! Трсу д болю было крыўдн: чму ян, якя здлся яму ткой рзумнй, не хоч быць з iм д кнц шчырй? Клi ў яе сэрцы ням кхння, ён згодзен зстцц добрым сябрм. Абы был шчырсць.

А Мш не хлусiл.

Слвiк звнiў ёй, дмгўся спткння. Ян с смехм дкзл, што бiцц яго: "Яшчэ зстрэлiш".

Рэўнсць яго птухл рзм з "лiхтром" пд вокм. Але ткi яе дкз моцн зкрнуў смлюбств.

"Аг, сбк, рскзў! Чкй ж!" - зноў узлвўся ён н Трс. Не верыў яго добрзычлiвсцi. Ствiўся з пдзронсцю. Чпляўся без усялякй прычыны.

- Ты чму глядзiш н мяне тк? - спытў ён днойчы ў Трс, клi яны выпдков пынулiся ў цесным прходзе пмiж стнкмi-волтмi. Вось тут бы iм i пгутрыць п шчырсцi. Дык не - у кожнг гонр.

- А як я гляджу н цябе?

- Як? Як воўк н вечку. З ткiм змiлвннем.

- Хчу з'есцi.

- Пломiш зубы.

- Дурны ты, Слв.

- Ты вельмi рзумны.

Нд iх гловмi з груктм прйшоў крн. Слвiк пдскочыў, схпiўся з крук i ўскочыў н стнок.

Нiн спынiл крн, высунулся з будкi, мхл кулком. Слвiк псылў ёй пветрныя пцлункi. З ткую хлпчуковую выхдку трэб добр прбрць. А ён, брыгдзiр, не мож. Не мож сврыцц, кб не ўсклдняць дносiны. Трс упершыню пдумў, што, вiдць, Ходс ме рцыю: тког не первыхвеш. Мож, усё было б добр, кб не ян, Мш. Стл ян пмiж iмi.

Нiнк спусцiлся с свёй будкi, зкрычл н ўвесь цэх:

- Клi вы кмунiстычня брыгд, дык i пводзьце сябе п-кмунiстычнму. Я прз дурняў у турму не хчу сдзiцц.

Н гэты рз Косця i Генрых, якiя добрхвотн шэфстввлi нд Слвiкм, добр-ткi нмылiлi крк яму.

А н другi дзень Слвiк зпрсiў Нiнку ў кiно. Ян доўг вглся. Але яе нiхто яшчэ з хлопцў нiколi не зпршў. I ян не ўтрымлся д ткой спкусы. Хiб мл пiшцц ў кнiжкх, пкзвецц ў кiно, што любоў пчынецц с свркi?

25

Кнец версня выдўся ндзiв цёплы. Здвлся, вярнулся лет, спрўдне, не ббiн. Зцвiтлi вiшнi. У лесе быў небывлы ўрджй грыбоў. Грджне хлынулi ў лясы. Перпўнялiся ўтобусы, рбочыя цягнiкi. Пчлся прост-ткi грыбня лiхмнк - хто збярэ больш i лепшыя. Але клi многiя выязджлi толькi тму, што было чым пжывiцц, то ткому строму плымянму грыбнiку, як Ярш, гэт прыносiл спрўдную слоду, шчсце, лепшы дпчынк. Выкрыстоўвючы Шыковiчву мшыну, ён выязджў у лес двойчы н дзень: н досвiтку, д рботы, i двячоркм, псля рботы. Звычйн стрымны в ўсiм, што дтычылся яго сбiст, тут ён з хлпчуковй рдсцю хвлiўся ў бльнiцы перснлу i нвт хворым свiмi грыбнымi збормi. У яго пытлiся ў клiдоры, як толькi ён з'яўляўся куртн без дзесяцi дзевяць, свежы, пмлдзелы, прпхлы хвояй i грыбмi:

- Колькi сёння, Антон Кузьмiч?

- Сто двццць тры! Ды кб вы пбчылi якiя! - I пчынў рспiсвць, як сядзел сям'я грыбоў - двццць сем штук! - вкол днго млдог дубк. Небывля з'яв! Врт нпiсць у "Огонек". I тут ж ляў бркньерў, якiя вырывюць грыб з корнем. Нпiсў нвт у гзету: "Як трэб збiрць грыбы". Ляў гзету, якя выкiнул з яго допiсу рскз б нрджэннi i жыццi грыб i пкiнул дны голыя прды. Трх не бiўся з Шыковiчм, якi сядзеў н дчы i цэлымi днямi пiсў. Нвокл дом, пд смым гнкм, рстуць грыбы, не выцягнеш яго - не выйдзе. Пкуль выкне норму, якую см сбе ўстнвiў, зврыць бед, глядзi - i вечр.

- Глв дубовя! Куды ты спяшешся? Хто цябе гонiць у шыю? Хопiць у цябе чсу. А грыбы - дзiн тыдзень, i не будзе iх. Якi ты д д'ябл пiсьменнiк, клi не дчувеш тког хрств?

- О, ты не ведеш, якi я грыбнiк! Але мне здорв прцуецц ў гэтыя днi. Пхлде - зноў будзе крызiс, ведю. Прыходзiцц выбiрць. - I, пхдзiўшы з сябрм гдзiнку, Кiрыл кiдўся д рбочг стл.

Аднойчы, клi Ярш у пердперцыйнй рскзвў пр свю чрговую грыбную ўдчу, Мш нясмел ппрсiл:

- Антон Кузьмiч, взьмiце нс з Зосяй як-небудзь.

Узяць Зосю?

Цудоўня думк! Ён ж думў пр гэт см, рней: трэб пнзiрць, як пводзiць сябе дрмнтвне сэрц ў розных умовх. Д тго ж Зося, нпэўн, дўно не бчыл лесу. Чму не дць ёй гэтую мленькую рдсць? У жыццi ў яе тк мл было рдсцi.

Але тут ж мiльгнул думк пр жонку: дведецц - зноў будуць непрыемнсцi. Узяць i яе з сбой? З-з гордсцi не педзе, ўсё дно будзе хвлявцц, пержывць, пдзрвць. Не, лепш няхй не веде. Яму стл сормн д свiх вгнняў, i ён скзў Мшы:

- Ну, што ж. Двйце педзем. Сёння ж.

Зося сел побч з Антонм Кузьмiчом н пярэднiм сядзеннi. У новй сукенцы, якую ёй пшыл Мш, у шрсцяным свiтэры грчычнг колеру, с свёй дмысловй двух'яруснй прычоскй (тксм Мшын фнтзiя), ян мел дволi прывбны выгляд. А Мш зусiм выглядл элегнтн: вузкiя штны, клятчстя куртк.

Едучы п гордзе, Ярш пдумў з невясёлй iронiяй:

"Не дй бож ўбчыць Глiн - згiнуў ты, Антон".

Зося сустрэл прпнову б пездцы з цiхiм, ле прыкметн рдсным энтузiязмм. А пры выездзе з горд яе пчло лiхмнiць д хвлявння. Не, гэт быў не стрх! Нешт iнше. Iмчл мшын. Свiстў вецер. I ёй здвлся, што ян вось-вось узнiмецц i пляцiць... Пляцiць у дзiвосны крй, дзе здрыцц нешт незвычйне, што яшчэ рз зменiць яе жыццё. Але ёй было хорш, лёгк, i ян не хцел больш нiякiх змен.

Ад гэтг цi яшчэ д чгосьцi яе пнвл хвлявнне. Дробн здрыжлi плечы. Ян сцялся, уцiснулся ў сядзенне.

- Зося, тбе холдн? - спытл Мш, якя сядзел з яе спiной. - Н мю куртку.

- Не, не. Нiчог. Гэт тк.

- Зчынiм шкло, - скзў Ярш, круцячы ручку. - Прстудзiцц вм нельг нi ў якiм рзе.

- Мне не холдн. Я прост хвлююся.

- Чму?

- Не ведю.

Што ж, урэшце не тк ужо цяжк зрзумець душэўны стн члвек, якi вярнуўся д жыцця i ўпершыню псля ткой хвробы i перцыi выяздже з горд, у лес. Ярш пжртвў:

- Бчыце, ехць п грыбы тксм трэб мужнсць.

Длёк ў глыбiнi броў яны не пехлi. Прыехлi д iх дчы. Пствiлi мшыну. Шыковiч не было: вiдць, усё-ткi выбрўся ў лес.

Мш, у якой з грыбмi звязны i рдсныя i горкiя ўспмiны - у першыя пслявенныя гды грыбмi i з грыбы ян крмiл ўсю сям'ю, - дрзу ж кiнулся ў лес, як у вiр. Ян не ўмел шукць тк пвольн i рзвжлiв, як Ярш. У кожнг грыбнiк свой стыль i метд. Прворня, хуткя, ян шнырыл пд кожным кустом i дрэвм, кружыл, рбiл петлi, хутк трцiл ўсялякi кiрунк i чст блудзiл.

Ярш не любiў гэтк пятляць. Ён хдзiў мль прост. Але ў яго было незвычйне чуццё, дзе ў гэты дзень мог вырсцi брвiк. Ён iшоў н грыб цi грыбную сям'ю, як н рдыёпеленг.

- Зглянем мы вось сюды, пд ншы дубы, - скзў ён Зосi, як толькi яны дышлi д дчы ў лес.

Ян зрзумел яго словы як зпршэнне хдзiць з iм. Спрўды, Ярш хцеў, кб ян был побч.

Ян iшл крокў з дзесяць д яго. Кля смг вогнiшч, дзе яны плiлi ўсё лет ксцёр, н сцежцы пд дубм Ярш убчыў першы брвiк. Нявопытны грыбнiк нiколi не пдумў бы, што ён мог вырсцi ў ткiм вытптным месцы. Брвiк быў ндзiв прыгожы - як знрок выршчны нпкз. Н тоўстым белым корнi - крмяня, цяжкя н выгляд шляпк; светля бурштынвсць, што выцякл з-пд нiзу, злцiл кромку, пступов цямнел i перходзiл ў мслянiсты цёмн-крычневы колер; толькi церз смую мкўку прходзiл тоненькя перлмня светля плоск, мбыць, ляжл глiнк.

Ярш спынiўся з дв крокi з выглядм чрдзея. Моўчкi, пльцм, пклiкў Зосю. Тямнiчым шэптм скзў:

- Вось ён! Бчыце?

Ян ўгледзел, здзiвiлся:

- Ах! - i ппрсiл, як мленькя: - Дйце я...

- Толькi - чур, пдрзць! - ппярэдзiў ён.

Ян прысел, сцярожн пдрэзл, пднял яго i, любуючыся, зсмяялся, цiх i рдсн, зусiм як дзiця. I Яршу тксм зрбiлся ндзвычй хорш д гэтй яе мленькй рдсцi.

Ён зiрнуўся нвокл i дрзу ўбчыў другi грыб.

Нхiлiўся, пдрэзў.

- А во яшчэ дзiн.

Трэцi дык быццм см пдскочыў пд руку.

- А во яшчэ...

- Ах! - ужо зйздрсн хнул Зося. I яшчэ больш узрдвлся, клi нрэшце см ўгледзел грыб. Пднял яго, пкзл:

- Глядзiце якi! Як хлопчык.

Спрўды, брвiчок быў мленькi i вясёлы, пдобны н тго млог грэзу, у яког зўсёды кепк ссунут нбок.

"Як хлопчык", - гэтыя словы зплi Яршу ў пмяць, i ён пдумў б тым, што, крмя ўсяго iншг, гэтя немлдя ўжо жнчын не ведл рдсцi мцярынств.

"Трэб будзе пзней пкзць яе Левiну i Шувлвй (яго клегi, лепшыя ў гордзе тэрпеўт - спецыялiст п сэрцу - i гiнеколг). Няхй скжуць, можн ёй рдзiць?"

Ён пдумў гэт з бцькоўскiм клоптм, як пр дрослую дчку. I дў ёй, як млой, як чст двў Нтшы, клi брў яе з сбою ў лес, дной вытптць пятчок, н якiм нрдзiлся грыбня сям'я.

Зося ўзял яшчэ тры цi чтыры грыбы. Длей Ярш, верны свйму метду, рушыў прост, зтрымлiвючыся толькi ў тых мясцiнх, дзе нейкя сблiвя iнтуiцыя пдкзвл: тут будуць грыбы. I мль не пмыляўся. Зося iшл збоку з колькi крокў. Здрлся чмусьцi тк, што ёй усё чсцей i чсцей пчлi трпляць грыбы. Бдй, больш, чым яму, Яршу. Ён пжртвў:

- Дык вы грыбнiчк.

Недзе длёк ззду гукнул Мш. Ярш пчкў, што дкж Зося. Ян не дкзвл. Ён дгукнуўся жртўлiв - пiсклявым жночым голсм. Мш, не пзнўшы, пчл клiкць нстойлiв:

- Ос-ся-! То-он... Мi-iч!..

Ярш гукнуў свiм спрўдным голсм, i дзяўчын змоўкл.

Яны шлi п прчышчным бры. Месц тут, уздоўж лугу, узгоркве. Мгчым, неклi, у дгiстрычны перыяд, у сто рзоў больш мгутня рк нмыл гэтыя высокiя пясчныя дзюны, н якiх псля рзумныя людзi псдзiлi лес. Н грэбнях узгоркў рслi дны сосны, не дуж стрыя, роўныя, высокiя, чыстыя - крсунi, дн ў дну. Адвячоркве сонц злцiл iх медныя ствлы. Лёгкi вецер гойдў гнуткiя верхвiны, з якiя, здвлся, чплялiся лёгкiя хмры, што плылi н ўсход - д сонц нсустрч ночы. Н зямлi, укрытй сухой iглiцй, ляжлi дзiвосныя крункi святл i ценяў.

А ў нiзiнх побч з соснмi рслi дубы, зрэдку - бярозы, яны згушчлi лес, i н зямлi ляжў густы цень. Але пд дубмi чсцей трплялiся грыбы. Мож, н нейкi чс Ярш збыўся н здроўе свёй нпрнiцы i iшоў злiшне хутк.

Ап'янеля д хвойнг i грыбног водру, д сонц i шчсця, Зося рптм спынiлся, пствiл н зямлю торбчку i прытулiлся спiною д ссны.

Антон Кузьмiч знепкоiўся: мож, ёй блг? Але ян зплюшчыл вочы i зсмяялся, рзводзячы вкол сябе рукмi:

- Грыбоў! Колькi грыбоў!

Гэты яе зусiм дзiцячы смех, уяўленнi i рдсць, вiдць, i стлi прычынй тго нечкнг ўчынку, якi зрбiў Ярш. Цi, мож, яго ўлсня рдсць i злiшняя дужсць?

Яны стялi перд смым крутым узгоркм. Сосны, гляючы све фнтстычныя крэннi, здвлся, лезлi н сме неб. Можн было пвярнуць нзд, можн было бысцi п нiзiне. Але Яршу хцелся прбрцц нпрсцяк, узлезцi н гэтую лясную гру. Але ж не двць ткую нгрузку яе сэрцу!

- Я ўзнясу вс туды, нзд мы пойдзем п лузе.

Не пспел ян зпярэчыць, як ён, укiнуўшы яе сумку ў свой вялiкi кош, лёгк, як колькi год нзд млую Нтшку, пдхпiў яе н рукi.

Ян войкнул, устрпянулся, ле не вырвлся.

Прыцiхл. З'явiлся пчуццё, яког ян не ведл, - яшчэ дн тйн жыцця, якя дкрывлся ёй. Нiколi не трымў яе вось тк мужчын, здровую i шчслiвую. Зрбiлся д невергоднсцi хорш i стршн. Бож мой! Акзвецц, жнчыны, сёстры яе, мюць яшчэ i ткое шчсце - блiзсць любг, дргог мужчыны. А ян не мел гэтг i нўрд цi будзе мець. Нвошт ён робiць гэт? Нвошт будже ў яе гэте пчуццё? Кб дць змест стрых, фiзiчных, новыя, душэўныя, пкуты, мгчым, не менш цяжкiя?

Ян думл пр гэт i, днк, не рбiл спробы вырвцц. Ян рптм пчул яго сэрц i стiлся, слухл яго ўсё чсцейшыя i гучнейшыя ўдры. Ён узыходзiў лёгк i хутк. Ян дкiнул глву i ўбчыл, што верхвiны сосен кружцц. I воблчк кружыць н дным месцы. Мож, гэт зкружылся ў яе глв?

Доктр Ярш ведў усе тямнiцы члвечг цел, ды i душы тксм. Яму здвлся, што для яго ўжо ням нiякiх тйн i згдк. Ён узяў Зосю, як снiтр бярэ хворую. Як лекр, ён клпцiўся пр яе сэрц, якое бчыў, трымў н свёй длонi. Яму было бслютн ўсё дно - мужчын гэт цi жнчын. Але нечкн i ў яго з'явiлся згдкве пчуццё, незнёме, невырзне, дзiўне. Нешт як бы ўсхвлявл яго. I сэрц збiлся не тк, як, ён ведў, пвiнн было бiцц пры ткiм пд'ёме, з ткiм цяжрм. Выдтны спртсмен, ён вельмi добр ведў свё сэрц, дклдн ўмеў рзлiчыць нгрузку яго. Што ж гэт яно выходзiць з-пд улды - пчыне грукць не тк, як яму нлежыць? "Стрэю", пдумў ён i сцярожн пусцiў Зосю н зямлю.

Кля дчы стял снiтрня мшын. Ярш з трывогй пдумў: "Няўжо ў бльнiцы што здрылся?" Зкрочыў шпрчэй. Але хутк ўбчыў, што н лвчцы сядзяць Шыковiч, Гецкя i незнёмя жнчын. Пчуў вясёлы смех Гецкй i спхмурнеў: не хпл яшчэ яе тут! Зося дчул, як нечкн змянiўся яго нстрой, зрзумел, што яму не спдблiся гэтыя нечкныя госцi. Спытл:

- Хто гэт?

- Глоўны лекр трэцяй бльнiцы. У якой ты ляжл.

Ян помнiл гэтую прыгожую поўную жнчыну, якя чсм быходзiл плты i рбiл рзнос сёстрм i снiтркм. Нстрой Ярш як бы пердвўся ёй: Зося дчул сябе няёмк, быццм у нечым был вiнвтя.

Ярш скзў:

- Дурня бб. I подля.

Гэт яшчэ больш збянтэжыл Зосю, быццм ёй дверылi тйну, ведць якую зусiм не трэб, нвт небяспечн. Угледзеўшы Ярш i Зосю, Тмр Аляксндрўн пднялся, пйшл нсустрч, прыветлiв мхючы ксынкй.

- З уловм, Антон Кузьмiч, - прспявл ян. - Я не ведю, як кжуць... Шыковiч! Як вiншуюць грыбвiкоў? С зборм? З пдборм? З уловм?

Смяялiся яе сквiтыя вусны, выпешчныя шчокi - то з'яўлялiся, то знiклi сiмптычныя ямчкi н iх. А вочы... вочы, хлодныя i злосныя, рзглядлi Зосю. Ды тк нхбн, бесцырымонн, што Зосi здлося - рздзяюць. I ян, зусiм рзгубленя, сплохня i бурня, не пзнёмiўшыся, не прывiтўшыся, мль уподбег кiнулся д Мшы, якя сядзел н гнку i пербiрл грыбы.

- Глядзi, колькi я знйшл брвiкоў! А ты? О, з тбой нi ў чым нельг зрўняцц!

- Твя пцыентк? - спытл Гецкя ў Ярш.

Гэт можн спытць п-члвечму, прфесiйн, як лекр у лекр. Ян хцел зрбiць выгляд, што пыте iменн тк. Але Ярш бчыў, як ян прцягве глядзець у спiну Зосi, i дчуў, што пчыне зкiпць. Ён см бяўся свйго гневу, бо ведў, што "срвцц" яму, ды яшчэ перд жнчынмi, нельг, непрыстойн.

Гецкя прцягнул яму руку, пдвял д лвчкi, пзнёмiл с свёй сяброўкй. Гврылi нейкiя пустыя словы. Смяялiся.

- Гспдры, зпршйце ў хту. Трэб ж бмыць вшы новыя вуглы, - скзл Тмр Аляксндрўн.

Шыковiч сумеўся, пглядзеў н свйго хмург сябр - мож, ён што прпнуе? - i з жлем уздыхнуў:

- Клi я прцую, у мяне - "сухi зкон". I кб быць длей д спкусы...

Гецкя зрзумел.

- А мы ў лес ездзiм с свiм вiном.

- О, тды iншя рзмов! Клi лск! Пршу, - глнтн пклнiўся Кiрыл, пкзвючы н свю плвiну дчы.

Ярш пдумў, што Зося не сядзе з дзiн стол з гэтй жнчынй. Ды i не жде, кб яны сядзелi рзм. Ды i ўвогуле: не хпл яму яшчэ пiць вiно з Гецкй у лесе, н дчы! Ён скзў, як дсек:

- Мяне чкюць дом.

- У Антон Кузьмiч рўнiвя жонк, - як бы ў жрт, скзл Тмр Аляксндрўн, ле знрок тк, кб пчулi Зося i Мш.

Нiчог не дкзўшы i не рзвiтўшыся, Ярш рушыў д "Мсквiч". Звёў, рыўком пд'ехў пд смы гнк, узняўшы пыл, быццм стврыўшы дымвую зслону. Зося першя хуценьк ўскочыл н здняе сядзенне.

З ветлiвсцi Ярш мхнуў доктркм рукой, спытў у Кiрылы:

- Што пердць твiм?

- Прывязi зўтр мсл i хлеб.

Гецкя, зкусiўшы губу, злосн прыжмурыўшыся, доўг глядзел ўслед сiняму "Мсквiчу".

Яе сяброўк спытл:

- Ён зўсёды ткi... нелюдзiмы?

- Быве горшы, - нядобрзычлiв дкзў Шыковiч. Цяпер i ён узлвўся н няпрошных гсцей. Чорт iх прынёс! Кб не яны, яму, нпэўн, удлося б угврыць Антон псядзець гдзiнку. Мш зсмжыл б грыбы, i яны рзм пвячэрлi б i хорш пгутрылi б. Ён прчытў бы iм рздзел - рскз Зосi. Што-нiшто трэб ўдклднiць. А сядзець з гэтымi чужымi ббмi - мл цiквсцi i нiякй крысцi для яго прцы.

Тмр Аляксндрўн спчтку збянтэжылся, клi яе "ўсемгутня рзведк" ўстнвiл, хто тя жнчн, якую ян сустрэл з Яршм кля дчы. Але, рзвжыўшы, узрдвлся: гэт яшчэ лепш, бо, крмя ўсяго iншг, н глву члвек, якi зрбiўся цяпер ёй ненвiсны, пде яшчэ дзiн цяжкi грэх прушэнне лекрскй этыкi.

Больш з двццць год ян песцiл ндзею, што ўрэшце ўсё-ткi чруе гэтг ўпртг сiлк. Улсн кжучы, у пошнiя гды ёй не столькi хцелся чрвць яго, зкхць, колькi прост перможн ўзяць - нцiскм, прыступм. Гэт быў ужо своесблiвы спртыўны зрт. Цяпер усё рушылся, ндзея знiкл нзўсёды. Жнчын шлел д злосцi. Чкй, доктр Ярш, ты доўг будзеш помнiць мяне!

Збыты былi спрвы, хворыя, грыбы. См глоўны лекр i ўсё яе дволi знчне кружэнне лётлi п гордзе ў пошукх звестк пр Зосю i Ярш. I вельмi хутк было выяснен ўсё: i тое, што яны, Ярш i дчк здрднiк Свiч, знёмы яшчэ з чсоў купцыi, i тое, як Шыковiч i Ярш дмглiся для гэтй жнчыны собнй квтэры, як яны смi (вядомы хiрург i пiсьменнiк) куплялi для яе мэблю i нвт якую суму кожны з iх зняў з шчднй кнiжкi, i, нрэшце, тое, што яны збiрлiся н квтэры ў Зосi ўчцвярых. О, гэт ўжо не прост сувязь днго жнтг мужчыны з незмужняй жнчынй! Тут знчн больше - групвое мрльне рзлжэнне!

I пляцел плётк з ксмiчнй хутксцю. Кб Ярш i Шыковiч былi людзi звычйныя, вядомыя толькi ў свiх клектывх, безумоўн, што ўсё гэт не выклiкл б сенсцыi. Але бодвух у гордзе добр ведлi, тму ўсе пряўлялi д ткой нвiны незвычйную цiквсць: дны злрднiчлi, другiя, глоўным чынм змужнiя жнчыны, бурлiся, трэцiя ўпотй зйздросцiлi.

26

Глiн Адмўн глянул н ручны гдзiннiк i ўзрдвлся - д кнц рбочг дня зствлiся хвiлiны. Ян спрўды не любiл свёй рботы. Ёй больш пдблiся хтнiя бвязкi - гтвць смчныя беды, кроiць i шыць, ян был добря гспдыня, лсквя мцi i жонк. Думкi яе ляцелi ддому: што згтвць сёння, кб стрв днолькв пдблся i Антону, i Вiцю, i Нтшы, густы якiх дволi розныя.

- Дзве гдзiны нiчог не ешце, - скзл ян пцыенту, якi плскў рот содвым рстворм.

У яе смой нiколi не блелi зубы, мож, тму ян ствiлся д свiх пцыентў з iронiяй, не верыл iх стогнм i пкутм; ян двойчы рджл i нi рзу не войкнул, тут другi тк енчыць, што брыдк слухць. I д крыввых пляўкоў ян не мгл прывыкнуць з ўсе пятнццць год свёй рботы. Жыл ў чысцiнi, i ёй быў гiдны ўсялякi гной i бруд, фiзiчны i мрльны, нвт пряўленне звычйнй некуртнсцi. Сястр глянул з дзверы, тксм не без рдсцi пведмiл, што нiког больш ням, i пчл прцiрць iнструмент. Глiн Адмўн пдышл д ўмывльнiк, зксл руквы хлт, узброiлся шчоткй... У гэты момнт шырок рсчынiлiся дзверы i ўвйшл ян - Тмр Аляксндрўн.

Сэрц ў Глiны дрзу быццм дрвлся i ўпл ў нейкую гулкую пустэчу, д чго зрбiлся блюч ў жывце.

З крн лiлся вд.

Стршэнн непрыемныя струменьчыкi холду ппўзлi п спiне, як толькi ян пдумл, што гэтя пышня, прыгожя жнчын з нхбнымi вчмi, якiя ян мног год ненвiдзел, прынесл ёй гор. У Глiны Адмўны жыло цвёрде перкннне, што з добрым нмерм Гецкя нiколi не з'явiцц.

Тмр Аляксндрўн, прывiтўшыся, дрзу п-гспдрску збрлся ў зублячэбне крэсл, уселся, як црыц н троне, ткя ж ззяючя, як пнiкелiрвныя дэтлi пртуры.

Глiн Адмўн ўпусцiл ў рквiну шчотку, непслухмянй рукой зкруцiл крн. Пдумл:

"Клi ў яе зубы, чорт з ёй, небвязков для ткой мыць рукi".

Нiколi яшчэ i нi пр кго ян тк не думл. Спытл холдн-фiцыйн, як у зусiм незнёмй, i троху недрэчн:

- У вс - зубы?

- У мяне - зубы, - з пдкрэсленй iронiяй, блiснуўшы злтымi кронкмi, дкзл Гецкя.

Ногi нлiлiся холдм, яны стлi непслухмяныя, ле Глiн Адмўн прымусiл сябе нблiзiцц i ўзяць iнструмент.

- Сястрычк, iдзi пгуляй, любя. Мне трэб нешт скзць лекру, мядовым голсм прспявл Тмр Аляксндрўн.

Сястр глянул н Глiну Адмўну. Той хцелся крыкнуць: "Не трэб! Не выходзь!" Але змест гэтг ян чмусьцi, як вiнвтя, збянтэжн пусцiл вочы, i длiктня сястр ўмiг знiкл.

- Гля, дргя мя, - дрзу пчл Гецкя, шчыр, лскв, чым яшчэ больш нсцярожыл Глiну Адмўну, - я ведю, ты ненвiдзел мяне. Але ты пмылялся...

"Чму ян кж мне "ты"? Мы нiколi не былi з ёй у сяброўскiх дносiнх".

- ...Ты глыбок пмыляешся. Нiколi я не псягл н твё шчсце. Нiколi не ждл тбе кепскг. Тве i ме зйздроснiкi плявузглi тбе, хцелi сутыкнуць нс iлбмi. Пвер мне, Глечк, я твой лепшы друг. Тму i прыйшл. Тму выршыл скзць. Не люблю пляткрыць... Але клi зкрнецц нш жночы гонр...

Глiн Адмўн ўзялся рукой з штнгу бормшыны, д болю сцiснул яе. Чмусьцi з'явiлся жднне ўдрыць Тмру Аляксндрўну. Вельмi блiзк былi яе вочы, яе твр.

"Трэб дысцi. Трэб дысцi", - згдл ян сбе, днк бялся скрнуцц з месц.

- ...Кб хто другi скзў, не пверыл б. А то ж н све вочы бчыл. Н дчы вшй. I зрзумел: чстыя госцi яны тм. Рыжя сястр. I ян... пцыентк яго... Мож, нiчог i ням пмiж iмi. Але што пдумюць людзi? Гэт ж, ведеш, хто? Дчк тго Свiч. Здрднiк.

Тмр Аляксндрўн спдзявлся, што жонк Ярш, пчуўшы ткое пр муж, якому (Гецкя гэт ведл) ян не верыл, кiнецц ў iстэрыку, зкрычыць, нробiць шуму i ян, Тмр Аляксндрўн, пцешыць свю душу ткiм вiдовiшчм: гэт будзе помст i з тое, што Глiн неклi перхпiл Антон, i з яе шмтгдовую нянвiсць.

Але Глiн Адмўн мўчл. Як скмянеля. Нiводня рыск не тузнулся н яе зстылым твры.

- Не верыш - спытй у людзей. Ды хiб ты не ведеш, што ён жыў у iх, у Свiчў, яшчэ ў купцыю? А ты спытй у яго, як ён с свiм нерзлучным Шыковiчм дмгўся ёй квтэру. Якую яны мэблю купiлi з све грошы. Абстлявлi квтэрку - дй-дй. Усё як ме быць, н фрнцузскi мнер. Не верыш?

Уся тргедыя зключлся ў тым, што Глiн Адмўн верыл. Верыл ўсяму, кожнму слову. Ад гэтг ў яе муцiлся ў глве. Быў момнт, клi клыхнулся i дплыло крэсл i ян ўбчыл жно тры Тмры, якiя злрдн склiлiся. Ян ўвесь чс бчыл гэты злрдны скл, хоць вырз твру нечкнй госцi быў увесь чс спчувльны цi бурльн-сур'ёзны.

Нейкiм сёмым цi дзесятым пчуццём Глiн Адмўн здгдлся, чму прыйшл гэтя жнчын, i нiводным рухм не выдл свйго гор, болю, пкуты. Выдл толькi струю нянвiсць. Рптм прцдзiл прз зубы:

- Iдзi прэч!

Гецкя ўстрпянулся:

- Дурня...

- Прэч!

Глiн Адмўн з груктм кiнул н пднос лптку i ўзял востры пiнцэт.

З неўлсцiвй яе пўнце рухвсцю Тмр Аляксндрўн шмыгнул з крэсл, ледзь не пвлiл бормшыну. Толькi ў дзвярх злрдн крыкнул:

- Што? Джыл?!

* * *

Антон Кузьмiч дчынiў дзверы ўлснй квтэры i п беспрдку ў клiдоры, п пхх цi, првiльней кжучы, п тым, што не было iх, кухонных пхў, здгдўся, што нешт здрылся. Не нешт, ён пэўн ведў што. Ён добр ведў, што Гецкя не змоўчыць. З гэтыя днi псля iх сустрэчы ў лесе колькi рзоў хцеў см рскзць Глiне, кб ппярэдзiць, i не здолеў - не хпiл мужнсцi. Не хпiл, бо ведў: не пверыць, не зрзумее цi зрзумее зусiм iнкш, п-свойму, яшчэ горш, чым Гецкя. Было брыдк i сормн д свёй нершучсцi, боязi. Але ён думў пр дзяцей i ўпотй спдзявўся: мож, быдзецц. Мож, Тмр зробiць нейкi другi ход? Мiж iншым, гэтя цiкўнсць што ж усё-ткi ян зробiць? - был дной з прычын яго мўчння. Ён нвт не рскзў Шыковiчу. Урэшце ён мог бы зклiкць н дпмогу сябр i рзвжлiвую, спкойную Влянцiну Андрэеўну, якя неднойчы ўжо тушыл ўспышкi Глiнй хврвiтй рэўнсцi. Але ўсё гэт выйшл б тк, што ён нiбы прўдвецц. Звошт? Ды, нрэшце, цi врт ндвць гэтму ткое знчэнне? Ён ме прв пдняцц вышэй усёй гэтй бытвой лухты, што тручве жыццё i першкдже глоўнму - прцы!

У плiто i кпелюшы ён пйшоў у спльню. Глiн сядзел з швейнй мшынй хлодня, непрыступня. Выгляд яе сплохў яго. Ткой ян не был нiколi. I нiколi тк не пводзiл сябе. Кб у яго пляцел мшын цi трумо, гэт ўрзiл б менш.

Ян не шыл, ле, вiдць, спрбвл шыць: зцiснутя iголкй ткнiн звiсл н пдлогу.

Антон спынiўся псярод пкоя. Жонк не ўзнял вчэй.

- Што здрылся, Гля?

Твр яе непрыгож персмыкўся.

- Вы, Антон Кузьмiч, не ведеце, што здрылся?! - скзл ян з сркзмм i жхлiвй дчужнсцю.

- Глк. Усё гэт лухт!

- Ах, лухт! - дкiнул ян ткнiну ўбок, выхпiл днекуль з-пд яе шчдную кнiжку, пднял, птрсючы. - I гэт лухт? Шчодр, доктр Ярш, плчвеш плюбоўнiцу! Але не думй, што мне шкд твiх грошй. Н! - ян шыбнул кнiжку яму пд ногi.

Пры ўсёй яе рэўнсцi жонк рэдк кнтрлявл яго рсходы. Ён чст пзычў буйныя сумы клегм, некторыя з iх не вяртлi гдмi. Глiн, дволi быяквя д грошй, збывлся пр ткiя пзыкi, клi чсм i птрбвл спрвздчы, то зўсёды ў добрым нстроi, бмяркоўвючы чрговую буйную пкупку. А цяпер прверыл ўсё. Ён, Ярш, нвт не пдумў, што Гецкя рзведе i выкрысте ўсё. Яго кiнул ў пот д прдчувння цяжксцей н шляху д прымiрэння. Колькi прыйдзецц птрцiць энергii... Ён кiнуў плiто н ложк, зрбiў крок д жонкi. Ян ведл яго прыём: бняць, схпiць н рукi, цлвць... I ян, слбя жнчын, сцiхл, дрвл яму... Але цяпер не!

- Я тбе ўсё рстлумчу, Глк. Выслухй толькi.

- Не пдыходзь! - Ян ўзброiлся нжнiцмi, ле тут ж шыбнул iх н столiк. - Не трэб мне нiякiх тлумчэнняў! Усё! Усё! Усё! Цяпер я не буду нi крычць, нi плкць... Мы чужыя. Ты бстлявў сбе новую квтэру - iдзi туды. Не пойдзеш ты - я нiводнг дня, нiводнй хвiлiны не буду тут. Усё! - Ян вымўлял гэтыя "ўсё", быццм ствiл кропкi.

Ярш зрзумеў, што гэт больш, чым нервовя ўспышк, гэт цвярозы нмер, i не ведў, з яког боку пдступiцц, кб рзбурыць ткое яе ршэнне. Ён спынiўся, пглядзеў н яе лскв, з жлем, дкорлiв пкiвў глвой: дурнiц, дурнiц! Ян не вытрымл яго позiрку, зкрыл твр рукмi, персмыкнулся ўся. Зцiскючы рыдннi, скзл прз длонi глух, чужым длёкiм голсм:

- Бож мой! Шснццць год жыл з гэтым члвекм! Аддл яму ўсё. А ён... Яму мл было гэтй тоўстй шлюхi, "злтой сястры", усiх бб, якiх ён меў... Яму трэб яшчэ зблытцц з пцыенткй. Якi жх! Якя гньб! - Ян дкрыл твр i вельмi нядобр ўхмыльнулся. - Але што я хцел д тго, хто мог збiць, зрэзць з большй лёгксцю, чым я вырывю зуб.

Гэт было ўжо зндт. Нвт з яго нервмi i рзвжлiвсцю вытрымць ткое нялёгк. I ён грымнуў н ўсю квтэру:

- Вы хця пдумлi б, якя ян жнчын! Лекры здрыпныя! - i выляўся груб, злосн, як не ляўся яшчэ пры жонцы нiколi.

Ён не ведў, што дом Нтш. Ян сядзел ў кбiнеце, дзе зўсёды рыхтвл ўрокi, клi бцькi не было дом. Ян бчыл, у якiм стне вярнулся ддому мцi. Клi з'явiўся бцьк i дрзу нкiрвўся ў спльню, дзяўчынк нсцярожылся. Не, ян не стл пдслухоўвць iх рзмову. З млых год бцьк вучыў яе, што гэт нядобр. Але клi ён зкрычў, Нтш не вытрымл.

Ян з'явiлся ў дзвярх спльнi ў чорным фртушку, з бнцiкм у косх, стройня, высокя (у бцьку пйшл), з лсквй усмешкй н твры.

- Добры дзень, тт. Мы не бчылiся сёння, - пдбегл, пднялся н пльчыкх, чмокнул ў шчку.

- Твой тт пдлюг! - не вытрымл Глiн Адмўн, кб не шыбнуць у муж смы цяжкi кмень. Ян не чкл, што кмень мож пляцець у яе.

Нтш дступiл д бцькi, гледзел яго, потым - мцi. I зноў д бцькi. Абнял з шыю, зкрычл:

- Няпрўд! Няпрўд! Няпрўд! Ён добры, ён рзумны. А ты... ты... нерзумня... ты - рўнiвя. Ты тручвеш яму жыццё.

- Нтш! Нтшк! Хiб можн! Сцiхнi! - Антон Кузьмiч сврыўся н яе, ле прыцiскў д сябе. Глдзiў худзенькiя плечы i дчувў, што см зхлынецц слязмi.

Дчк вырвлся, выбегл з пкоя.

Глiн Адмўн смлел, у яе здрыўся срдэчны прыступ.

Влянцiн Андрэеўн трымл ннiмне пiсьмо. Немгчым рстлумчыць, чму Гецкя жнчынм, якiя сябрвлi пмiж сбой, пведмiл п-рознму: дной - яўн, другой - ннiмн.

Нельг скзць, што Влянцiн Андрэеўн нiколi не рўнвл Кiрылу. Усё было ў жыццi. Н тое яно i жыццё. Але ян нiколi не трцiл розуму i здольнсцi рзвжць, нлiзвць. Быў у яе вопыт i добря жночя мудрсць. Клi нiводзiн лекр не здумўся, колькi птрэбн чсу, кб псля ткой перцыi члвек вярнуўся д нрмльнг, не, ненрмльнг, вясёлг жыцця, то ян дрзу ж пдумл пр гэт i першму, чму не пверыл, - сувязi Ярш з Зосяй. Кiрыл i Мш?.. Прыпiслi б яе мужу любую другую жнчыну, у Влянцiны Андрэеўны, мгчым, яшчэ ўзнiклi б нейкiя пдзрэннi: не быве дыму без гню. Але Мш... Ян бчыл дзяўчыну дзiн рз, ведл, што ян сустрклся з Трсм i Слвiкм. I рптм - Кiрыл. Не, не, не! Ян з гiдй, з нянвiсцю д ннiмшчык дгнял гэтую брудную плётку. Ян плюбiл Мшу, пверыл ў яе розум, у яе дзявочую сумленнсць i чысцiню, iнтуiтыўн, чуццём педгог, дчувл, што ткя нтур нiколi не зробiць подлсцi. Влянцiн Андрэеўн любiл людзей i верыл iм.

Увечры ян пкзл пiсьмо Кiрылу. Пкуль ён чытў, ян ўвжлiв счыл з вырзм яго твру. Спчтку ён пчырвнеў, потым пбляднеў, спцеў. Як бы вытлумчыл гэт тя ж Глiн Адмўн! Влянцiн Андрэеўн ўбчыл iнше: здзiўленне i бурнсць. Дчытўшы д кнц, ён рзгублен пглядзеў н жонку.

- Чорт веде што ткое! Пдумй толькi, якя душ пвiнн быць у члвек, кб з усiх гэтых фктрў зрбiць ткiя высновы. Вырвлi мы ёй квтэру, куплялi мэблю, прывезлi яе з бльнiцы, былi яшчэ рзы дв. Ты чытл яе рскз... Але, прыязджлi яны з Антонм п грыбы... Ну i што? Гэт - ян, Гецкя. Недрэмн Антон тк не любiць гэту ббу.

- Увогуле ты, Кiрыл, лсы н кўбсы. Гэт я ведю. Н кожную прывбную кбету зiркеш як кот н сл.

- Вля!

- Але не бойся. Гэтму пiсьму i я не веру. Не тму, што ў тбе вельмi ўпэўнен. Не суцяшйся. Веру iм - Зосi, якую зню п твiх рскзх, i Мшы...

Кiрыл з плёгкй уздыхнуў.

- Ведеш, пр што я пдумў? Чму ў ткiх рзумных бцькоў, як мы з тбой, не вельмi рзумныя дзецi?

- Што тбе трэб д твiх дзяцей? - дрзу спхмурнел i ўзлвлся Влянцiн Андрэеўн. - Розум прыходзiць з гдмi. У цябе яго i цяпер не ндт, клi ты пр яго ткой высокй думкi.

Пр ўсё ян мгл гврыць рзвжлiв i спкойн. Але няхй нiхто не чпе яе дзяцей, нвт iх родны бцьк.

Кiрыл зрзумеў, што зрбiў не той пврот i не тк, як трэб, злiслiвiў перд жонкй.

- Ну, добр, добр. Не злуй. Чму ты думеш, што я тк ужо дрэнн думю пр свiх дзяцей? Я прост хчу, кб яны былi лепшыя з нс.

Влянцiн Андрэеўн чмусьцi цяжк ўздыхнул.

- Ёсць, Кiрыл, норм члвечых яксцей? Хiб дрэнны члвек Глiн Адмўн? Але ўяўляю, што з ёй робiцц, клi ткое гiдненьке пiсьмо прысллi i ёй.

- Няўжо можн пверыць гэтму?

- Ты не ведеш яе. Нм трэб зрз ж схдзiць д iх.

Н iх звнок дчынiл Нтш. У дзяўчынкi быў ткi выгляд, быццм ян толькi што вярнулся з пхвння кгосьцi блiзкг.

- Тт дом?

Ян кiўнул глвой.

- А мм?

- I мм.

Антон Кузьмiч сядзеў у свiм зстўленым кнiжнымi шфмi кбiнеце i бяздумн гртў льбом Трццякоўскй глерэi.

Глiн ляжл ў спльнi. Ян не хцел бчыць нi муж, нi дчкi - гэтг "Яршвг кодл", як ян псля крычл ў iстэрыцы. Кля яе быў дзiн Вiця, длiктны, цiхi, сцярожны ў свiх пчуццях i мерквннях. Мож, прз гэт Глiн Адмўн больш любiл сын, чым рэзкую, нявытрымную дчку. А Яршу, ндврот, якрз гэтя рыс не пдблся ў сыне.

Влянцiн Андрэеўн, умiг зрзумеўшы стновiшч, дрзу пйшл д сяброўкi. Кiрыл, убчыўшы, у якiм нстроi Ярш, пспрбвў жртвць, весел спытў:

- Што? Выдл?

Антон Кузьмiч сцiснуў рукмi скронi, н твры яго был пкут.

- Жх! Клi гэт будзе пўтрцц, клi тк будзе длей - немгчым жыць, прцвць...

Шыковiч дкiнуў прэч свой гуллiв-жртўлiвы тон. Пэўн, спрв сур'ёзня, клi нвт Ярш, якi д ўсiх нягод ствiўся з гумрм, тк пержыве. Кiрыл ўпў у крэсл нсупрць сябр. Пстрыкнуў пртсiгрм.

- Ты мне рстлумч. Чым ты вiнвты перд ёй, што ян тк не верыць?

- Не хпе iнтэлiгентнсцi. Звычйнй культурнсцi. Усё няшчсце нш, што мы не выхвлi ў ншй iнтэлiгенцыi небходнй iнтэлiгентнсцi. Адгэтуль дзiкя рэўнсць мёй жонкi, дзiкя подлсць Гецкй, усё што хочш.

Яны доўг гутрылi пр гэт. Мож, прз добрую гдзiну Влянцiн Андрэеўн пклiкл iх у спльню.

- Ну вось што, хлопчыкi, - скзл ян двум стлым мужчынм, як млым. Сядйце i рскзвйце. Толькi не круцiце хвстмi, то ндзяру вушы.

Яны рскзвлi, дпўняючы дзiн днго, д позняй ночы.

Здвлся, нступiл прымiрэнне.

27

Стршынёй сесii выбрлi Гецкую. З'яўленне яе з стлом прэзiдыум дэпутты сустрэлi вясёлымi плдысментмi. Рней увесь чс стршынёй выбiрлi мужчыну, скртром - жнчыну. Н мiнулй сесii нехт з дэпуттў зрбiў зўвгу б ткiм прдку. I вось упершыню зрбiлi ндврот.

Тмр Аляксндрўн с сцiплй усмешкй кiвл глвой у злу i крышку дўжэй, чым трэб, цiснул руку скртру - зусiм юнму электрзвршчыку будўнiчг трэст. Ян ўмел пкзць сябе людзям! Прыемным голсм бвясцiл прдк i рэглмент. Усё было рспiсн, звыкл, i нiхто не чкў, што могуць быць зўвгi п прдку. Ды рптм пдняўся Ярш i скзў, што яму для сдклд птрэбн не двццць хвiлiн, як прпнуюць, мiнiмум гдзiн - ёсць што скзць пр медыцынске бслугоўвнне грджн.

Зл згудзел. Ткiя з'явы здрлiся рэдк.

Нехт кiнуў уголс:

- Чму рней не дмовiлiся?

Гукн пдхпiўся, кб дхiлiць просьбу Ярш: будзе грунтоўны дклд згдчык ддзел i ням птрэбы гэтулькi чсу двць сдклдчыку. Але яго пярэдзiл Гецкя. З бвржльнй усмешкй скзл:

- Я думю, дмо доктру Яршу гдзiну. Пытнне вжне, ён нш лепшы спецыялiст. Хто "з" - пршу пдняць рукi.

Рботнiкi грсвет, лекры прглсвлi з-з пэўнй цiквсцi, усе другiя - з пвгi д вядомг хiрург.

А см Ярш рптм пдумў, што не трэб яму гдзiн. У сдклдзе яго, якi нпiсны дўно, добрыя хвiлiн двццць дводзiлiся трэцяму клiнiчнму б'ядннню, якiм кiрвл Гецкя. Як будзе вытлумчн цяпер ткя жорсткя крытык яе дзейнсцi? Яшчэ д пчтку сесii п тым, як вiтлiся з iм знёмыя, ён зрзумеў, што "црыц Тмр" не бмежвлся яго жонкй i жонкй Шыковiч. Кругi д яе плёткi-кменя шырок рзыходзяцц.

Што рбiць?

Мйстр у свёй спрве, Ярш быў не ндт вопытны ў выступленнях. Шкд, што ням побч Кiрылы, той добр веде "псiхлогiю сходў". Але хiтрун з'явiўся, пзубсклiў з дзяўчтмi, якiя рэгiстрвлi дэпуттў, трымў блкнот i крндш i знiк. У яго прынцып: "Н ўсiх псяджэннях не персядзiш, усiх дклдў не перслухеш". Прўд, н яго, Яршў, сдклд бяцў прыйсцi.

Пкуль згдчык ддзел ховы здроўя д нуднсцi днтонн чытў свой дклд, Ярш бязлiтсн перкрэслiвў, выпрўляў свой.

Псля дклд птрбвлi перпынку.

Гукн i Трсў селi ў буфеце з дзiн столiк.

- Што, Сямён Прфёнвiч, знiшчым п прсяцi? Бчыш, як злiты? - весел прпнвў Трсў.

- Не, я - кефiрчык.

- Бiшся хлестэрыну? Мя дчк кж: хлерстэрын. А я не бюся нiякй хлеры.

- У тве гды i я нiчог не бяўся.

- Але? Нiчгусенькi? - як бы здзiвiўся Сяргей Сяргеевiч, псылючы ў рот лдны квлк прсяцiны. - А я дык усё жыццё кго-небудзь цi чго-небудзь бяўся. Млы - бцькi, у мяне суровы бцьк, у рмii - кмндзiр. Клi рнiлi, ведеш, як я бяўся, кб гэтыя эскулпы не дхпiлi нгi...

Гукн, слухючы, стукў кулком п дне бутэлькi, кб вылiць зхлдзелы кефiр.

- Бчыў, якiя нрхiчныя змшкi ў Ярш? - рптм перпынiў ён скртр i тк трсянуў бутэльку, што кефiр плёхнуўся церз крй шклянкi н стол. Адрзу пдскочыл фiцыянтк, кб выцерцi.

- Чму нрхiчныя? А клi яму спрўды ёсць што скзць?

- Ох гэтыя мне свяцiлы! - Сямён Прфёнвiч рзрэзў лiмон, выцiснуў плвiну ў шклянку з кефiрм.

- Моцн ты вiтмiнiзуешся, - усмiхнуўся Трсў.

Стршыня грсвет зiрнуўся, нхiлiўся нд стлом, спытў пўшэптм:

- Чуў пр яго iнтымне жыццё?

Але, Трсў чуў. Нвт яго жонк, рботнiц бiблiятэкi, прынесл ддому гэтую нвiну. Спчтку ён пверыў: што ж, усё мож быць, ткому мужчыну, як Ярш, любя ў бдымкi кiнецц. Ён не любiў пдобных гiсторый, сблiв клi спрв дходзiл д пртыйнг рзгляду, тму ўзлвўся н Ярш: яшчэ яго не хпл туды ж? Але клi пр гэт пчлi гврыць многiя другiя, скртр дчуў, што тут нешт не тк, што нехт стрецц, кб плётк рзышлся п гордзе. Хто i з якой мэтй - хцелся яму дведцц. Тму ён нсцярожыўся, клi пр гэт згврыў i Гукн.

- Стря любоў з дчкой Свiч. Адкуль цягнецц, ? Цяпер ты можш зрзумець "прынцыповую" пдплёку ртыкул Шыковiч.

Трсў чытў ужо другi врыянт ртыкул, дпоўнены рскзм Зосi, Шыковiч прыходзiў рiцц з iм. Усе фкты, н яго думку, зслугоўвлi смй сур'ёзнй увгi, хоць для публiкцыi птрбвлiся ддтковыя дследвннi. А тут, выяўляецц, вунь як пврочвюць, вунь д чго зводзяць! Дгэтуль ён ствiўся д стршынi дволi прыязн, хоць бчыў i рзумеў яго слбсцi i пмылкi, чстк з якiх iшл д яго сбiстых члвечых яксцей, другя - д пэўнг чсу, клi ён выхоўвўся як кiрўнiк. Ён дрвў Гукну шмт якiя слбсцi i пмылкi: iдэльных людзей мл. Але д гэтых Гукнвых слоў яго склнул. Трсў рптм убчыў, дчуў, зрзумеў: члвек гэты врожы яму п духу, п склду думк, п дносiнх д людзей - п ўсiм. I нельг яму пблжлiв дрвць! Яго трэб бязлiтсн выкрывць!

Сяргей Сяргеевiч скзў спкойн, ле з гнеўнй непрымiрымсцю:

- Ух, з якой рдсцю ты зрбiў бы iх првктрмi i гентмi гестп. Усiх. Нвт Шыковiч, якi быў у рмii.

Гукн ппярхнуўся кефiрм.

А ў гэты момнт Ярш у фе плц рiўся з Кiрылм, якi выкнў свё бяцнне - з'явiўся пслухць сдклд сябр. Антон Кузьмiч выкзў свю боязь, кб клегi не плiчылi яго крытыку Гецкй з кт помсты. Ён не хцеў бы змешвць сбiстг з грмдскiм. Шыковiч, якi гдзiну гуляў п прку любвўся злтой восенню i бдумў цiквы кмпзiцыйны ход для нступнг рздзел свёй кнiгi пр пдполле, быў у бдзёрым i ўзнёслым нстроi. Ён бчыў, што Ярш хвлюецц, i як бы рдвўся гэтму: хоць рз угледзець сябр ў хвлявннi. Кiрыл слухў яго з iрнiчнй усмешкй. Перпынiў нечкн для Ярш, скзў з вясёлй жорстксцю:

- П-мойму, ты робiшся тлстоўцм.

Ярш здзiвiўся:

- У якiм сэнсе?

- У гэтым смым сэнсе. Ты мяне здзiўляеш, пдпольшчык, дыверснт Ярш. Нвук яўн псуе цябе.

Ты - той прыклд, клi iнтэлiгентнсцi змног, гэт тксм шкодн. Ды клi ян дл тбе плявуху, пляснi яе пяць рзоў. Пляснi тк, кб iскры з вчэй псыплiся, нягледзячы н яе прынлежнсць...

- Ты тк думеш?

- Я тк зрбiў бы. Тут ням чго рзмяжоўвць сбiсте i грмдске.

Пошукi фктў пр пдполле выклiклi ў Шыковiч гэты вяўнiч-нступльны нстрой. Пмяркоўны, ленвты i лiберльны рней, ён здзiўляўся цяпер см сбе: дкуль бярэцц ткя энергiя, ткi iмпэт i ршучсць?

Ярш не пспеў у другi рз пербудвць свой дклд, тму гврыў, мль не зглядвючы ў нпiсне. Але гэт прыдло выступленню пфсную жввсць i злосць д тых бюркртычных непрдкў, якiя мелi месц ў медыцынскiм бслугоўвннi. Нiхто з дэпуттў не чытў больш гзеты, нiхто не клявў носм. Рзоў колькi яго перпынялi воплескмi.

Тмр Аляксндрўн клял тую хвiлiну, клi дл згоду зняць стршынске месц. Сотнi вчэй свiдрвлi яе. Ян бчыл ўсмешкi, розныя п свiх дценнях, д злрдных д спчувльных.

Дстлося i выкнкому грсвет.

Гукн не глядзеў н Ярш, ён увесь чс, яўн i ўпотй, глядзеў н Трсв: хцеў зрзумець п яго рэкцыi, цi не ўзгдняўся сдклд з iм. Клi ўзгдняўся, тды ўсё ясн. Але было пдобн, што многiя фкты скртр грком чуе ўпершыню. Гэт трохi супкойвл Сямён Прфёнвiч.

Рсчырвнеля, узрушня Гецкя ў нступны перпынк злвiл Ярш ў фе. Скзл яхiдн, ле зноў-ткi дэмнструючы перд людзьмi свю блiзсць з iм:

- Ведеш, Антон, прымўку: смяецц той, хто смяецц пошнi.

- Уявi сбе, Томчк, што ведю, - зсмяяўся Ярш.

28

Гукну грком дручыў прысутнiчць н стнкбудўнiчым зводзе. Мiтынг дбыўся ў пошнi дзень з'езд.

Зводскi двор - мор змсленых кепк i плiнялых ксынк. Трыбун грузвiк з дкiнутымi бртмi - был бстлявн ў глыбiнi двр.

Ршэннi двццтг з'езд б кульце Гукн прыняў прўнўч спкойн. Был кроткя рзгубленсць, ле нi ў якiм рзе не сплох. Мгчым, усе iншыя пчуццi пермгл тды сенсцыйня цiкўнсць. З пяць год умцвлся перкннсць у тым, што культ спрўды прынёс шкоду, i ён, Гукн, зусiм шчыр гврыў пр гэт ў свiх дклдх i выступленнях. I, здвлся яму, гэтк ж шчыр змгўся з дрджэнне ленiнскiх норм кiрўнiцтв i жыцця. Ршэнне гэтг, двццць другог, з'езд ён тксм прыняў як зкнмерную з'яву. Але клi н мiтынгу - першы ж псля скртр пртком - Трс Гнчроў нечкн прпнвў знесцi зводскi помнiк, Сямён Прфёнвiч неяк блюч склнуўся i... сплохўся. Не тк дўно ён дкрывў гэты помнiк.

Ведючы, што Гнчроў - прыёмны сын Ярш, ён дрзу пдумў: "Адн хеўр. Анрхiсты!"

Яму врт было выступiць, ён не выступiў - не ведў, што скзць.

Адпусцiўшы мшыну, пйшоў пехтой п вулiцх, якiя збудоўвлiся пд яго кiрўнiцтвм. Ён пдумў пр гэт - што мль увесь новы горд будвўся пры яго ўдзеле, пд яго кiрўнiцтвм. Ён зўсёды дчувў сябе гспдром горд. Гэт ндвл яму ўпэўненсцi, сiлы. I рптм цяпер дчуў, што нiякi ён не гспдр тут... Але д гэтг дчувння яму зрбiлся стршн. Упершыню ён не рдвўся ршэнням пртыi, ён ж зўсёды лiчыў сябе смым верным яе сынм. Што ж здрылся, Сямён Прфёнвiч? Што змянiлся? Вось д гэтг яму спрўды стл стршн, ж кiнул ў пот, хоць пошнi кстрычнiцкi дзень быў ужо мль п-зiмовму хлодны. Ён пдумў пр Шыковiч i Ярш, пдумў неяк зусiм iнкш, чым думў дгэтуль, - без сувязi з гiсторыяй, якую рскзл Гецкя, з учынкм Слвiк, выступленнем Трс. Ён пзйздросцiў iм. Лёгк iм жывецц, клi што i няясн, незрзумел, то - пр другiх, ў смiх iх, нпэўн, усё ясн i ўсё прост. А вось ён, Сямён Гукн, у смiм сбе не мож рзбрцц. Хто i што ён, мленькi члвек, рдвы рботнiк? (Ён рптм пчў думць пр сябе як пр зусiм мленькг члвечк.) "З якою рдсцю ты зрбiў бы iх првктрмi". Няпрўд, тврыш Трсў! Я нiког не думю рбiць првктрмi! - хцелся крыкнуць яму н ўвесь горд.

Ддому ён прыйшоў рзбiты, з глўным болем. Хцелся легчы ў ложк, выклiкць лекр.

Жонк яго, Вольг Рмнўн, стря i шчыря рботнiц шчднй ксы, рней гзеты толькi прглядл i чытл глоўным чынм фельетоны цi тыя мтэрыялы, якiя хто-небудзь перд гэтым прiў. А тут з вялiкiм стлом сядзел бклдзеня кiпмi гзет.

Гукн зглянуў церз жончын плячо, вырвў вчмi бзц, другi. Зхцелся яму шчыр, п-сямейнму, без сведк, пгутрыць з жонкй. Ян, н яго думку, не ндт рзумня, днк п-жночы чуля. З трыццць год добр вывучыл яго, неднойчы ў цяжкую хвiлiну суцяшл, мож, i цяпер зрзумее, як нялёгк яму.

- Як тбе, Оля, пдбецц ўсё гэт?

- Што?

- Ну, з культм...

- А што? Првiльн! Не тк трэб служыць нроду, кб быць побч з Ленiным, - не ўзняўшы глвы, дкзл жнчын.

Сямён Прфёнвiч чмусьцi ўзлвў яе ткi дкз i тое, што ян не дрвлся д гзеты.

- Рзумныя вы ўсе пстлi! Зднiм чыслом. Плiтыкi лiпвыя! Абед двй! Зчытлся!

Здрлся, што рней ён гэтк крычў н яе, у млдосцi. Але клi вырслi i рз'ехлiся дзецi, ў iх псiвелi гловы, Сямён мног год ужо ткiм тонм з ёй не рзмўляў.

Вольг Рмнўн здзiвiлся. Пiльн пглядзел н муж. Ян не рзумел яго. Чму ён у ткой злосцi, клi ўвесь нрод рдуецц? Мякк спытл:

- Што здрылся, бцьк? Непрыемнсцi?

Яму зрбiлся няёмк, ён пмякчэў:

- Нiякiх непрыемнсцей ням. Стмiўся. У сэрц коле.

- Прымi влiдол. Пляжы, пкуль я згтую што-небудзь. Я спрўды зчытлся.

Ляжць Сямён Прфёнвiч не здолеў. Лекр не выклiкў. Пхдзiў п трох пкоях свёй квтэры, пчытў гзеты, пглядзеў п тэлевiзры кнец нейкг змежнг кiнфiльм - нiчог не зрзумеў.

Зноў вяртўся ў думкх д зводскг мiтынгу.

Ён не дпускў думкi, што не згодзен з ршэннем з'езд. Не, ён згодзен. Але ўсё-ткi, здвлся яму, нешт рбiлся не тк. Асбiст ён тк не зрбiў бы.

Вось хця б з помнiкмi гэтымi... Прыгдлся, што помнiк н плошчы рбiўся ў першы год яго стршынств. Ён, гспдр горд, прыклў столькi энергii. Было ўрчысте дкрыццё. Свят. Мiтынг. Ён кзў прмову, i прмов яго был дной з лепшых. Прўд, нпiсць яе дпмог Шыковiч. Ён, Гукн, пзвў, i той дрзу ж з'явiўся, сеў з прцу... Быў прдк. А цяпер? Той ж Шыковiч, сярэднi журнлiст, пводзiць сябе бог веде як. Усё хоч первярнуць дгры нгмi.

Моцн кльнул ў сэрц. Сямён Прфёнвiч прыцiснуў руку д грудзей, быццм ждючы пдтрымць яго, свё птрывожне сэрц.

29

Шыковiч пiсў дкументльную повесць пр пдполле. Але "беля плям" груп iнфекцыйнй бльнiцы - моцн першкджл звяршэнню рботы. Улсн кжучы, не было нiякй "белй плямы". Пр гэтую групу ён ведў цяпер больш, чым пр любую другую. Аднго толькi не рзумеў: нвошт гестп сптрэбiлся ткя првкцыя з Свiчм? Гэтг не рзумелi многiя. Выкзвлi сумненнi. Яны злвлi Кiрылу: жыве яшчэ недвер д людзей! Хiб жывыя людзi - Сухдол, Зося - не смыя лепшыя дкументы? Прўд, нiхто, крмя хiб Гукн i Ргойшы, тк дкрыт не пкзвў, што не верыць iх рскзм. Аднк недзе пмiж рдкмi выкзвнняў смых б'ектыўных i шчырых людзей Шыковiч чытў: усё-ткi Зося дчк, Сухдол - нейкя лекрк, д тго ж не ткя ўжо ктыўня пдпольшчыц, стря жнчын, якя з-з склерозу i дўнсцi мгл шмт што нблытць.

Урэшце i см дследчык зрзумеў, што не хпе яму той нiтчкi, знйшоўшы якую можн рзблытць увесь клубок. Тут трэб было бо шукць гэтых кончыкў нiткi, бо секчы гордзiеў вузел. Ён шукў нстойлiв, упрт. Ездзiў у цэнтрльны пртызнскi рхiў. Доўг сядзеў тм, выкрыстўшы свой дпчынк. Шукў пдпольшчыкў. Ах, кб яму длi мгчымсць публiквць ртыкул! Тды людзi, безумоўн, прыйшлi б смi. Трсў бяцў, ле ўсё чмусьцi дцягвў.

Шыковiч у дным пмыляўся: яму здвлся, што ўсёй гэтй спрвй п-спрўднму зймецц дзiн ён. Ды яшчэ Ярш. I ўсё. Ён не думў, што пдполлем зймюцц многiя людзi, п розных лiнiях, у розных спектх. Яго пошукi, мгчым, толькi з'явiлiся тым ктлiзтрм, якi пскорыў рэкцыю. Неўзбве ён зрзумеў гэт.

У лiстпдзе ўжо, клi з кном лётлi "белыя мухi", пзвнiў Сербноўскi. Кiрыл дўно не бчыўся з кпiтнм i ўжо мль стрцiў ндзею, што той мож нечым пмгчы яму. Сербноўскi прсiў зйсцi д яго зўтр.

- А сёння нельг? - з нецярплiвсцю спытў Шыковiч.

- Не, зўтр. У дзiнццць.

Кпiтн з гэты чс зрбiўся мёрм. Вырс. Але здвлся, яшчэ больш схудзеў: глыбей зплi вочы i як бы пбольшлi вушы - дтпырылiся нперд, быццм члвек нсцярожн ўслухоўвўся ў пдмнную цiшыню. Вiтючыся, Шыковiч дчуў мзлi н яго длонi, успомнiў пр хворую жонку i пшкдвў гэтг зсяроджнг i, вiдць, упртг ў любой прцы члвек. Але Сербноўскi нечкн выявiў дволi бдзёры нстрой i добрую, мль сяброўскую прыязнсць.

- Што мем нове, Кiрыл Всiльевiч?

- П групе чыгунчнiкў знйшоў гру новых дкументў, п групе Свiч... - Шыковiч рзвёў рукмi. - Акрмя ўсяго iншг, гэтыя людзi здорв ўмелi мўчць.

- Але, - згдзiўся чэкiст. - Не дзеля ўлснй слвы яны змглiся. I не думлi, што нм з вмi прыйдзецц не спць нчмi, кб дследвць iх дзейнсць.

Не спыняючы рзмовы, мёр нбрў нумр тэлефон, кортк згдў:

- Арыштвнг Дымр д мяне.

Шыковiч устрпянуўся:

- Што-небудзь нове?

- Зрз пбчыце i пчуеце, - усмiхнуўся Сербноўскi. Пдняўся з-з стл, пцягнуўся, пдышоў д кн i дчынiў фортчку. - Як вш сябр Ярш жыве?

Шыковiч нсцярожыўся: цi не дйшл i сюды, у гэты стржытны будынк, плётк пр сувязь Антон о Зосяй? Адкзў жртм:

- Рэж людзей без лiтсцi.

- Мне Вгiн рскзвў: здорв ён выступiў н сесii. Млйчын!

- Але. Прыйшлося кму-нiкму пчухцц.

Пстуклi ў дзверы.

- Зходзьце! - гучн крыкнуў Сербноўскi. Хутк ўзяў д сцяны крэсл, пствiў н вугл стл, з тго боку, дзе сядзеў см. Кiўнуў Шыковiчу: - Сюды, клi лск...

Кiрыл хутк персеў.

Ён чкў убчыць у рыштвным грмiлу з бндыцкй мордй, ўбчыў рптм у дзвярх строг - сiвог, сухог, з пкорлiв-дбрдзейным вырзм твру. Слдт з ўтмтм н грудзях пчў дклдвць:

- Тврыш мёр...

Сербноўскi спынiў яго знкм рукi:

- Псядзiце ў клiдоры.

- Слухюся, тврыш мёр! - Шчоўкнулi бцсы, бясшумн зчынiлiся дзверы.

Стры, як бы рптм успомнiўшы, срвў з глвы кепку:

- Добры дзень, грмдзянiн следчы.

- Добры дзень, - дкзў Сербноўскi як быццм i ветлiв, ле Шыковiч дрзу дчуў знявгу i гiду ў яго голсе.

Мёр стяў кля кн, злжыўшы рукi з спiну. Шыковiч упершыню ўбчыў яго ткiм - высокiм, стройным, пвжным i нвт гордым, мгчым, з свю нялёгкую, ле пкуль што вельмi птрэбную прфесiю. В ўсякiм рзе, у гэты момнт ён зусiм быў не пдобны н тго сутулг, с зморным тврм кпiтн, яког Шыковiч неклi сустркў н вулiцы i чмусьцi неўзлюбiў звочн, пкуль не пзнёмiўся, не пчў рзм прцвць.

- Сядйце, - пкзў Сербноўскi рыштвнму н крэсл, што стял мль псярод пкоя.

Стры цяжк ўздыхнуў i сеў. Мёр прйшоў мiм яго i зйшоў з другог боку стл н свё месц.

"Няўжо гэты дзядуля сур'ёзны злчынц? - думў Шыковiч, рзглядючы рыштвнг. - Ткi бяскрыўдны твр. Тонкiя кiсцi, пльцы рук, як у музыкi. Няўжо з iнтэлiгентў? Не, ёсць у iм нешт лкейске. Хутчэй фiцыянт якi-небудзь. Сумеў гледзець мяне тк, кб не сустрэцц позiркмi. Ацнiў ксцюм".

Спрўды, сiвы дзядуля прыкiнуў п дзенню: хто гэты другi - цывiльны цi перпрнуты чэкiст? Пзнвць людзей п вопртцы ён умеў добр.

- Грмдзянiн... - Сербноўскi як бы збыўся прозвiшч i зглянуў у пперы, - Дымр-Соклў-Берзоўскi... Я ўсё збывю, якое з гэтых прозвiшчў вш спрўдне?

- Ну Дымр, Дымр, Ды-ы-м-р, - рздржнён прскрыпеў стры.

Сербноўскi ўскiнуў глву, скзў:

- Я пршу вс спкйней.

- Ды я спкойны, грмдзянiн следчы. Я ўжо спкойны, - рптм скiс, згорбiўся рыштвны, нхiлiўся, крнючыся кепкй пдлогi.

- Чым вы зймлiся д вйны, Дымр?

- Рбiў зкройшчыкм у тэлье,

- У чсе вйны?

- Трымў свю мйстэрню, крвецкую. Невялiчкую.

- А яшчэ чым зймлiся?

- Эх, грмдзянiн нчльнiк! - ляпнуў рптм стры кепкй п пдлозе, выпрстўся, упершыню не хвючы вчэй, пглядзеў н Шыковiч. - Не брыдл вм цягнуць дно i тое ж п дзесяць рзоў?

- Адкзвйце н пытннi!

- Ну, выконвў некторыя здннi плiцыi, - глух, у пдлогу, дкзў Дымр.

- Чые яшчэ здннi выконвлi?

- У СД не служыў! - пiскляв крыкнуў рыштвны. - Чго не было, тго не было! Я ўсё вм скзў. Нгворвць н сябе мяне не прымусiце!

- Чкйце, чкйце. Не прыкiдвйцеся дурнем. Нм добр вядомы ўземдносiны СД i плiцыi. I вм яны не горш вядомы. Якiя кнкрэтн здннi вы выконвлi?

Прозвiшч выпл ў Шыковiч з глвы - эпiздычня соб, яму трэб было ў прцэсе зпмiнць сотнi розных прозвiшчў, белрускiх, рсейскiх, нямецкiх. Але клi ён пчуў б прфесii гэтг члвек, то дрзу прыгдў Яршў рскз. Не стрымўся, звярнуўся д Сербноўскг:

- Прбчце, Антоль Брысвiч. Як iмя, iмя п бцьку рыштвнг?

- Адкзвйце, Дымр!

- У вс ж зпiсн.

- Пытюць у вс.

- Нзр Авяр'янвiч.

- Гэты тып шпiёнiў з Яршм, - скзў Шыковiч мёру.

Дымр зноў выпрстўся, з неўрзуменнем пглядзеў н Шыковiч, якi зде пытннi зусiм не прфесiйн. Знчыцц, не чэкiст, не вышэйшы нчльнiк. Хто ж? Сведк?

- Вы ведеце Ярш? - спытў у яго Сербноўскi.

- Не, не, - хутк, не пдумўшы, дкзў здрднiк. - Тког прозвiшч не чуў.

- Кузьм Клешч. Пжрнiк. Ведлi тког?

Дымр н хвiлiну здумўся, непрыгож, п-стрэчы, звесiўшы скiвiцу, д чго рот пертврыўся ў нейкую бясформенную шчылiну. Потым як быў узрдвўся:

- Ах, Клешч? Пжрнiк? Помню, помню. Прызнюся, меў зднне прсчыць з iм. Меў, меў... Але. Грмдзянiн нчльнiк! Пршу зпiсць гэт. Не выдў. Не. Не выдў, хоць рскусiў, што гэт з птушк. Аро-ол! - н высокй ноце, як бы з зхпленнем выгукнуў стры шкл i рптм хiхiкнуў: - Гэт ж ён Лучынскг... фот яго псля рзмножвлi. А я не выдў. Добры члвек. Спдбўся мне. Знчыцц, жыве Кузьм Клешч? Хе-хе, Клешч. Вось вм яшчэ фкт. Зпiшыце. Не выдў я добрых людзей!

- Гэт зпiшм, - скзў Сербноўскi, спрўды стрнн знтоўвючы ўсю рзмову, яго прост-ткi прфесiйн ўзрдвл, што Ярш веде здрднiк i н прцэсе будзе ткi ўтрытэтны сведк.

- Ад кго вы, Дымр, трымлi зднне шпiёнiць з Кляшчом?

- Усё д тго ж Швгерв.

- А Лотке вы ведлi? - спытў Шыковiч.

- Лотке? Немец? Першы рз чую.

- У той чс, клi вы шпiёнiлi з Яршм, Лотке быў мехнiкм у пжрнй.

- Я пжрў не тушыў, - нхбн i нечкн дзёрзк дкзў здрднiк.

- Вы iх рспльвлi, - кiнуў Сербноўскi, зпiсўшы i гэты дыялог.

Нечкныя дкрыццi длi новы мтэрыял, новых сведкў.

У Шыковiч цудоўня пмяць. У пдполле ён улез грунтоўн. Але ён, Сербноўскi, веде, што больш з ўсё зрз цiквiць пiсьменнiк. Дзеля гэтг i пклiкў яго сюды.

Узяўшы з ппкi пжоўклы ркуш з вучнёўскг сшытк, Сербноўскi пкзў яго рыштвнму.

- Вы пiслi?

- Ну я. Я. Я! - зноў рздржнён, перксiўшы твр i прыцiснуўшы дзвюм рукмi кепку д грудзей, прскрыпеў Дымр.

Мёр пдсунуў ркуш д Шыковiч. Кiрыл ўбчыў тую ж зпiску нчльнiку следчг дзел плiцыi пр Свiч, якую ўжо днойчы Сербноўскi пкзвў яму.

- Ён?

- Ён. Пўмесяц дмўляўся. Не хцеў прызнвць нiякiх экспертыз. Пкуль не выклiклi з длёкiх крёў тго, кму дрсвн зпiск.

Здрднiк сядзеў, пнурыўшы глву, быццм i не слухў, не чуў, пр што гворць следчы i гэты, другi, незнёмы.

- Грмдзянiн Дымр, што вы можце скзць пр доктр Свiч?

- Што я мгу скзць пр Сцяпн Андрэевiч Свiч? - Ён п-жночы гротн схiлiў свю мленькую сiвую глву нбок, пкiвў ёй. - Я мгу толькi скзць, што гэт быў злты члвек. Я пятнццць гдоў шыў яму ксцюмы i плiто. Прымярў н дму. I зўсёды выходзiў з гэтг дом нчствны вось тк. Дымр првёў длоняй п шыi; дзiўн мянялiся iнтнцыi яго голсу: то ён скрыпеў, як стря сiн, то сыпў, як грохм, то цягнуў пвольн, з мль лiрычнй здумлiвсцю.

- I вы гтк ддзяквлi яму? - не вытрымў Кiрыл.

Здрднiк зкцiў вочы пд лоб, быццм нмервўся прчытць пкянную млiтву.

- Усё зло ў свеце д грошй. Хцеў выбiцц ў людзi... - Ён цяжк ўздыхнуў.

- Н смерцi другiх?

Спчтку Кiрыл слухў спкойн. Больш было прфесiйнй цiкўнсцi д гэтй быццм выкпнй пчвры, д тго, як ён пводзiць сябе, i ногул д ўсяго прцэсу допыту, чым бурэння, гневу. Але клi дйшло д Свiч, клi здрднiк з цынiчным прытворствм пхвлiў нябожчык, у Кiрылы первярнул ўсю душу. У яго не было выпрцвнг гдмi спкою Сербноўскг. Яго прфесiя дзвлял яму двць волю свiм пчуццям. Ён дчувў, як усё мцней i мцней груке сэрц, ж пчло звiнець у вушх. Ён зняў с стл рукi све, кб яны былi длей д цяжкг чрнiльнг прыбор. Мбыць, мёр дчуў, што робiцц з iм, бо суров скзў рыштвнму:

- Двйце, грмдзянiн Дымр, без фiлсофii. Што дло вм пдствы нпiсць ткую зпiску?

- Чуццё. Я ды кб не ведў Свiч! Хе. Як блупленг. Я нiколi не верыў, што ён шчыр служыць немцм. Ён зкзў у мяне ксцюм. Я н прымеркх пчў "мцць", чым ж ён дыш. Дверлiв рскзў яму пр зверствы гiтлерўцў. А ён кж: мы смi вiнвты. I супрць пртызн нешт скзў. Хе, Свiч супрць пртызн! Я пдумў тды: "Кго ты хочш првесцi, доктр Свiч? Хе".

- Ну i гнiд! - кiнуў Шыковiч з гiдй.

Здрднiк уздрыгнуў, ле тут ж нтпырыўся, як певень, вiскнуў:

- Пршу не бржць! Я члвек...

- Якi ты члвек! Ты горш вошы тыфуснй!..

- Кiрыл Всiльевiч! - дкорлiв пкiвў глвой Сербноўскi.

- Клi д мяне будуць вось тк, я не скжу больш нi слов. - I Дымр ндзьмуўся, ужо з iнкшым вырзм двесiўшы скiвiцу.

Шыковiч толькi цяпер убчыў, што ўсе зубы ў яго ўстўныя. Ад гэтг зрбiлся тк брыдк, што Кiрыл бяўся, кб не звнiтвл.

- Гэт вы зсвоiлi, - скзў Сербноўскi, нбiрючы нумр тэлефон. - Ало. Швгерв д мяне. - Пклўшы слухўку, пўтрыў: - Све првы вы зсвоiлi, i скзў Шыковiчу: - Аднойчы, клi ён вывеў мяне з цярпення вось тк, як вс, i я пвысiў голс, ведеце, што скзў гэты "зконнiк"? "Мож, удрыць хочце? Аг, бiцеся! Не той чс". Нiколi, нi ў якi чс, я не стў бы пэцкць рукi б вс, Дымр. Брыдк.

Шыковiч спытў ужо мль спкойн?

- Усё ж цiкв, што вс прымусiл прдвць людзей фшыстм? Лепшых людзей.

Дымр зплюшчыў дно вок, быццм крыўляўся, як блзен, i не дкзвў.

- Рскжыце, як вы стлi Берзоўскiм, - згдў мёр.

Здрднiк зплюшчыў другое вок i звесiў сiвую глву н грудзi.

Рскзў см Сербноўскi:

- Вм гэт пвiнн быць цiкв, Кiрыл Всiльевiч. Знiшчыўшы дкументы н Дымр, ён сiмулявў прыступ эпiлепсii. Упў н вулiцы ўвечры. У Куйбышве гэт было. Тк, Дымр? Нтурльн, трпiў у бльнiцу. Апрытомнеў - цп-мц, пуст ў кiшэнях. Усё нiбыт вычысцiлi: дкументы, грошы, гдзiннiк. Прозвiшч? Берзоўскi, Сяргей Пятровiч. П дведцы з бльнiцы трымў новы пшпрт. Хутк стлявўся ў Вольску. Лепшым крўцом лiчыўся ў рбочых цэментвых зводў.

Дымр н мiг пдняў глву, i дзiўня ўсмешк скрывiл яго бяскроўныя вусны.

У пкой, трымўшы дзвол, увйшоў крнсты брдч у втоўцы, у высокiх юхтовых ботх. Постць яго, хд, рукi выдвлi члвек фiзiчнй прцы. Мож, тму недрэчнымi i нептрэбнымi здвлiся куляры н яго брдтым шырокiм твры.

Шыковiч угледзеў, з якой нянвiсцю зiрнуў н дзябёлг брдч мiзэрненькi Дымр.

Швгерў - былы следчы плiцыi - прывiтўся i дысцыплiнвн пчкў кля прог, пкуль Сербноўскi не пкзў яму, куды сядць.

- Ну, чым вы зймецеся? - спытў мёр.

- Аглядю горд. Якi горд вырс! Якi горд! - i ўздыхнуў н поўныя грудзi не то д зхплення, не то шкдуючы, што горд збудвны без яго.

- Горд - песня, - згдзiўся Сербноўскi.

- Песня?! Гэт вы добр скзлi. - Швгерў, не здымючы кулярў, выцер чыстй хусцiнкй вочы.

- Скжыце, Швгерў, што дносiў вм Дымр пр Кузьму Кляшч?

Пдследчы нсцярожн пвярнуў глву д сведкi. Швгерў здумўся.

- Я вм нпомню. Пр тго хлопц, якi пкрў Лучынскг.

- Ах, пр Ярш?

- Скжыце, дкуль вы ведеце яго спрўдне прозвiшч?

- Псля тго здрэння хутк ўстнвiлi, што нiякi ён не Клешч, студэнт медтэхнiкум Ярш. Уся плiцыя был пднят н ногi, кб знйсцi яго.

- Хочце ведць, у кго ён хвўся? У доктр Свiч.

Кшлтыя бровы Швгерв врухнулiся д здзiўлення. А Дымр кўзнуўся н крэсле i прскрыпеў:

- Пр Кляшч я нiкому слов не скзў.

Швгерў пкiвў глвою:

- Мне пр Ярш ён не гврыў.

- Швгерў, я не хчу вм лiшнi рз нпмiнць, што знчыць для вс шчырсць i сумленнсць.

- Тврыш мёр! З свю вiну я пятнццць год меў. Нядўн пчў жыць ннов. Адчуў сябе члвекм. Вы чытлi ме хрктрыстыкi... Дык няўжо вы думеце, што я буду цяпер выблытвць гэтг... пвук?

- См ты пвук! - злосн грызнуўся Дымр.

- Быў, - спкойн згдзiўся Швгерў. - Але цяпер стў члвекм.

- Вы ведлi, - Сербноўскi глянуў у пперы, - Лотке? Мехнiк у пжрнй быў перд здрэннем з Лучынскiм.

- Лотке? - Швгерў хмыкнуў. - Якiх толькi прозвiшчў у яго не было. Гэт Гнс Крфт. Клнiст з Укрiны. Шпiён.

- Агент СД?

- Безумоўн.

- Дымр быў знёмы з Крфтм?

- Не, не быў! Не ведю нiякг Крфт! - пспяшўся дмовiцц стры првктр.

- А п-мойму, быў, - скзў Швгерў. - Нешт мне прыпмiнецц, што, клi ты шыў мне ксцюм, Крфт тксм прыйшоў н прымерку. Тды ён быў у форме чыгунчнiк.

- Мл кму я шыў! Усiх...

- Ясн! - перпынiў Сербноўскi. - А цяпер пўтрыце кортк све пкзннi п спрве Свiч.

Швгерў зрзумеў, што пўтрыць трэб для гэтг, другог, незнёмг яму члвек ў цывiльным, i пвярнуўся д Шыковiч, пчў рскзвць яму:

- Ну, Свiч мы лiчылi ндзейным. Вядом, для "новг прдку". Многiя дзеячы выклiклi пдзрэнне. Ён - не. I рптм яго зпiск, - кiўнуў н Дымр, потым н стол, - тя, што ў спрве. Я ведў яго мнеру, - зноў кiўнуў н свйго былог сябр. - Тм, дзе няпэўн, ён гврыў вусн, дзе пэўн, зўсёды пiсў, кб пкiнуць дкуменцiк, вiдць.

- Хлусiш! - прскрыпеў Дымр.

- Нвошт ж мне хлусiць? Я нвт рзгубiўся. Прызнюся, было жднне смому злвiць тког см, як доктр Свiч. Пдзяк, грошы, кр'ер, няхй яны спрхнуць... Мы ж тм дзiн днму не верылi, дзiн днго хвлiся, кб перхiтрвць, вырвцц ўперд. Але пбяўся я см... Вялiкя дкзнсць. Куды мне! Нчльнiку скзў. Той, помню, тксм рзгубiўся. Клi, кж, Свiч з iмi, з ншымi, знчыцц, з пртызнмi, нiкому, кж, з нс не будзе веры д СД. Уцячэ Свiч - труб будзе нм. Узяць яго без докзў - тксм не лягчэй. Адным словм, лмў глву нчльнiк. Мне нiчог не дручыў, хоць спрвй з медыкментмi зймўся я. Але мы яшчэ рней дмовiлiся весцi яе, як звычйную крымiнльную. Гэт, ведеце, куды прсцей: крымiнльнымi спрвмi менш цiквiлiся. Хто з iх днёс у гестп, - ён, - зноў кiвок у бок Дымр, - цi нчльнiк плiцыi - гэтг я не ведю.

- См ты!.. См днёс! - рптм зкрычў Дымр. -А цяпер хочш звлiць н мяне? Хочш быць чысценькiм? Не выйдзе!

- Не, я не чысценькi. Але я ў сорк чцвёртым прыйшоў з лесу. Вось я, судзiце. А ты дзе быў? Не я пчў шпiёнiць з Свiчм. Я ногул нi з кiм не шпiёнiў. Я вёў спрвы як следчы.

- П сутнсцi, - зўвжыў Сербноўскi.

Швгерў зноў пвярнуўся д Шыковiч.

- Нтурльн, што Свiчм знялося смо гестп. Не пспелi мы гледзецц, як усё здрылся... Псля я дведўся, што ў дзень нлёту i смерцi доктр гестп стл вядом, што ў яго хвецц прдстўнiк пртызнскг штб. Ад кго, якiм чынм яны дведлiся пр гэт, нiхто мне не скзў. Але, безумоўн, гэт пскорыл рзвязку. У плiцыi кзлi, што Свiч дстрэльвўся. Спрўды, былi збiты дв гестпўцы i тры цi чтыры рнены. Збiлi Свiч цi см зстрэлiўся - пр гэт мўчлi. Хто мог рзявiць рот, клi фiцыйн было б'яўлен, што доктр збiлi пртызны? Псля ншму нчльнiку рскзў п'яны д'ютнт фельдкменднт лейтэннт Крэймн, што ў чсе перцыi "Доктр" - яны нзвлi гэт цэлй перцыяй - мшыны гестп былi бстрляны з суседняг сду з ўтмтў. Вiдць, тды i былi збiты i рнены гестпўцы. Мяркую, што гэт i нвяло iх н думку б'явiць, што Свiч збiты пртызнмi. Вы пытлiся, нвошт трэб был купнтм ткя првкцыя? Я тк думю: бялiся прыклду. Клi глсiць, што шсцiдзесяцiгдовы доктр, кiрўнiк ддзел грдской упрвы, вёў ктыўную брцьбу, як бы гэт ўзняло дух пдпольшчыкў i ўсiх птрыётў. А тк, ндврот, мгло дэмрлiзвць тых, хто быў звязны з Свiчм. П гэтй спрве я ведю яшчэ, што лекр iнфекцыйнй бльнiцы Акулв...

- Вкулв, - ппрвiў Шыковiч.

- Мне добр помнiцц, што нчльнiк скзў - Акулв. А мож, i не тк... Столькi прмiнул год! Дык вось гэтя жнчын ў клiдоры гестп, п дрозе н допыт цi з допыту, спрбвл вырвць у кнвiр ўтмт. Вядом, был зстрэлен н месцы. Мбыць, гэтг ян i хцел. Ткi выпдк быў не дзiны. Сктвныя людзi кiдлiся н ўтмты.

- Швгерў, чму ў вшых пкзннях н прцэсе пр Свiч нiчог не скзн?

- Нi следчы, нi суддзi, пэўн, не ндлi зпiсцы ўвгi i не нцiсклi н гэты фкт. А кму, грмдзянiн нчльнiк, хцелся брць н сябе лiшнюю спрву? Кб трымць "вышку"? Венны чс. Венны трыбунл. Мё шчсце, што я см з'явiўся.

Шыковiч спытў пр другiя групы, пр првлы - хто вiнвты, хто выдў? Дымр мўчў. Швгерў дкзвў хвотн i, здвлся, шчыр, ле не без хiтрсцi: стрючыся тк пдць усё, кб нiдзе не ўблытць сябе. А вядом, што "плiцыя гульнг прдку" крымiнльнымi злчынствмi зймлся мiж iншым i ў большсцi выпдкў збойцў, рбўнiкоў, злдзеяў рбiл првктрмi, гентмi; глоўня дзейнсць плiцыi, у тым лiку i следчг ддзел, был скiрвн н выкрыццё свецкiх птрыётў, н дпмогу гестп i СД. Тму былы следчы з ндзвычйнй сцярожнсцю быходзiў небяспечныя мясцiны. Але Шыковiч i Сербноўскi ведлi знчн больш, чым думлся Швгерву; мелi мгчымсць супствiць фкты, прўнць яго пкзннi з iншымi крынiцмi. Што-нiшто ён усё-ткi пряснiў i ўдклднiў. Рскрыў, нпрыклд, структуру i метды шпiянжу, дўшы Кiрылу новы мтэрыял для кнiгi. Клi нрэшце рыштвнг двялi, сведк пйшоў чкць выршэння свйго лёсу: зстнецц ён толькi сведкм цi сядзе н лву побч з гентм, Сербноўскi скзў:

- Вось цяпер, я думю, нiхто ўжо не зтрыме вш ртыкул. Устўляйце зпiску, крыстйцеся пртколм допыту - i друкуйце. Толькi нзву прыйдзецц мяняць. Думю, што больш не iснуе пытння, хто ж ткi доктр Свiч?

- Асбiст для мяне яго дўно не iснвл.

- Але птрбвлiся докзы.

- Дзякую вм.

- Ням з што. Святы бвязк.

- Як вм удлося выкпць гэтг дынзўр?

- Няхй гэт зстнецц ншй прфесiйнй тйнй.

Яны хорш, з рзуменнем усмiхнулiся дзiн днму, як дв добрыя сябры, якiя гульнымi сiлмi зрбiлi крысную спрву.

* * *

- Хдзем д Зосi. Я люблю прыносiць людзям добрыя весткi.

Ярш, ндзвычй узбуджны рскзм пр Дымр, хдзiў п свiм кбiнеце, прыгдвў пводзiны гент, клi той счыў з iм, выкрывў фiлсофiю здрды. Нечкня прпнов Кiрылы зхпiл яго знянцку.

- Д Зосi? - Ён спынiўся кля кн i як бы рптм птух: уся яго мгутня i прыгожя постць у чорным свiтэры ў нейкi мiг зрбiлся кржквт-нязгрбнй. Ён згорбiўся, выгнуў шыю, быццм убчыў нешт незвычйне ў белй вце пмiж рммi.

- Няўжо бiшся? - уклоў Кiрыл без злоснг нмеру.

Ярш крут пвярнуўся д сябр. Н твры яго з'явiлся пкутлiвя грымс.

- Я дў клятву... Глi.

- Ух, людзi добрыя! Д чго мы джылi!

- Я нiколi не прушў свiх клятвў. - Голс Антон Кузьмiч ўпў д шэпту.

Кiрыл ўзлвўся. Пдхпiўся, дскочыўшы д крэсл, як гумвы мяч, пкцiўся д кнiжных плiц, што зймлi ўсю сцяну. Згрымеў н поўны голс, збыўшыся, што ў суседнiм пкоi Нтш:

- Ты прбч... Я пвжю клятвы... Пвжю Глiну... Але клi н кожны ббскi кпрыз... Не будзе ж жыцця...

Ярш знясiлен пусцiўся ў тое ж мякке крэсл, дзе толькi што сядзеў Шыковiч, выцер длонямi твр.

- Кiнь! Я см ведю. Але клi не хпе розуму i, я ўжо кзў тбе, звычйнй iнтэлiгентнсцi... Што рбiць? Скжы, iнжынер душ?

Псля прымiрэння Глiн вырвл ў яго гэтую клятву - што ён нiколi больш не нведе Зосi. Ён пкляўся з бяздумнй лёгксцю, бы змцвць прымiрэнне, бо бчыў, як цяжк пержывюць рзлд дзецi. Псля зрзумеў, што ткя клятв брже яго. Хiб ён у чым вiнвты? Мгчым, у яго i не было б птрэбы i хвоты зходзiць больш д Зосi. А цяпер яму рбiлся брыдк з ўлсную слбсць i бязвольнсць i чст хцелся пйсцi д Зосi н злосць жонцы. Дзiўн, што жднне ткое мцнел з кожным днём. Ён змгўся з iм. Ён сумленны члвек i спрўды нiколi не прушыў све клятвы. Урэшце, спрв не ў клятве. Ён прост вышэй з ўсё гэт i не дзволiць, кб подлсць плеткроў i жончын нерзумнсць двялi iх д рзрыву, што было б тргедыяй i для iх бiх i яшчэ большй - для Вiктр i Нтшы.

Тк ён думў. Але д гэтй лгiчнй рзвжлiвсцi не рбiлся лягчэй. Ён мог усё дрвць, ле нiчог не дрвў сбе - пмылк, слбсцi, нерзумных слоў, нептрэбных учынкў. У той мiг ён пзйздросцiў Шыковiчу i ўзлвўся з гэт н сябе i н яго.

Кiрыл рптм спынiў рзвжннi, якiя ён было пчў, б ролi муж ў выхвннi жонкi. Мбыць, ён дчуў, што сябру непрыемн i цяжк выслухоўвць гэт. А мож, упершыню дчуў непвгу д тго, кiм зхпляўся, хвючы свё зхпленне з кеплiв-жртўлiвымi словмi. Яшчэ ўлетку н дчы ён неяк скзў пр Ярш: "Ткi вялiкi i ткi мленькi перд жонкй". Гэт быў жрт. Аднк, мгчым, пдсвядом хцелся, кб яго лепшы сябр i герой быў вялiкi в ўсiм. Зшпiлiўшы верхнi гузiк н срочцы i пдцягнуўшы гльштук перд чорнымi тммi энцыклпедыi, Шыковiч грубвт скзў:

- Чорт з тбой! Пйду дзiн, - i рушыў д дзвярэй.

У суседнiм пкоi зiрнуў церз Нтшын плячо ў кнiгу, якую дзяўчынк чытл, дкрнуўся длоняй д яе белых шўквiстых влсоў. Ян глянул н яго i ўсмiхнулся вiнвт, як бы просячы з штосьцi прбчэння, мож, з тое, што пдслухл iх рзмову, цi, мож, з бцькву нершучсць.

Кiрыл прнўся ў клiдоры. Клi выйшў Антон, ён тксм пчў моўчкi прнцц. Прз дчыненыя дзверы Нтш глядзел н бцьку з ухвлой i стрхм, нiбы несл дкзнсць з яго ўчынкi.

Н дврэ добр прымрозiл. У пветры кружылiся сняжынкi. Але сфльт вулiцы быў сухi i шэры ў цьмяным святле лiхтроў, пбялелi толькi лункi кля лiп i кштнў.

Шыковiч дўно ўжо прыкмецiў: у iх гордзе нйбольшы рух н тых вулiцх, што iдуць прлельн цэнтрльнй, н тых, што персякюць яе, нвт у нядзелю цiх i бязлюдн, хоць гэт бдй смыя прыгожыя вулiцы, нешырокiя, зялёныя, утульныя, сблiв iх кроткiя ўчсткi д Свецкй д ркi. Шыковiч любiў гэтыя вулiцы. Любiў гуляць п iх.

Яны iшлi не спяшючыся. Звычйня рбочя хд ў Ярш ткя, што побч з iм трэб iсцi ўподбег, кб не дстць. А тут ён iшоў ндзiв пвольн мгчым, усё яшчэ вгўся. Яны як бы знрок збылiся, д кго i з якой прычыны iдуць.

- Што, днк, ты думеш рбiць з дчй?

- Педу, рсклду псярод кбiнет ксцёр, пгрэю вочы... Аслод н ўсё жыццё.

- Не вярзi лухты, Кiрыл.

- А як iнкш ты яе знясеш з месяц? Куды?

Тры днi нзд яны трымлi ршэнне блвыкнком, у якiм iм прпноўвлся ў месячны тэрмiн знесцi дчу. Мтывы: зямельны ўчстк дведзены рйвыкнкомм незконн. Ярш гэтя бюркртычня пперк здзiвiл, пкрыўдзiл i рсстроiл, Кiрылу - бурыл.

- Гукнў ход кнём! - дрзу здгдўся ён.

- Але ж гэт не яго сфер.

- Ты нiўны члвек, доктр.

- Нвошт яму?

- Дць нм лiшнi клопт, выбiць з нрмльнй кляiны, дцягнуць увгу, бвiнвцiць у прывтн-ўлснiцкiх тэндэнцыях. Зусiм нядрэнн прыдумн. Здно пкзць свю прынцыповсць i непрымiрымсць д пержыткў...

- Але як мглi прыняць ткое ршэнне, не пгврыўшы нвт з нмi? Быццм мы з тбой дрмеды нейкiя, - пержывў Ярш.

Яны хдзiлi ў выкнком. Iх ветлiв прымлi, выслухоўвлi, спчувльн пцiсклi плячмi. Здвлся, нiхто нiчог не веде. Толькi нмеснiк стршынi Мухля чмусьцi ўзлвўся:

- А што вы хцелi, тврыш Шыковiч? Будвць сбнякi, клi людзi не мюць яшчэ звычйных квтэр? Вм волю дй - плову клгснй зямлi зхопiце...

Кiрыл тксм ўзлвўся.

- Ясн. Знчыцц, ты хпуг i спекулянт, доктр Ярш! - скзў ён сябру, якi пнур мўчў, брбнячы п змку пртфеля.

Мухлю стл няёмк перд Яршм.

- Нiхто тк не думе. Не кiдйцеся словмi, Шыковiч. Мы бвязны былi ппрвiць рйвыкнком.

- Iншым чынм гэт нельг зрбiць?

- Пдумем. Пстновы чсм дменьвюцц.

Але пстнов не дмянiлся. У той дзень яны трымлi нпмiнк з рён, н зямлi яког стял дч. Рйвыкнком сксвў свё, трохгдовй дўнсцi, ршэнне б дводзе iм зямельнг ўчстк. Абжытя будынiн не мел прв стяць н зямлi.

Ад злосных жртў Кiрыл пступов перйшоў д менш злоснй сур'ёзнсцi i рзвжлiвсцi:

- Днямi бюро грком зймлся мйстэрнямi для мсткоў. Абвязлi грсвет знйсцi птрэбныя пмяшкннi. А я см, з сумленн зпрцвныя грошы збудвў сбе мйстэрню. Мне не дч птрэбн! Мне трэб цiшыня!

Ён гврыў гучн, рзмхвў рукмi. Прхожыя зiрлiся н яго, як н п'янг. Зхпiўшыся, ён не зўвжыў, што той, кму ён усё гэт гворыць, бдй не слухе яго. Ярш рптм стрцiў цiквсць д гэтй дчнй прблемы, i яму стл ўсё дно, што будзе з iх дчй. Няхй хоць спрўды Кiрыл рспльве тм ксцёр.

Клi пдыходзiлi д дом, дзе жыл Зося, Антон Кузьмiч пнвл незрзумеле хвлявнне. Тког пчуцця ён не ведў ужо дўно, мгчым, з гдоў юнцтв. Было рдсн i боязн. Амль стршн, ж хлдзел пд сэрцм. Ён прыслухўся д сябе, кб зрзумець, што гэт. I не мог зрзумець. Боязь жонкi? Але дкуль гэтя рдсня нецярплiвсць? Як у юнк перд першым спткннем. Дзiўн. Мож, яму няёмк перд Мшй, якя, нпэўн, будзе тм? Не, няпрўд, што пчуцця тког ён не ведў сто год. Яно ўжо неяк з'яўлялся i, здецц, зусiм нядўн. Клi? З якой прычыны? Нешт знёме, блiзке i днчсов длёке, збыте. Пэўн, дно - прушн душэўня рўнвг. Кiм? Цi чым?

Мног год ён меў той спкой, упэўненсць, што нрджюцц д веры, д перкнння ў крыснсцi свёй дзейнсцi, д пзнння людзей i з'яў в ўсёй iх дыялектычнй склднсцi. Былi, безумоўн, хвлявннi: перд цяжкiмi перцыямi, перд нрджэннем дзяцей, у чсе iх хвробы, псля сврк з жонкй, д яе беспдстўнй рэўнсцi. Але ўсё гэт было прост i ясн як божы дзень, яно яднлся дным крэсленым пняццем - быццё. А гэте хвлявнне не пдобн нi н дно з тых, рнейшых. Ён спытў у Кiрылы:

- Ты не бiшся, што нш вiзiт пдмцуе плёткi?

- А ты бiшся ўсё-ткi?

- Бюся, - прызнўся Ярш, кб хоць чым-небудзь вытлумчыць свой душэўны стн. - Ты ведеш Глiну.

- Ты прост дрэнн выхвў яе. Iдэлiст - вось ты хто. Хiрург-iдэлiст унiкльня рэдксць. Ме стлiчныя клегi, якiя пiшуць слязлiвыя вершы, у сто рзоў больш прктычныя i зцвярдзелыя... Кб я нпiсў, што былы пдпольшчык, слвуты хiрург тк зцiснуты жончыным бцсм...

- Трпло ты. Абрняй све тэндэнцыi. Але мй н ўвзе, што я думю ддць свю плвiну ншму прфсюзу пд летнi дзiцячы сд.

Шыковiч сiгнуў нперд, ззiрнуў знiзу ўгору сябру ў твр, кб перкнцц, скзў той сур'ёзн цi жртм. Ярш глядзеў удлеч, некуды ў кнец вулiцы, быццм хцеў нешт рзглядзець у святле цьмяных лiхтроў.

- У нс розныя прфсюзы. Не пмiрцц. У iх днольквыя хрктры. Шыковiчу спдбўся ўлсны жрт, i ён зсмяяўся.

Ярш тксм хмыкнуў.

Iм дчынiл Мш.

- Ах, вы?! - здзiвiлся ян. - Клi лск! - Аднк не дступл д дзвярэй, не прпускл iх, быццм хцел дцягнуць чс i дць некму схвцц цi змясцi нейкiя сляды.

Шыковiч нхiлiўся i жртўлiв нырнуў пд яе руку, якой ян ўсё яшчэ трымлся з дчыненую плвiну дзвярэй.

"Няўжо плётк дйшл i д яе?" - мль с стрхм пдумў Ярш.

Мш збянтэжн дступiл, i ён нершуч ўвйшоў у клiдор. З пкоя выйшл Зося. Ярш не бчыў яе больш з месяц. З гэты чс ян яшчэ больш пмлдзел i ппрыгжэл. У добр скроеным сiнiм плццi, з двух'яруснй прычоскй-куклй, рсчырвнеля, ян мел мль элегнтны выгляд. Як лёгк жнчыны хршэюць!

Зося выявiл шчырую рдсць, збянтэжнсцi ў яе не было нi кроплi. Ян скзл ндзвычй прост:

- Якiя вы добрыя, што не збывеце нс. Хоць зрэдку зглядвеце н гнёк. Рспрнйцеся. У нс ёсць чй.

Але прз дчыненыя дзверы Ярш убчыў у пкоi Трс. Хлопец сядзеў з нiзкiм стлом, зстўленым чйным посудм, услухоўвўся ў глсы i крыху дзiўн ўсмiхўся. Хоць Ярш ведў, чму ён тут, i ў душы ўхвляў яго выбр бы толькi сур'ёзн, ле нечкня сустрэч з сынм тут, у Зосi, збянтэжыл яго, мгчым, нвт больш, чым Мшу. Ён дчуў сябе як бы ў нечым вiнвтым. Што скзць Трсу, клi зойдзе ў пкой? Як будзе пводзiць сябе Трс? Прыйдзецц прсiць яго, кб не пргврыўся дом, то зноў будзе скндл.

Ад гэтй думкi зрбiлся д блючсцi непрыемн. Тое, што ён вымушны рбiць з гэтг бязвiннг нведвння тйну, унiжл i бржл. А ўнiжэнне для яго, гордг i незлежнг, было смй стршнй крй.

Ярш пшкдвў, што прыйшоў сюды.

30

Грукт крн нд глвой быў для Слвiк цяпер як нечкны гром для зббоннг грэшнiк. Ён уцiскў глву ў плечы, плхлiв зiрўся i, клi плыл цяжкя дэтль, дступў, то i зусiм хвўся з высокiя стнiны. Ён бяўся пдняць вочы вышэй крук - д шкляной будкi, у якой сядзел крнўшчыц, "дзятлiк" з вострнькiм носiкм i вострым чубком, бо свю чырвоную ксынчку Нiнк зўсёды чмусьцi бпiнл "домiкм", д чго твр яе яшчэ больш звострывўся. Слвiк бяўся сустрэчы з ёй.

Крн пнёс д ўпковчнй гтовы стнок. Яго ўрчыст супрвджлi кiрўнiкi цэх i мль уся Трсв брыгд. Акрмя Слвiк. I Генрых. Яны былi зняты другiм стнком: прылджвлi змнцiрвны электрыкмi пргрмны вузел. Гэтую тонкую склдную i мрудную рботу зўсёды брў н сябе будучы iнжынер. А ў Слвiк гэт был пошняя стдыя вучнёўств, нблiжўся экзмен н рзрд, i трэб было, хоць збольшг, ведць зборку ўсiх вузлоў.

Усунуўшы гловы ў люкi тумбы, яны пдгнялi счпленне электрмтор з пердчй ўтмтычнг з'ёмшчык дэтлей.

Рзгружны крн вяртўся з лёгкiм гулм. Ён ляцеў п доўгiм прлёце цэх з хутксцю цягнiк. Звiнелi шыбы i дрынчлi незмцвныя дэтлi i ключы н стнку.

I рптм усё сцiхл: крн спынiўся, змёр. Слвiк упусцiў гйкi, якiя пдвў Генрыху. Спiной свёй, што вытыркл з-пд стнк, ён дчуў, што цяжкi крук пвiс якрз нд iм. Больш тго, ён дчуў позiрк Нiны, ян высунулся с свёй шкляной будкi i глядзiць... глядзiць н яго.

Слвiк уцiснуўся глыбей пд стнiну. Хцелся ўсяму злезцi ў вузкi люк, схвцц, пертврыцц ў электрвузел, кб рухць стнок, смому нiког не бчыць, нiчог не дчувць.

Не рз з свё нядоўге жыццё ён чынiў шкоду. Здрлся, што колькi дзён жыў з бояззю кры. Але нiколi яшчэ ў яго не было тког стрху. Агiдне i цяжке пчуццё! Яно сквл ўсю яго iстоту. Яно - як невылечня хвроб, як рк, пр якi члвек веде i нiчог не мож зрбiць для свйго ўртвння, толькi слухе, чке, клi, як ён прявiць сябе i ннясе пошнi ўдр.

Стнок уздрыгнуў, як жывя iстот, - крн пволi рушыў длей.

Слвiк стоен ўздыхнуў. Генрых скзў:

- Псвяцi сюды.

Слвiк пдняў вышэй "перноску", д яркг святл якой слязiлiся вочы.

Генрых кiнуў н яго кроткi позiрк i рухмi штукр пчў мцвць мленькiя гечкi. Недсведчнму члвеку, якi бчыць стнок толькi звонку, мож здцц, што ткя грмдзiн склдзен з дных вялiкiх i цяжкiх дэтлей. Тк упчтку здвлся i Слвiку. А тут ёсць дэтлькi не большыя з гдзiннiквыя, сблiв ў электрбстлявннi. Мiж iншым, гэтя склднсць i прывблiвл няўрымслiвг хлопц. Кб усё было прост i днстйн, як яму ўяўлялся п школьнму знёмству з зводмi, дно i тое з хвiлiны ў хвiлiну, з дня ў дзень, то, нпэўн, дўно ўсё брыдл б. А н зборцы зўсёды нешт нове.

- Што ў цябе з Нiнй? - спытў Генрых, прцягнуўшы руку п гйкi i прклдкi.

Рбро стнiны здушыл Слвiку грудзi. Прклдкi прылiплi д потнй длонi.

- А-... нiчог. Ходзiм у кiно...

- Ты ж не любiш яе.

- А хiб нельг тк?

- Як "тк"?

- Ну... рзм прцуем, рзм гуляем.

- Я см, стры, рней глядзеў н дзяўчт несур'ёзн. Нiбы яны для дных тнцулек створны. З Нiнкй нельг тк, мй н ўвзе. Ян не ткя, як тыя... У яе ўсё сур'ёзн. I плны яе сур'ёзныя i простыя: выйсцi змуж, нрджць дзяцей... Некторыя моднiкi фыркюць: мяшчнств. Ёлупы! Схiлiце гловы! Гэт жыццё ў яго нтурльным выглядзе. Смi вы мяшчне!

"Чму ён гворыць гэт мне? Няўжо веде? У вочы, у вочы б яму глянуць".

Але "зйчыкi" д яго прфесрскiх кулярў сляпiлi. I Слвiк - што той трусiк перд кобрй. Толькi вушкмi врушыў. Куды знiкл дсцiпнсць, кiдксць: ты мне слов - я тбе дзесяць. Ён, кулярысты чорт, здецц, прцуе, зiрке, усё бчыць. Рзбiць перноску, цi што? Быццм незнрок.

Нрэшце Слвiк скiнуў чры. Высклiўся:

- Думў, хоць дзiн члвек як члвек. А ты - як Ходс i Трс. Мрлiсты! - i звыў у внтробе стнк: - Сумн жыць, Генрых!

Ён неднойчы хiлiў Врэнiк н свой бок вось ткiмi жртмi. У яго i Косцi нйлепше пчуццё гумру.

- Думеш, клi спсуеш кмусь жыццё, тбе стне весялей?

- А кму я псую? Пйшлi вы ўсе...

Хвiлiн прз колькi Трс нкiрвў яго ў склд п дэтлi. Слвiк нпусцiў н сябе ткую бестурботнсць i весялосць, кб нiкому i ў глву не ўлезл, што ў яго штось нядобре н душы.

Ён iшоў пмiж стнкмi, як п лесе. Нсвiствў. I рптм з-з стнк ян, Нiнк. Носiк - чырвоны, вочы - злыя.

- Слвiк!

Ён сплохн зiрнуўся.

- Ткя цн твiм словм? Дзе тве вочы бессромныя? Цяпер тбе нiчог не трэб? Ведй ж: бо н сябе рукi нлжу, бо цябе стнiнй прыдушу. Цяпер мне ўсё дно не жыць. - Ян ўсхлiпнул.

А побч, з стнком, - глсы. Здецц, нчльнiк цэх.

Слвiк схпiў яе з руку.

- Чго ты? Дурня, дурня... У мяне прост чсу ням. Я н пдрыхтоўчыя курсы ў полiтэхнiчны пступiў. Кожны вечр... Ну добр. Сёння, сёння...

Iшоў знёмы рбочы, i Слвiк, узрдвны, пкiнуў дзяўчыну i зкрочыў побч з iм. Рскзвў новы некдот. Хцеў смяяцц. Выцiскў з сябе смех, бо ўсё сквў стрх, новы, невядомы. О, жорстке жыццё! Нiякй рдсцi i гэтулькi пкут! Ён прклiнў той чс i мiг, клi яму прыйшл ў глву гэтя дзiўня думк - пзбўляцц з ёй, дпомсцiць з свой сплох у першы дзень.

Месяц ён вдзiў яе ў кiно, у тэтр i гврыў, гврыў, гврыў. Пр ўсё н свеце ён ведў. Зходзiў прост ў iнтэрнт, пкiдючы ў строгй кменднткi свой зводскi пропуск. Сяброўкм яе п пкоi пдбўся: вясёлы. Адны, прўд, ппярэджвлi: "Ой, глядзi, Нiнк, згворыць ён цябе". Другiя пдбдзёрвлi: "Хпй, Нiнк, н ляту. Зкруцi яму глву. Чго н свеце не быве! Вунь Лiдк з iнжынер выскчыл. Цяпер вiтцц, зрз, не хоч".

Ян ведл, што не вызнчецц прыгжосцю. Але дзявоче сэрц пермгло розум, нрджючы двечную нiўную iлюзiю. Хiб дны прыгожыя пдбюцц? Слвiк пкрыў тым, што не сромеўся пкзцц з ёй н людзi - у кiно, у тэтры, знёмiў с свiмi знёмымi, прыгож прнутымi хлопцмi i дзяўчтмi, i рбiў гэт, здвлся ёй, з гонрм. Для простй дзяўчыны, якя был яшчэ ў плоне вясковых уяўленняў, гэт з'яўлялся нйвышэйшым докзм яго кхння. Мгчым, было i другое: цяг члвек, якi жыў у беднсцi i нястчы, д прыгжэйшг, вышэйшг, лепшг.

У тую нядзелю ён з'явiўся ў iнтэрнце рнiцй i зпрсiў яе н дзённы сенс. А клi выйшлi з кiно, прпнвў зйсцi д яго ддому. Нiнк н мiг сумелся, ле не ўтрымлся д спкусы пглядзець, як ён жыве. Увогуле, як жыве пiсьменнiк? Хiб гэт не цiкв? Аднчсн мiльгнул птемня дзявочя думк, што хлопец хоч пкзць яе свiм бцькм. Слвiк не прызнўся, што дом нiког ням. Бцькi рзм з Яршмi пехлi н дчу сдзiць нейкiя дмысловыя дэкртыўныя кусты, п якiя "стры конь" ездзiў жно н Ўкрiну. Iр з курсм у клгсе, пехлi выбiрць бульбу.

Слвiк дчынiў дзверы i см "здзiвiўся", што ў квтэры нiводнй душы жывой. Ён пкзў ёй бiблiятэку, бцьквы кнiгi. Потым уключыў рдыёлу i ўсё ствiў "нярсейскiя плсцiнкi". Пд гукi прыгожй i незрзумелй музыкi выствiў н стол доўгую i тонкую пляшку, тксм не ншу. Вiно Нiнцы не спдблся - кiсляцiн. Але ян ведл, што ўсе iнтэлiгенты п'юць чмусьцi кiсле, не смчне слодке вiно, тму сушыл дв высокiя келiхi. I ёй стл хорш i весел. Ян см прпнвл:

- Двй птнцуем.

Ян любiл тнцвць, Слвiк не. Ён хдзiў з ёй усюды, толькi н тнцы ў зводскi Дом культуры не пйшоў нi рзу.

Яны зкружылi ў кбiнеце вкол мленькг столiк, пўз шкляныя шфы, з якiх глядзелi н iх мўклiвыя i суровыя кнiгi.

Слвiк пцлвў дзяўчыну. Нiнк шчслiв зсмяялся. Ян зўсёды тк смяялся, клi ён цлвў яе. Прходзячы мiм кнпы, Слвiк "сптыкнуўся" i... пвлiў дзяўчыну н кнпу. Пчў цлвць пргн вусны, шчокi, шыю.

- Слвiчк... Родненькi... не трэб, Слвiчк... Псля, псля... држэнькi... - шптл ян, цлуючы з ткой ж пргнсцю, блюч.

Ён быў у тым узросце, клi снiў пр гэт. I думў бясконц. I шукў.

Але дбылося зусiм не тк, як у сне i ў думкх... Клi прз хвiлiну нступiл прцверзенне, ён змест здвльнення дчуў нешт зусiм супрцьлегле - сорм смо сбой, ле яшчэ гiду, д гэтг, д сябе, д яе. Рптм убчыў, якя ян непрыгожя, Нiнк. I дрзу чмусьцi ўспомнiў Мшу, якую дўно не бчыў, ле не збывў. Зшчымел сэрц. Нясцерпн зхцелся, кб побч был Мш, кб яе рукi бдымлi, яе злтыя влсы дтыклiся яго шчок. I ўсё больш рсл непрыязь д Нiны. Нвт злосць... Чму ян тк лёгк ддлся? Мож, ён не першы?.. Як лшчыцц!..

- Слвiчк... држэнькi... цяпер мы звязны з тбой нзўсёды.

Яго нiбы гнём пякло.

"Звязны... нзўсёды... Усё жыццё з ёй? З-з дной хвiлiны? Што ян вярзе? Чго ян хоч?"

I д ўсяго непрыемнг - яшчэ стрх. Як удр. У глву, у грудзi. Ажно пот выбiл.

А ў гэты момнт - звнок. Яны пдхпiлiся. Слвiк сплохўся, рзгубiўся. Кiнуўся д рдыёлы, выключыў. Нстойлiв пргучлi кроткiя тры звнкi. Iр! Тк звонiць ян. А клi бцькi? Слвiк уключыў рдыёлу зноў. Крутнуў рэгулятр гучнсцi злiшне. Музык зпоўнiл квтэру.

Здлося, што Нiнк знрок пвольн нводзiць прдк у свiм тулеце. I робiць гэт перд iм бессромн. Слвiк узненвiдзеў яе ў гэты мiг. Шыкнуў злосн:

- Хутчэй! - i пбег д дзвярэй. Прыслухўся. Доўгi звнок. Але, Iр. Злуецц. Ён дчынiў. Сястр ляпнул яго п твры руквiцй, з якой псыпўся пясок.

- Соня! Не дзвнiцц!

У яго рыбцкй куртцы, у штнх, у кулярх ян пдобн был н геолг. Кiнул шпку ў клiдоры н столiк i, нiбы ўчуўшы нюхм прысутнсць стронняг, зглянул ў кбiнет. Слвiк убчыў, як Нiн, недрэчн (о, як недрэчн!) бшмргнуўшы плцце, прывiтлся, срмлiв i лiслiв. Iр не дкзл. Ян глядзел н незнёмку мль з жудсцю. Здвлся, не толькi вочы, ле i куляры яе рсшырылiся. Потым кiнул позiрк н брт, позiрк бязлiтсны, знiшчльн-грэблiвы, крут пвярнулся i пбегл ў свой пкой. Хця б слов скзл.

"Кобр!" - хцелся крыкнуць Слвiку. Аднойчы, клi яны сврылiся, ён ляпнуў гэтую брзлiвую мянушку. Рэкцыя был нечкня: н яго стршэнн ўзлвлся мцi, нiколi ён не бчыў мцi ткой рсхвлявнй i злоснй. Тму ён бяўся гэтг слов. Не крыкнуў ён нiчог ўздгон сястры яшчэ i тму, што злосць н яе тут ж перйшл н Нiнку. Але, в ўсiм вiнвт гэтя "дзятлiх". Не знйшл другог жэст, як бшмргнуць плцце. Врон.

Рзгубленя, пкрыўджня дзяўчын стрцiл свю ўпэўненсць i д гэтг сцялся, змiзрнел. Апрнл плiто i плхлiв зiрлся. Але гэт яшчэ больш рздржнял Слвiк. Фу, якя недрэк! Дзе былi яго вочы? Як ён мог звязцц з ткой?

Але з дзвярмi квтэры, н лесвiцы, Нiнк, як бы стрсянуўшыся, як тя птушк, умiг нбыл рнейшую ўпэўненсць.

- Пыхлiвя якя сястр твя! Пдумеш, пнi!

- А што ян, цлвцц з тбой пвiнн был? - груб дкзў Слвiк.

- А чым я горшя з яе?

У Слвiк хпiл тктоўнсцi змўчць. Клi вёў Нiнку ў дом, тды ён не бяўся, што ўбчыць нехт з суседзяў. А цяпер бяўся. Узрдвўся, што н лесвiцы нiког не сустрэлi. Але н вулiцы было мног нроду, i яму пчло здвцц, што многiя, сблiв жнчыны, глядзяць н iх з рзуменнем i нсмешкй. Дгэтуль ён дэмнстртыўн знёмiў свiх стыляжных сяброў з рбочй дзяўчынй i плявў н iх кпiны. Цяпер ж хлдзеў д думкi, што мож сустрэць кго-небудзь з гэтых сяброў. Вынходлiвы i не дуж длiктны, ён не мог прыдумць, як пзбвiцц д яе, зстцц днму. А ян, як нiколi, стл гмнкя. Рскзве пр свiх дзяўчт, што Верк збiрецц змуж. Яго сплохл гэте слов - "змуж". Дйшлi д Плц спорту, i ён узрдвўся нечкнй думцы:

- Я ў бсейн. Н трэнiроўку.

...Безумоўн, пводзiў ён сябе псля як пошнi дурнь. Не здолеўшы пермгчы свю нтыптыю, не пйшоў больш у iнтэрнт, не зпрсiў Нiнку нi рзу ў кiно, пзбягў сустрэчы дзiн н дзiн у цэху. Ян, днк, прз колькi дзён пдпiльнвл яго, зплкл:

- Я тбе ддл ўсё. А ты... Зняслвiў, нсмяяўся... З дзiцем хочш пкiнуць?

"З дзiцем", - во дкуль гэты стрх.

"Няўжо ян мож зцяжрць?!" - нi н хвiлiну не пкiдл яго думк з тго дня. Ён купiў тоўстую кнiгу "Акушэрств", прчытў у пустым сеннiм прку ўсё пр цяжрнсць i зкiнуў кнiгу ў кусты. Не, нiчог яшчэ ян не веде. Але зцяжрць мож, клi не д яго, то д кго другог, хвотнiкi знойдуцц. А звлiць н яго. Чым больш ён думў пр гэт, тым больш перконвў сябе, што Нiн бвязков гэтк зробiць, i ўсё больш пчынў ненвiдзець дзяўчыну з гэтую яе ўяўную кврнсць. Яе пгроз прыдушыць яго стнiнй сплохл Слвiк знчн менш. Але ўстрывожыл Генрыхв пытнне. Што, клi ян рскзл сяброўкм, яны Косцю, якi жыве ў iнтэрнце побч i чсты госць у дзяўчт? Тды, нпэўн, ужо веде ўся брыгд. Дведецц ўвесь цэх, звод. Чго добрг, пчнуць рзбiрць н сходзе.

Не, ням члвеку волi н зямлi. Тысячу ўмоўнсцей звязвюць рукi i ногi, тысячу стрхў пдпiльноўвюць н кожным кроку. Ён, Слвiк, доўгi чс лiчыў, што пзбвiўся д ткiх "пержыткў i зббонў", як сумленне, сорм, кхнне, пклненне ўтрытэтм i г.д. Нi д'ябл не трымлся. Ён не толькi ткi, як усе, ён горшы - сентыментльны слюнцяй. А вiнвты бцькi, гэт яны тк выхвлi. I ў ткiм бкружэннi перрбiцц, выходзiць, прост-ткi немгчым. Н турыстў крыкнуў - у ктлжку, вузкiя штны ндзеў - у стырыкон, дзяўчыну пцлвў - прымусяць жнiцц. Жх!

Дзень той, днк, скончыўся спкойн: стнiн яго не прыдушыл, у кмiтэт кмсмол не выклiклi.

Але Слвiк не ўзрдвўся гудку. Ён пбяцў Нiнцы сустрэцц ўвечры. А стрчцц зусiм не хцелся. I не стрчцц боязн.

З цэх i зводскiх врот яны выйшлi рзм з Трсм. Брыгдзiр чст зтрымлiвўся, чсм i зусiм зствўся нчвць у iнтэрнце. А тут рптм спяшўся ддому, д Яршў. Хоць як скзць - спяшўся, клi прпнвў пйсцi пехтой? Тым больш не спяшўся Слвiк. Дом ў яго былi склдныя дносiны з Iрй. Яны, н здзiўленне мцi, зусiм перстлi сврыцц пмiж сбой. Сястр глядзел н яго з грэблiвй пгрдй. А ён бяўся дкзць нвт злосным позiркм. Ён прост пзбягў яе. Не чпў. Абы цiх было.

Трс доўг iшоў моўчкi. У яго быў свой клопт: дносiны ў сям'i Яршў у яго сям'i. З млых год ён ведў рэўнсць Глiны Адмўны i цяпер, клi ўсё рзумеў, шкдвў бцьку. Першя пведмiл яму Нтш, што мцi зноў д кгосьцi прырўнвл. Дзяўчынк был ў роспчы: мцi ўпершыню груб брзiл яе. Псля iх нечкнй сустрэчы н квтэры ў Зосi Антон Кузьмiч упершыню рскзў сыну пр све дносiны з жонкй, рскзў усю прўду... Трсу зрбiлся блюч: як можн ўсклднiць простыя i ясныя рэчы, збрудзiць чысцейшыя члвечыя дносiны! Хочучы шчыр дпмгчы iм, ён пспрбвў пгутрыць з Глiнй Адмўнй. Але тя груб перпынiл яго: "Я цябе пршу не ўмешвцц ў ншы спрвы". Ён, Трс, не прыхiльнiк тго, кб лезцi ў чужую душу. Але ж нельг i быяквым зствцц, клi двое добрых i блiзкiх людзей, пржыўшы рзм мног год, рптм не рзумеюць дно днго. Як мног яшчэ гэтг нерзумення!

- Ктк сёлет, вiдць, не дчкешся. Бр-р, - скурчыўся Слвiк i нствiў кўнер свйго лёгкг кроткг плiто.

Снег, што выпў тыдзень нзд, рствў. Было сыр, слiзк i холдн. Трс у скурной куртцы н футры, у глёшх крочыў рзмшыст, упэўнен. Слвiк з глёшў смяяўся - стрмодн! - i ў дўгносых чрвiкх коўзў п тлым снезе, перскквў лужыны, ляў недрэчную зiму. Гврыў ён прыклдн гэтк ж, як iшоў: сккў з прдмет н прдмет, з пгоды н кiнфiшу, дтуль н влёнкi i бхiлы сустрэчнг селянiн... У сувязi з чым усплыл рптм гэтя думк, ён i см не здолеў бы рстлумчыць. Ляпнуў нечкн не толькi для Трс, вельмi мож быць, што i для смог сябе:

- У цябе моцн ўтрэсклся дн дурнiц.

Бючыся злоснг жрту, Трс змўчў, толькi глянуў н Слвiк як бы з недверм.

- Не верыш? Не цiквiшся хто? Мя сястр. Iр.

- Ян ўпўнвжыл цябе скзць пр гэт?

- Ну што ты! - зсмяяўся Слвiк. - Ян вечк. Я прчытў у яе дзённiку.

- Прыгож, ням чго скзць!

- А ты не прчытў бы дзённiк сястры, кб ён трпiў тбе н вочы? Не люблю прытворў! А я чытў з цiквсцю. Як ян цябе тм узносiць! Культ Гнчров.

Трс пверыў, што н гэты рз Слвiк кж прўду. Ён см неднойчы прыкмячў, як Iр глядзiць н яго, як стрецц зстцц рзм. I, мож, кб не з'явiлся Мш, нейкiя пчуццi врухнулiся б i ў яго душы. Але з якой мэтй Слвiк скзў яму пр кхнне сястры цяпер? Ён успомнiў: Мш гврыл яму, што Слвiк звнiў ёй двойчы цi тройчы, зноў дмгўся спткння. Ян не пйшл, безумоўн. А цi прўд, што не хдзiл? А мож, зноў пчл грэзлiвую гульню? Не, не. Не хцелся думць пр Мшу дрэнн.

Не дкзвючы п сутнсцi, Трс спытў:

- Ты скжы мне, што ў цябе з Нiнкй?

Слвiк пслiзнуўся, выляў грдскiя ўлды i дворнiкў, што не чысцяць тртурў. Гэт пмгло яму схвць свю збянтэжнсць.

- Што ў цябе з Мшй, то ў мяне з ёй. Ходзiм у кiно. Сёння пойдзем. Чму гэт цябе зцiквiл?

- Хлопцы не верць, што ў цябе гэт сур'ёзн. Глядзi. Пкрыўдзiш дзяўчыну...

- О, вялiкiя мрлiсты! Вм хцелся, кб я тут ж жнiўся, схдзiўшы дв рзы ў кiно. Аднк смi вы не вельмi спяшецеся з гэтым ктм... Фiлосф гэты кулярысты тры гды Зою мце, см брэш. - Слвiк нечкн моцн ўзлвўся, мцюкнуўся гучн, не звжючы, што iшлi яны п дволi люднй вулiцы. - Абрыдлi вы мне як горкя рэдзьк! Усе! Адзiн Косця члвек...

Трс дўно ўжо не звяртў увгi н любую яго блбтню, ле гэтыя словы пкрыўдзiлi. Столькi яны вждлiся з iм, столькi дрвлi ўсяго, ён вунь якой думкi пр брыгду.

"Пэўн, скртр пртком меў рцыю, не будзе з яго толку, прыйдзецц рзвiтцц". - Трс уздыхнуў, днк, з жлем, яму мль п-бцькоўску зрбiлся шкд гэтг шлпут.

31

Мш здзiвiлся, клi выявiл, што бiлетў у Трс толькi дв.

- Як? Ты не ўзяў н Зосю?

Трс моцн збянтэжыўся. I Зося тксм.

- Ну што ты! Я зусiм не хчу першкджць вм.

- Чым ты, скжы, клi лск, можш першкодзiць нм?

Мш гврыл з клiдор, куды выскчыл пердзець плцце. Але пры ўсёй шчырсцi дносiн д Зосi ян не бурлся. У голсе яе гучл дно вясёле здзiўленне: эх ты, квлер! Хiб тк можн рбiць?

Зося сядзел н кнпе ў звыклй позе, пдкурчыўшы ногi, пкрыўшы iх цёплй хусткй. У квтэры было нвт душн, ле ў яе ўсё яшчэ жыло нервове дчувнне, што ногi стынуць; тк у клекi жыве боль мпутвнй нгi.

Д прыходу Трс яны нешт кроiлi, i н кнпе былi рскiдны зялёныя i чырвоныя, дмыслов выкреныя шмткi. Як кветкi. Ян збiрл iх i звязвл ў пучкi.

Мш ўскочыл ў пкой з рспушчнымi влсмi. Пчл прычэсвцц перд люстрм. Яны злюбвлiся яе злтымi влсмi. Зося глянул н Трс з усмешкй сястры, стрэйшй. Словмi ён, нпэўн, нiчог не рстлумчыў бы, ле вчмi, позiркм здолеў ппрсiць у Зосi прбчэння, скзць: не думйце пр мяне дрэнн, прост мне хочцц... трэб пбыць з ёй удвiх.

Зося зрзумел. Але тут ж дчул, што недзе ў смым длёкiм тйнiчку яе згоенг сэрц врухнулся зйздрсць, цiхя i добря. I гэте пчуццё ян збыл, бо не ведл яго шмт год. А тму сплохн пргнл яе прэч, няхй сбе i добрую зйздрсць. Хiб ме ян прв iм зйздросцiць? Яны млдыя, шчслiвыя, у iх зусiм iнше жыццё...

Зося любiл Мшыных сяброў. Усiх. Любiл, кб яны чсцей зходзiлi. Яны як бы звязвлi яе з вялiкiм светм, з новым жыццём, у якое ян ўвходзiл сцярожн i нвт з некторым недверм. Яны былi розныя, ле ўсе шчырыя i добрыя. А лепш з ўсё гiл яе душэўныя рны дбрт людскя. Ян руйнвл рэшткi недверу яе д людзей i жыцця.

Трс зняў у яе сэрцы, у думкх собе месц. Яшчэ ў ссылцы ян чсм думл, што, мгчым, кб ёй тды ўдлося знйсцi i прытулiць тго хлопчык, лёс яе быў бы зусiм iнкшы. Ян зноў пдумл пр гэт перд перцыяй, ёй вельмi хцелся пбчыць Трс, ле ян не двжылся прсiць Антон Кузьмiч, толькi рскзл, як шукл яго сын.

Клi Мш пбяцл зпрсiць яго, ян моцн хвлявлся, чкючы iх. Клi ён прыйшоў, был трохi рсчрвн: чмусьцi ён уяўляўся ёй зусiм iншым, мгчым, больш пдобным н Ярш. Але пзней Зосi здлося, што ў яе i ў Трс пдобныя хрктры. Цi не тму, што i лёс iх шмт у чым пдобны? Ян плюбiл яго, як брт. Але, кб ян тды знйшл яго, яны б стлi бртм i сястрой н ўсё жыццё. Аднк, нягледзячы н гэтую любоў, у пошнi чс з'явiлся нейкя iншя трывог, незрзумеля, несэнсвня. Ян выяўлялся сблiв вырзн зўсёды, клi яны, ён i Мш, вось гэтк збiрлiся iсцi гуляць, у кiно, у тэтр. Не, гэт не было рэўнсцю нi д яго, нi д яе. Зйздрсць д iх млдосцi? Мож.

Пдфрбоўвючы губы (ян, як i ўсё iнше, рбiл гэт ўмел i з пчуццём меры), Мш сыпл ў люстр iскры смеху.

- Тугдум ты, Трс. I ўвогуле - мядзведзь. Я здзiўляюся... Рос ты ў гордзе, у ткой iнтэлiгентнй сям'i. Кб ты пбчыў, дзе рсл я! - Але скзл ян гэт не с скргй, з гонрм i рдсцю: рсл ў бядзе, вырсл вось якя, любуйцеся!

Зося пжртвл:

- Але. Цяжк пверыць, што ты не пнскг роду. Кб я не бчыл тве мцi...

I тут ж зрзумел, што скзл недрэчы. Мшын твр у люстры дрзу змянiўся, дзяўчын цяжк ўздыхнул:

- Мя мцi! - I, як бы сплохўшыся нечг, кiнул фрбу, пдхпiлся, скзл Трсу: - Пйшлi, мой верны рыцр. - Пдбегл д Зосi, бнял, пцлвл ў шчку: - Прбч. I не сумуй без нс.

У фе Трс неспдзявн для сябе ўбчыў Слвiк... з Нiнй.

Слвiк спчтку слупянеў. Ён знрок пйшоў не ў цэнтрльны, ў гэты новы, у Злiнейным рёне, кiнтэтр, дзе бдй выключлся сустрэч с знёмымi. I рптм н тбе. Ды з кiм! Ён гтовы быў збегчы куды хочш, клi Трс i Мш рушылi д iх. Але схвцц немгчым, людзей было яшчэ нямног. Ды i зусiм iнше пчуццё спынiл - зчрвнсць Мшй. Ён дўно не бчыў яе. I клi, псля сувязi з Нiнй, вобрз яе зноў звлодў яго мрмi, то ён чсм, кб супкоiць сябе, думў, што яму толькi ўяўляецц, што ян ткя незвычйня, прыгожя, ў спрўднсцi ўсё хрство яе - выдумк яго ўзбуджнй фнтзii. Аж не. Не! У новым дзеннi, недргiм, ле элегнтным светл-шэрым врсiстым плiто i ў кшлтй высокй зiмовй шпцы, з-пд якой выбiвлiся яе злтыя влсы, ян здлся яму яшчэ больш прыгожй, чым у тую першую сустрэчу н дчы, чым нвт уяўлялся ў бяссонныя ночы. Ён прост слеп д ззяння яе вчэй, глух д яе голсу, непрўнльнг нi з якiм другiм, здыхнуўся д непўторнг, дной ёй улсцiвг водру. Ён пчуў гэты прыцягльны водр яе цел, влсоў, вопрткi яшчэ здлёк. Ян смяялся. Ян кзл нешт Трсу. Ён не чуў. Аглушыл i сляпiл яшчэ дно - хвля рэўнсцi д свйго брыгдзiр.

Не ён, Трс пзнёмiў дзяўчт. Мш не глядл Нiну з той крыху знявжлiвй цiкўнсцю, з якой глядлi некторыя Слвiквы сябры. Не, ян, выхвня жыццём i бльнiцй, нiколi не рздзялял людзей н нейкiя ктэгорыi, тым больш не мерквл пр iх п вопртцы, п знешнсцi. Але i ян глянул н Слвiк с здзiўленнем. Яе здзiвiл не Нiн. Яе здзiвiў Слвiк. I ён убчыў гэт i зрзумеў. З те хвiлiны ён бчыў усё - кожны яе рух, кожную iскру ў вчх, ледзь прыкметную ўсмешку i перлiвы ценяў н твры. I ўсё рзумеў з незвычйнй, невергоднй, прост-ткi мефiстофельскй прнiклiвсцю.

Яму хцелся зкрычць д роспчы, укусiць смог сябе, клi ўбчыў iх побч, прўнў. Просценькi, зямны, мiзэрненькi "дзятлiк" з пчырвнелым носм - i Мш!

Клi хвiлiны ўтрпення мiнулi i Слвiк вярнуў свю смўпэўненсць i дсцiпнсць, ён кiнуўся як у вiр, як мтыль н гонь. Зпрсiў усiх у буфет. Чствў з купецкiм рзмхм. Тлерку эскiмо. Ешце, хоць пуз рспержыце. Пўкiло "Мiшк".

Як? У гэтым буфеце яшчэ знйшлося шмпнске? Ур гргндлю! Двйце шмпнске!

Пртэствў Трс. Срмлiв дмўлялся Нiнк. Ён прымушў iх сiлком есцi i пiць. Ён быў пдкрэслен ўвжлiвы д ўсiх. Але ў спрўднсцi нiког для яго не iснвл, крмя Мшы. Уся шчодрсць, усе жрты, усе словы, смех - для яе дной, толькi для яе.

Трс нхмурн мўчў. Хутк пчл рзумець i Нiн, што д чго. Прыгледзелся, прыслухлся - i стл вiдушчя. Дурня, дурня! Як ян мгл пдумць, што Слвiк пкхў яе? Спдзявлся, верыл, мрыл. Хiб тк кхюць! I хiб ткя, як ян, простя крнўшчыц, птрэбн яму? Яму вось якя крля трэб! Модня, нфрбвня! Абржня, пкрыўджня, Нiнк, якую спчтку Слвiквы жрты смяшылi, сцiшылся, змкнулся, дступiл з круглым столiкм д Слвiк д Трс. Пшкдвл брыгдзiр: пержыве. Сябе не шкдвл. Сябе крл: тк тбе i трэб, вечк! Кiўнуў тбе пльцм, i ты пбегл следм. Як н экрне кiно, хутк змянялiся пчуццi, выбухлi дно з дным то боль, то бязгучны горкi смех, то роспч, д якой хцелся п-ббску звыць н ўвесь буфет, н ўвесь кiнтэтр. Не, ян трымлся. Ян нiводным рухм не выдсць сябе. А вось яны... яны стрцiлi ўсялякi сорм.

- Прўд. Мне штоноч сняцц мрсiянкi. Яны пдобныя н цябе.

- Я ўжо чул пр гэт. Ты не рыгiнльны.

- А што ў гэтым свеце рыгiнльне? Мой бохн неяк скзў дзiную рзумную iсцiну: усё нове - дўно збыте строе.

- Ты выдумў см.

- Кб я мог ткое выдумляць, то не звiнчвў бы гйкi пд нглядм мэстр Гнчров. Я слўлю цябе, Трс! Вып'ем. З што? З рыжых. Згод?

- З рыжых я вып'ю. Яны - няшчсныя.

- Ты няшчсня? Пглядзi н буфетчыцу. Вунь дзе няшчсня.

- Ян не рыжя. Нфрбвня.

- Тве бцькi прдбчылi моду.

- Не вярзi, Слвiк. Ты - п'яны.

- Ад твiх вчэй.

- Ад мiх вчэй цверзеюць.

- Як хто.

- Ты цверзеў. Я гэт бчыл.

- А цяпер - нямею...

"Няўжо яны сустрклiся? - Трс з нтугй пркўтнуў шмпнске, недрм яно звецц сухое. - Няўжо ян мож хлусiць?"

"Чго ян смяецц? - пморшчылся Нiн. - Нiчог смешнг ням. Колькi чсу яны знёмыя, што тк рзмўляюць? Ён пр ўсё рскзвў. Толькi пр гэтую рыжую нi слов. Прытворшчыкi!"

Трс не вытрымў:

- Ты хоць бы цiшэй гврыў. Людзi слухюць.

- Слухюць, бо цiкв. Чытў бы я лекцыю пр спборнiцтв - нiхто i вух не нтпырыў бы. Ты, Мш, слухл б?

- Я ўсё слухю.

- Трсў уплыў. Рней ты был больш перборлiвя.

- Д чго?

- Д лекцый. I д людзей.

"Кб як у нс, у вёсцы, Трсу трэб дўно дць яму п мордзе". У чрговую ўспышку злосцi Нiнк пшкдвл, што ўсё гэт дбывецц не ў iх вёсцы, дзе рзмов вялся прсцей, дзейнiчлi хлопцы з большй ршучсцю. "Трс пердвы, яму нельг". Ян ўздыхнул.

А Слвiк, круцячы ў рукх пустую шклянку, ужо чытў нейкiя вершы.

Я ругю все нпроплую,

А друзьям-товрищм грублю.

И меня ткого не целует

Женщин, которую люблю.

Нiнк зпомнiл iх i пдумл, што Слвiк счынiў см. Зноў-ткi - як бы для iх, ў спрўднсцi для Мшы, кб скзць яшчэ рз, што любiць яе. Ян прверыл:

- Гэт ты см нпiсў?

- Мой сябр.

- У цябе ёсць сябры мскоўскiя пэты? - з iронiяй спытў Трс.

- У мяне ўсё ёсць. I нiчог ням.

Жнчын, якую ён любiць, не цлуе яго, i нiчог ў яго ням - гэт н нейкi мiг суцешыл Нiнку, вярнул ндзею.

Пзвнiлi. Клiклi ў злу.

Яны пдымлiся п крутой лесвiцы першыя - Слвiк i Мш. Зноў яны збылiся н ўсё, нвт н тое, хто з кiм прыйшоў i пвiнен сядзець. Не, н прозе злы ян, рыжя, успомнiл-ткi пр гэт.

Але як Слвiк цягнуўся з ёй позiркм! I клi сеў н месц, то ўвесь чс глядзеў у той бок, дзе селi ян i Трс. I клi птухл святло i пчлся крцiн, Нiнцы здвлся, што ён глядзiць не н экрн, ўсё туды ж...

Бяд герiнi рсчулiл дзяўчыну. Больш ян не думл пр тое, кб утрымць Слвiк, прымусiць яго жнiцц. Дзякуй Богу, што хоць усё добр бышлося, не здрылся тго, чго ян пдсвядом хцел - кб пствiць хлопц перд фктм - i бялся, бялся, не менш, чым i Слвiк. Цяпер ян прымл гэт як кру з свю дверлiвсць i дурноту. "Тк тбе i трэб! Тк тбе i трэб!" бязлiтсн ўпiкл ян сябе i... плкл, смрклся, выцiрл хусцiнкй вочы. Н яе нвт зiрнулiся з пярэдняг рд.

Слвiк дзiвiўся, што яе тк рсчулiл тргедыя герiнi. Яму смешн стл, бо яго сбiст ўся кiнгiсторыя не ўсхвлявл нi н грм, не крнул нiводнй стрункi душы. Бнльня дрм. Ён нвт дчувў некторую няёмксць перд суседзямi, што яго дзяўчын ткя "дзярэўня".

Мш i Трс сядзелi блiжэй д выхд i, клi сенс скончыўся, выйшлi першыя. Як ён iрвўся, Слвiк, кб дгнць iх. Лез н людзей, рсштурхоўвў. Абржня Нiн зстлся ззду, хцел схвцц ў нтоўпе. Ён спхпiўся, пчкў яе кля дзвярэй. Але яўн быў нездволены, што Мш з Трсм знiклi. Мож, тму доўг iшоў моўчкi, пнур нствiўшы кўнер. Нiнк тксм мўчл. Вулiцы, п якiх яны iшлi, хутк пусцелi. Горд зсынў. Але недлёк быў вкзл, i тм бесперпынн стомлен пыхклi i зрэдку злосн крычлi првозы.

Н пешходным мосце церз чыгунку, вузкiм i высокiм, Нiнк спынiлся i глядзел, як унiзе iшоў доўгi тврны сстў. Мленькiя вгоны з чырвонымi дхмi, доўгiя пульмны з белымi люкмi, пляцоўкi з трктрмi, з лесм. Цягнiк прйшоў. Мiм зялёных i чырвоных нерухомых гнёў стрэлк i святлфорў плыў-хiстўся, ддляючыся, чырвоны стоп-сiгнл. Нiнк прводзiл яго сумным позiркм, быццм у тым цягнiку ў зплмбвным пульмне цi, мож, н дкрытй пляцоўцы пвезлi яе шчсце. Але, пвезлi. Хто? Куды? Слвiк стяў побч, нвлiўшыся грудзьмi н прэнчы, i... плявў унiз, з дзiцячй сввольнсцю цэлячыся ў сiгнльны слупок стрэлкi.

Не дводзячы вчэй з длёкiх гнёў, Нiн скзл цiх, з болем:

- Цяпер я ўсё рзумею. Бчыл. Не дурня. Ты любiш яе, гэтую рыжую. Не хлусi мне больш. Ты любiш яе!

У Слвiк быццм стопудовы кмень срвўся з душы, пляцеў унiз, пд мост, брзнуўся б стлёвыя рэйкi i рзляцеўся н пршок. Нiчог не зстлося. Зрбiлся лёгк-лёгк. I смешн: ян думе, што ён будзе дмўляцц, хлусiць. Ды не ж! Ян см рссекл склдны для яго вузел. Вызвлiл д стрху, д бвязку - д усяго, што яго мучыл.

Ён спчтку пршптў:

- Я люблю яе, гэтую рыжую.

Потым пўтрыў голсн:

- Я люблю яе!

Потым зкрычў н ўсю прстору стнцыi:

- Я лю-ю-блю я-е-е! Чу-у-еш?

Крык яго пдхпiў блiзкi првоз.

Нiнк зцiснул рукмi вушы i кiнулся прэч, як д шлелг. Пбегл. Пд яе нгмi згудзел, злясктл жлезня ферм мост. Ёй здвлся, што ён усё яшчэ крычыць ёй услед гэтыя словы, с здзекм i рдсцю. Не, ён не крычў. Ён iшоў пвольн, прводзiў рукой п мокрй прэнчы i, шчслiв ўсмiхючыся, шптў:

- Я люблю яе. Я люблю яе.

Зося яшчэ не спл. Чытл. П прыездзе з бльнiцы ян глытл кнiгi з незвычйнй пргнсцю. I см дзiвiлся: ян чытл i рней, ле тды, хворй, кнiгi не двлi той рдсцi i слоды, што дюць цяпер. Тды ян прост чытл д смутку, кб скрцiць чс. А цяпер, чытючы, жыл, весел i хорш.

Мш скiнул ў клiдорчыку плiто, увйшл ў пкой, првял грчымi длонямi п хлодным твры i гучн зсмяялся.

Зося дрвлся д кнiгi, с здзiўленнем пглядзел н сяброўку:

- Чму ты?

- Тм, у рмне, - кiўнул ян н кнiжку, - гэт, нпэўн, нзывецц: ён ппрсiў яе рукi.

- Хто?

- Трс мёй.

Зося дчул, як ёкнул сэрц. Цяпер ян зрзумел, чму ў яе был трывог i нсцярожнсць д Трс. Ян бялся менвiт гэтг - што ён збярэ Мшу. Ян бялся дзiноцтв. Дзiўн. Усяго неклькi месяцў нзд ян пзбягл людзей. А цяпер яе плохл думк, што ян мож зстцц дн.

- Ты... згдзiлся?

- Ён чмусьцi спяшецц. Зўтр ж, кж, хдзем у згс. О не! Дй мне пдумць. Я кжу яму: дй мне пдумць д Новг год. Рсчрвўся. Чму яму згрэлся? - Ян скiнул чрвiкi, ускочыл н кнпу, схвл клелыя ногi пд коўдру... - Ты ведеш, я прўд хчу пдумць. Трс, нпэўн, будзе нйлепшы муж. Але ён вельмi првiльны. А я з ветрыкм. Ты ведеш, мяне лiчць сур'ёзнй, я зусiм несур'ёзня. Вось я зрз пдумл. Кб псвтўся ткi шлпут, як Слвiк Шыковiч... Хоць якi з яго муж, дзiця горке, i не з ветрыкм, з звiрухй у глве! Але я, нпэўн, дрзу згдзiлся б. Змуж дык змуж. Як у плонку. Адрзу. З глвой. Бух - i ўсё. А з Трсм гэт вельмi сур'ёзн. Я пвiнн прыслухцц: цi ёсць у мяне тое кхнне, якое птрэбн яму. Ты рзумееш?

У знк сцвярджэння, што ян гэт добр рзумее, Зося зплюшчыл вочы.

32

Шыковiч спдзявўся, што псля ндруквння ртыкул ён не дб'ецц д тэлефонных звнкоў, д нведвльнiкў. Звнкi былi, ле не тыя, якiх ён чкў. Звнiлi сябры. "Здорв, стры, нпiсў. Вiншую". Кiрыл злвўся: хiб соль у тым, як нпiсн! Звнiлi чытчы. Большсць пытлся пр Зосю. Дзе ян цяпер, як дчуве сябе? Прсiлi пердць ёй добрыя пждннi. Другiя пытлiся пр тое, пр што Шыковiч см хцеў дведцц. Дзе яны, тврышы п брцьбе Свiч, Вкулвй, Всi? Жывыя сведкi? Няўжо ў гордзе нiког не зстлося? Няўмольны чс! Сксiў людзей, рзгнў п свеце.

"Кб удлося ўцiснуць хоць невялiчкi ртыкульчык у цэнтрльную гзету, мож, тды хто i дгукнуўся б", - думў Кiрыл, седзячы ў кбiнеце рэдктр i сто першы рз перглядючы тыя тры нумры гзеты, дзе быў змешчны яго нрыс-ртыкул б пдполлi.

Нконт ртыкул звнiлi рэдктру, тму Шыковiч i сядзеў гэтыя днi ў яго кбiнеце. Дрэчы, Жывiцкi грыпвў i ў рэдкцыю не з'яўляўся. Пдпiсвў гзету дом. Шчыр кжучы, Кiрыл см не рзумеў, чго ён чке. Усё ўжо ясн. Сдзiся, дпiсвй свю повесць, стў пошнюю кропку i ляцi ў стлiцу, кб улдзiць яе ў чсопiс. Але ў тым i бяд, што ў пошнi чс, псля, здвлся б, поўнг выяснення, у яго рптм як бы знiкл нтхненне. Прдокс. I вельмi мож быць, што ён чкў нечг тког, што зноў зплiл б яго.

Вось чму, клi дчынiлiся дзверы рэдктрскг кбiнет i н прозе з'явiўся незнёмы, Кiрыл дрзу пдумў:

"Вось. Гэт ён".

П нейкiх сблiвых прыкметх, якiя нвт цяжк рстлумчыць, Шыковiч умеў беспмылков пзнвць пенсiянерў. Пр гэтг дрзу пдумў: "Пенсiянер".

Члвек не зпытў, цi можн ўвйсцi. Але прцiснуўся ў дзверы не тое што нясмел, неяк нязгрбн, быццм дзверы былi цесныя. Не, ён не быў тоўсты. Нрмльны для свiх гдоў, трохi цяжлелы. А з твру нвт худы. Твр яго быў бветрны д здубення скуры, як у рыбк, псечны глыбокiмi i непрыгожымi мршчынмi (бывюць мршчыны прыгожыя). Хоць з-пд кркулевй шпкi-стўбун вылзiлi зусiм сiвыя н скронях влсы, бровы яго былi чорныя, як пдфрбвныя. Мож, д гэтг вочы здвлiся злiшне зоркiмi i ключымi. Ён у свю чргу гледзеў Шыковiч. Але клi Кiрыл сустрэў яго з добрзычлiвй цiкўнсцю, нвт з рдснй ндзеяй, то ў яго позiрку злвiў нешт пдобне н знявгу цi нсмешку: "Сядзiш, пiск, у кбiнеце? Бч, як бствiўся!"

Мож, ён тк i не пдумў, ле Кiрылу чмусьцi ўпершыню стл няёмк д тго, што ён збрўся ў рэдктрскi кбiнет.

Члвек, не вiтючыся, спытў:

- Вы Шыковiч?

- Я. Сядйце, клi лск.

Шыковiч прцвў не з рбочым стлом рэдктр, з доўгiм - для псяджэнняў, н крi яког ляжў стос пдшывк гзет. Члвек сеў нсупрць. Шпкi не зняў. Рсшпiлiў плiто з добрг дрпу, ле моцн пбiте моллю недзе доўг ляжл.

Гледзячы Кiрылу прост ў вочы (цяжк было вытрымць ткi позiрк!), незнёмы спытў з крывой усмешкй:

- Што ж гэт ты, друг сiтны, скзўшы "", не скзў "бэ". Не хпiл духу? Цi змялi?

У Шыковiч змерл сэрц д прдчувння нечг незвычйнг.

- Што вы меце н ўвзе?

- Што, што... См ты добр ведеш што. Чму не рскрыў, хто ткi Сжнь? Сплохўся? Ну, кнешне, куды тбе! Думў плсктць нервы чытчоў, нгнць тямнiчсцi. Ды выйшл прмшк. - Ён хмыкнуў, прыстукнуў кулком п стле, нiбы пствiў пячтку, голс яго зрбiўся скрыпуч-злосным. - Цяпер я скжу "бэ"!

Здлося, што члвек гэты пырснуў жоўцю. Шыковiч не любiў ткiх: мўчць, чкюць выпдку, клi хто пчне першы, тды i яны вырывюцц i б'юць з-з вугл.

- Што ж вы першы не скзлi гэтг ""? - ужо без ветлiвсцi, с злосцю спытў Кiрыл.

- Не меў тког фкт. Кзў другiя. Не дкзў. Длi п мордзе. Ён ж, твой Сжнь...

Кiрыл пдняўся:

- Слухйце, я не ведю, хто ткi Сжнь.

- Не ведеш? - з яўным здзекм перпытў члвек. - Не ведеш, што гэт пвжны Сямён Прфёныч Гукн?..

- Гукн?!

"Гукн! Гукн!" - згудзел, згукл, зшумел ў Шыковiч ў глве, быццм зпрцвл тм мгутня электронн-вылiчльня мшын: ян ў дзiн мiг выцягнул з глыбiнь пмяцi ўсе фкты, якiя ён сбрў, п-новму выстрiл iх зусiм у iншым прдку. Недзе н пбочных мленькiх клвiшх нехт выстуквў:

- Мы клi яшчэ ў рбфку рзм вучылiся, то длi яму гэтую мянушку... У пртызнх, клi хдзiлi н сувязь у горд, ён хцеў днойчы выпiсць пшпрт н Сжня... Не хто другi, я дгврыў яго. З твiм ростм, кжу, выклiч пдзронсць... Ён мне ддзяквў псля з ўсё...

- Як вш прозвiшч?

- Ведеш ты мё прозвiшч. Пiсў... рспiсвў з яго слоў... - Члвек зноў як бы пствiў пячтку.

Шыковiч нпружвў пмяць, ле ўспомнiць не мог: у кнiзе дзесяткi прозвiшчў людзей, якiх ён нiколi не бчыў у вочы.

П сутнсцi спрвы, яму трэб было ўзрдвцц, выкзць гэтму члвеку свю думку пр Гукн, фкт з яго пiсьмом у оргны дзяржбяспекi нконт Зосi Свiч, зпрсiць у сведкi, у пмочнiкi п выяўленню поўнй iсцiны. Але нешт стрымлiвл. Што? Злосць гэтг члвек, яго жднне п-свойму рсквiтцц з Гукнм. Для яго цяпер глоўне не iсцiн, помст. А Шыковiч ненвiдзеў людзей помслiвых. Тму сведк, яког ён пдсвядом чкў, стў яму непрыемны. Кiрылу не хцелся зключць з ткiм члвекм якi б нi было сюз.

- Але, пдрэзў ты корнь свйму дружбку. - Нведвльнiку яўн прыносiл здвльненне пктвць, як ён, пэўн, лiчыў, несцярожнг журнлiст, нвт голс яго плгднеў.

- Што вы хочце рбiць?

Ён дрзу нтпырыўся i тксм пдняўся.

- А гэт мя спрв, што я буду рбiць. Крцiць дведцц? А? Не, цяпер вм з Гукнм не бяззброiць мяне!

- Што дтычыць мяне, то я сбiст нiког не бяззбройвў. I не збiрўся гэт рбiць. Усё, што я рблю, я рблю дзеля тго, кб скзць прўду пр людзей, якiя змглiся... Сумленн...

- Клi скзць шчыр, то я i прыйшоў, кб скзць вм з гэт дзякуй.

- Не для вс я гэт рбiў!

- Што-нiшто зрбiў i для мяне. Дробяць другiя. Усяго добрг.

Кiрыл не стў яго зтрымлiвць: "Чорт з тбой. Прозвiшч я твё ўспомню. А не ўспомню - см дгукнешся, вiдць п ўсiм. З мяне дволi тго, што ты пведмiў. Гукн! Няўжо Гукн?"

Ён колькi хвiлiн усхвлявн хдзiў п прсторным кбiнеце, пцiрючы лысiну, шчокi. Не д рдсцi. Не, якя тм, д д'ябл, мож быць рдсць, клi пухне глв! Як, чму члвек, якi шчыр вявў супрць ворг i, нягледзячы н ўсе све недхопы i слбсцi, нпэўн, ме шчырую веру ў ншы гумнныя iдэi, мог зрбiць вось тк? Зося ж хдзiл кля яго, як кля хворг. Хвлi, ртвлi. Бцьк хвярвў жыццём. Кму ж ён верыў, клi псля ўсяго гэтг не пверыў у сумленнсць ткiх людзей? Усегульня пдзронсць? Цi подлсць?

Кiрыл выскчыў у клiдор, узбег п крутой лесвiцы н грышч. Тм, у пдстрэшшы, хвлiся рэдкцыйныя рхiвы i был бстлявн фотлбрторыя. Згрукў у дзверы лбрторыi. Адгукнуўся флегмтычны голс:

- Хто тм?

- Я, Шыковiч. Адчынi. Тэрмiновя спрв.

- Пчкй.

Нрэшце вядомы н ўвесь горд фоткрэспндэнт Пеця Чрнвус, душ-хлопец, флегмтык у прцы i вiхор у гульнi, дчынiў дзверы свёй "святой келлi".

- Пеця! Друж! Выручй! Первярнi ўвесь свой рхiў. Знйдзi здымкi, н якiх ёсць Гукн. Усе. Ад сорк пятг д ншых дзён.

- Нвошт яны тбе?

- Трэб. Вось тк трэб!

- Ён што, юбiляр?

- Юбiляр, лiх н яго!

- Прцуеш без сечк. А што буду я мець з гэт? Квтэру ён мне зменiць?

- Квтэру не грнтую. А дзве бутэлькi кньяку з мяне. Сёння ж, увечры.

- Хлусiш.

- Я цябе пдвёў клi?

- Згод. Прз гдзiну будзеш мець усё, што трэб. Пдць у льбоме цi ў ппцы?

- У ппцы.

Зося, дчынiўшы дзверы i ўбчыўшы Шыковiч, сплохлся. Нiколi ён яшчэ не прыходзiў дзiн i ў ткi чс - псярод дня. I выгляду ў яго тког дзелвiт-нецярплiвг нiколi не было. Дзiўн, ле ян чмусьцi з чыст жночй трывогй пдумл пр Антон Кузьмiч: мож, з iм што? З-з тктоўнсцi не спытл, што здрылся. Ветлiв зпрсiл:

- Клi лск, Кiрыл Всiльевiч. Рспрнйцеся. Вы зусiм збылiся н мяне. Антон Кузьмiч учор зглядвў. А вы... Я i не помню ўжо, клi вы былi пошнi рз.

"Антон зходзiць дзiн? Без мяне? - у думкх здзiвiўся Кiрыл. - Ну i ну! Дведецц Гля - бедня твя глв будзе, Антош. Не хопiць у мяне, мiртворц, iмпэту пмiрыць вс".

- Дзякую, Зося Сцяпнўн. Я н хвiлiнчку. Мож, i рспрнцц не буду. Ну, добр, добр... Але нi чю, нi квы не трэб. Я ж н прцы. I д вс я п спрве.

Ён скiнуў у клiдоры кроткую футрвую куртку i з шлiкм н шыi i ў кшлтй ндтрвй шпцы ўвйшоў у ндзвычй утульны пкойчык, у якiм усё было прыбрн руплiвымi рукмi i ўсё ззял д снежнг святл, што лiлося прз шыроке кно. Тполi ў квеценi iнею глядзелi ў гэте кно. А з тполямi вiднелся зснежня рк з чорнымi кропкмi - "пдлёднiкмi", што выседжвлi нд плонкмi гдзiнмi.

Пдў лёгкi-лёгкi сняжок.

Апнвны вiхурнымi думкмi, Кiрыл, клi iшоў сюды, не бчыў хрств зiмовг дня. А тут, у гэтым дзявочым пкоi, рптм убчыў. I спынiўся, сцiх кля дзвярй, узiрючыся ў кно. Н нейкi мiг, н дну хвiлiнчку, нстл тя рсслбленсць, тя лiрычня дбрт, клi рптм хочцц збыцц н ўсе спрвы, злiцц з прыродй, кунуцц ў яе. Але не ткя ў яго спрв, кб можн было збыць н яе!

Не сядючы, ён рзвязў шнуркi ппкi, у якую Чрнвус плжыў дзесяткi дв фтгрфiй розных гдоў.

- Зося Сцяпнўн, я хчу пкзць вм неклькi фтгрфiй. Мож, вы пзнеце кго-небудзь. Гэт ме знчэнне для мёй рботы.

Ён дстў смы рннi здымк, сорк шостг год, клектыўны - мiтынг у дзень пхвння пртызн i пдпольшчыкў у дной брцкй мгiле ў грдскiм скверы. Гукн выступе з невысокй трыбуны. Цi то здымк выцвiў д чсу, цi ў той дзень не хпл святл, ле быў ён цьмяны, невырзны, твры другiх людзей рсплылiся. Але прмоўц выйшў лепш з ўсiх.

Зося ўзял здымк, пднесл блiзк д вчэй, хоць блiзруксцi ў яе Кiрыл рней не прыкмячў. Ян тксм стял кля кнпы, блiжэй д кн, уся светленя ззяннем снегу.

I Шыковiч убчыў, як рптм змянiўся яе твр: у дзiн мiг нейкiя рыскi, зморшчынкi быццм пмянялiся месцмi цi быццм ценявы зйчык прскочыў п твры знiзу ўгору. Шчк яе, што был пвернут д яго, вiдвочн пбялел. Безумоўн, ян пзнл.

Шыковiч чкў.

Зося доўг рзглядл здымк, ле н твры яе больш нiчог не дбiвлся. Нрэшце ян дрвлся д здымк, первял позiрк н Шыковiч i пкiвл глвой: не, нiког я тут не пзню.

Кiрыл ледзь не зкрычў д рсчрвння. Выхпiў другi здымк.

- А тут?

Ян зiрнул, не ўзяўшы здымк ў рукi, i зноў дмоўн пкчл глвой.

- Ты не пзнеш гэтг члвек? - збыўшыся, н "ты" крыкнуў Шыковiч, прцягвючы трэцi здымк - вялiкi фотпртрэт Гукн.

Зося ўся сцялся i сплохн дступiл д яго.

- А клi я пмылюся? - цiх-цiх спытл ян. - Прйшло столькi год!

- Гэт - Сжнь? - перйшоў Шыковiч д iмклiвг нступу.

Не дкзвючы прост, ян спытл:

- Хто ён, гэты члвек?

- Стршыня грсвет Гукн.

Дзiўня ўсмешк скрывiл яе твр: ян чул гэте прозвiшч сотнi рзоў, i тды, клi прцвл ў тэлье, i ў бльнiцы, i яшчэ чсцей цяпер д iх Кiрылы Всiльевiч i Антон Кузьмiч, клi яны чсм зходзiлi д яе i вялi рзмову пр Шыковiчву рботу, мiнулую i цяпершнюю. Дык вунь кго яны з бцькм ртвлi! Не, нiякiх сблiвых пчуццяў у яе не ўзнiкл, крмя днго: рптм зхцелся нiколi-нiколi не чуць, не ўспмiнць гэтых iмён Сжнь-Гукн. Збыць iх у дзiн мiг i нзўсёды.

Нясмел, няўпэўнен, як мля, ян спытл:

- А мож, не трэб, Кiрыл Всiльевiч?

- Што не трэб? Чго вы бiцеся? Яго?

- Я не з сябе. З вс.

- З мяне? Го-о! - ён глёкнуў. - Не той чс,

Соф'я Сцяпнўн, кб бяцц! Ён см увесь чс дрыжў. I цяпер дрыжыць... А мы стнем гнiлымi лiберлмi, пляснiвымi гумнiстмi, клi не будзем выводзiць ткiх н чыстую вду... Клi ты выдеш сябе з героя, то будзь в ўсiм героем. А ён бяўся з свю кр'еру!.. З яе зтптў у грзь...

Зося пкутлiв зморшчылся, як д болю.

- Ну добр, добр. Не думйце i не хвлюйцеся. Нiчог сблiвг не здрыцц. Мы ндзiв добрыя. Сме больше - яго пшлюць н пенсiю.

"Куды цябе пшлюць, гэт я не ведю. Але пгврыць з тбой я пгвру. Зрз ж. Пгвру тк, як з тбой не гврыў яшчэ, бдй, нiхто!" - не думў, гнеўн шптў Шыковiч, н хду прнючы свю куртку i збягючы з другог пверх.

Ён зноў зплiўся i пргнуў дзейнсцi. Iшоў, думў, як уврвецц ў кбiнет Гукн i якiя словы скж. А клi тм нведвльнiкi? Скж i пры iх! Няхй ведюць. Скндл? Няхй выклiч мiлiцыю i выведуць яго.

Але, нягледзячы н ткое грэнне i звiруху ў думкх, псля тго як убчыў тполi i рку, д яго вярнулся звычйня птымiстычня здольнсць любвцц нвкольным: зiмой, дрэвмi, жнчынмi, дзецьмi".

Пдюць сняжынкi, сухiя i... цёплыя. З крутог дхону з'язджюць у роў н лыжх хлпчукi. Кiдюцц, чрцяняты, як у безднь. Шыковiч н мiг ж стрх пнвў. Але тут ж стл рдсн д iх смелсцi. Як хорш было б, кб вырсл пкленне людзей, якое нiчог не бялся б! Але ўспомнiў сын. Слвiк бдй нiчог не бiцц, днк гэт не зрбiл яго лепшым.

Ндврот. Ёсць iншыя нормы, якiх члвек пвiнен прытрымлiвцц, кб стць члвекм. Усё знходзiцц в ўземсувязi i ўземзлежнсцi.

Шыковiчу не хцелся пглыбляцц ў фiлсофскiя рзвжннi, i ён пчў узiрцц ў твры людзей, ён здўн любiў гэтую гульню: дгдвць прфесiю члвек i чым ён зклпочны ў той момнт. Неклi ён пжртвў, што нiдзе ням столькi прыгожых жнчын, як у iх гордзе. Ярш i Вля смяялiся, Глiн Адмўн згдзiлся. Мож, тму, што см прыгожя, цi, мож, кб яшчэ рз нгдць мужу, як мног спкусы н яго шляху, тму няхй сцергецц.

Цяпер, узiрючыся ў твры жнчын, Кiрыл Всiльевiч перконвўся, што яго жрт дпвяде спрўднсцi. Кжуць, жнчыны - што кветкi, рсцвiтюць вясной. Не, яны цвiлi i ў снежнi, н прозе Новг год. Рсчырвнелыя, рухвыя, хорш зклпочныя, яны, здвлся, зплнiлi ўвесь горд. Н цэнтрльнй вулiцы, кля ГУМ, не прбiцц.

"У гэтым гордзе змяшлся кроў нцый, якiя мюць нйлепшых крсунь, белрускй, рсейскй, укрiнскй, польскй". - Шыковiч мль узрдвўся нечкн ўзнiкшму тлумчэнню. Жрт пертврыўся ў выснову.

Хутк ён злвiў сябе н тым, што перстў думць пр Гукн. Утймвлся бурэнне. Аслбл жднне ўврвцц ў яго кбiнет i кiнуць яму ў твр словы-кменнi. Нвошт? Цi не мож гэт дць Гукну лiшнiя козыры?.. Людзi нкiнуцц н сенсцыйную дробязь i зстнуцц безувжлiвымi д глоўнг. Не, спрву трэб дводзiць д кнц з рнейшым спкоем i рзвжлiвсцю. Яшчэ прз хвiлiну Кiрыл дчуў, што, крмя ўсяго тго, што пдкзве розум, яму прост не хочцц сустркцц з гэтым члвекм, бчыць яго. Брыдк. А тым больш што ён, Шыковiч, не злрдны, не "крывжэрны". Яму нвт усё дно, што будзе з Гукнм як рботнiкм: ддуць яму вымову, выгняць, пшлюць н пенсiю. Глоўне, што мрльн ён прыкончны, выкрыты. Цяпер ужо нiшто - нi хiтрыкi, нi зслугi, венныя i мiрныя, - не пмож яму выкруцiцц, зхвць позу героя. Прўд, як бы глыбок яе нi зкопвлi, у якiя б вiры нi тпiлi, у якiх бы рхiвх нi хвлi, ян ўсё дно ўсплыве, вырвецц н волю i з'явiцц людзям у свiм першродным хрстве.

"Вось тк, Сямён Гукн!"

Не дйшоўшы квртл д грвыкнком, Шыковiч хвiлiну пстяў н ргу вулiц, пнзiрў з людзьмi i рушыў у другi бок - д грком пртыi.

33

Глiн Адмўн дрзу ж здгдлся, што муж прушыў клятву, якую дў ёй, што ён зноў нведвўся д той. I зноў стiў, зноў не прызнўся. Чму?

Прушэнне клятвы яшчэ больш бурыл i брзiл яе. Але ян змўчл, хоць усё кiпел i грэл ў ёй. Ян бялся свркi, рзрыву i прымусiл сябе мўчць. Дзеля дзяцей. Выкрык Нтшы, врожсць дчкi сплохлi яе. Яшчэ больш усхвлявл змкнутсць i дчужнсць Вiцi, яе любiмц. Дзеля спкою дзяцей i спкою яго, Антон, ян гтов н любыя пкуты, душэўныя i нвт фiзiчныя.

Знешне ў доме ўсё нiбыт было добр.

Рзм снедлi, рзм спяшлiся н рботу. Абедлi не зўсёды рзм - Антон чсм зтрымлiвўся ў клiнiцы, н кнсультцыях. Але кожны рз, больш куртн, чым рней, звнiў i пведмляў, дзе ён. Рзм вячэрлi, усёй сям'ёй глядзелi тэлевiзр цi, пкiнуўшы дзяцей дом, хдзiлi ў кiно, у госцi. Але Глiне Адмўне здвлся, што муж зусiм не той, што рней, - не ткi лсквы. Ад гэтг ян пкутвл яшчэ больш, рэўнсць душыл яе, як хвроб. Але ян трывл i ў душы нвт пчл гнрыцц свiм пдзвiжнiцкiм цярпеннем. Пступов ўвходзiл ў ролю пкутнiцы - дзiкую, пчврную ролю, якя клечыць душу. Я пкутую ў iмя Бог, у iмя iдэi, у iмя блiзкг свйго... i пчынецц чортведм што, члвек пертврецц ў фнтык i персте рзумець смыя простыя, ндзiв лгiчныя i звычйныя рэчы. Глiн Адмўн трохi не дйшл д гэтг... Выбух дбыўся нечкн.

Аднойчы ўвечры, клi пiлi чй, Антон Кузьмiч скзў спкойн, рзвжлiв:

- Ведеш, Глк, брыдл мне зймцц гэтй дчй. Зноў птрбуюць знесцi. А куды зносiць? Кб угврыць Кiрылу, я з лёгкй душой пердў бы яе ншму прфсюзу пд пiянерскi лгер. Я гврыў ужо ў бкоме. Яны мглi б нвт выплцiць некторую суму. Прўд, меншую, чым мы зтрцiлi. Але якое гэт ме знчэнне? Мы ўтрiх прцуем. Вля гтов згдзiцц, Кiрыл ўпёрся...

Вiця i Нтш першыя ўбчылi, як пбялел мцi, прыкусiл губу, i сцялiся, нсцярожылiся.

- Бо ў Кiрылы сям'я, дзецi... I ён думе пр iх, - пчл ян цiх, ле тут ж срвлся н крык: - А ў цябе ням сям'i, ням дзяцей! Тбе нiчог не трэб!.. Ты ўсё гтовы рздць! Кб выствiць сябе!..

- Мм! - пспрбвл спынiць яе Нтшк.

- Мўчы, няшчсня! - цыкнул ян н дчку i выскчыл з-з стл, ужо рсчырвнеля, рз'юшня. Кiнул мужу: - Не думй, што я дурня! Я ўсё ведю! Толькi з-з iх, - ян пкзл пльцм н дзяцей, - я мўчу i цярплю!..

Вiця, пнурыўшыся, пйшоў д дзвярэй. Нтш стял ў вяўнiчй позе, гтовя зноў брнiць бцьку.

Антон Кузьмiч, не дкзвючы жонцы, спынiў сын:

- Збiрйцеся, дзецi, н кток. Сёння i я пйду рзмну све стрыя косцi.

Яны любiлi хдзiць з iм н кток. Н яго, тког сiлк, усе звяртлi ўвгу i любвлiся яго лёгксцю i спрытм. Яны гнрылiся свiм бцькм - ён усё ўмее i ўсё робiць дскнл.

Дзецi кiнулiся прнцц. А Глiн Адмўн пдышл д муж з перкошным тврм i, здыхючыся, пршптл:

- Ты хочш збрць у мяне дзяцей? Цяпер я рзумею... Але дзяцей я тбе не дм! Не дм! Не дм! Чуеш ты, кт?

Рней у хвiлiны ткiх успышк ён хпў яе з рукi, прыцягвў д сябе, цлвў i... супкойвў... Цяпер ён не мог гэтг зрбiць. Пнурыўшыся, як Вiця, ён выйшў у клiдор шукць кнькi.

Глiн Адмўн зпэўнiл сябе, што муж шуке зручнг выпдку для кнчтковг рзрыву. Тму i дзяцей перцягве н свой бок. Гэт зрбiл яе яшчэ больш пдзронй, ле i сцярожнй: не дць прычыны.

Пры свёй рэўнсцi ян, днк, нiколi не шпiёнiл з мужм, як робяць гэт другiя жонкi. Злiшне лiчыл сябе чыстй i гордй, кб унiжцц д тйнг пдглядвння i рспытвння.

А тут не вытрымл. Днi прз тры псля гэтй непрыемнй рзмовы ўвечры пзвнiў Кiрыл. Антон дкзвў яму не н поўны голс ды ўвогуле мл гврыў слоў, дны выклiчнiкi: ыгы, тк, не. Быў у iх шмтгдовы звычй: сзвнiцц ўвечры, сустрэцц н вулiцы i пгуляць. Чсм яны выходзiлi з жонкмi, ле чсцей дны. Рней Глiн нвт зхвочвл ткiя пргулкi. Але цяпер... Ян здгдлся, што мужчыны дмовiлiся пйсцi туды. Цяпер ян не верыл не толькi мужу, ле i Кiрылу... О, гэты вльндумец здольны н ўсё! Толькi робiць хiтрэй. Нвучыўся сплятць сюжэты. Дурнiц Вля! Хоць што Влi! Ян прост стл быяквй д Кiрылы. Свiм восьмым клсм знят больш, чым мужм i ўлснымi дзецьмi. У Влi пры любых клiчнсцях нiчог не прушыцц, дзецi дрослыя... А ёй трэб ўсё ведць, кб змгцц - не дзеля сябе! - дзеля гэтых нерзумных яшчэ млых, якiх ён, бцьк, нстройве супрць яе, мцi.

Ян не спытл, куды ён iдзе. Але як толькi Антон Кузьмiч зчынiў з сбою дзверы, ян хутк нкiнул хустку, футр, выскчыл следм, пйшл нзiркм.

Ян не пмылiлся. Спрўды, у той вечр яны дмовiлiся нведць Зосю. Кiрылу хцелся прдвць жнчыну: вызвлялся месц, у бiблiятэцы рэдкцыi. Зося см прсiл iх пмгчы ёй знйсцi рботу. "Толькi не ў тэлье", - цяжке ўржнне зстлося ў яе д гэтг тэлье.

Ярш i Шыковiч доўг думлi, куды яе ўлдзiць. Нрэшце Кiрылу прыйшл гэтя iдэя: смя спкойня рбот, п яе здроўю. Клi супрцоўнiкi будуць ведць, што пержыл iх новя бiблiятэкрк, можн быць упэўненым, што нiхто нiколi i нiчым не рсхвлюе яе - людзi добрыя. Але месц было знят. У бiблiятэцы сядзел млпiсьмення стря жнчын Фня Сямёнўн. Яе трымлi тму, што ян был нйстрэйшя рботнiц рэдкцыi, прцвл мль з дня зснвння гзеты - недзе н другiм годзе рэвлюцыi. Ёй дўно пр ўжо н пенсiю, ле ян ўпрт не хцел пкiдць рботы. "Рэдкцыйня мтк", "шэф", "Еўфрсiння Полцкя" - нзывлi яе з вочы. Мужчыны дносiлiся з быяквй iронiяй, жнчыны ж прост не любiлi: як большсць стрых, Фня Сямёнўн был бурклiвя, прыдзiрлiвя, умешвлся не ў све спрвы, у прывтне жыццё, прынцыповсць яе чст перходзiл ў пляткрств. Тму iдэю Шыковiч угврыць яе пйсцi н пенсiю - усе горч пдтрымлi. Угворы цягнулiся месяцы с дв. Кожны, як умеў, рспiсвў ёй выгды пенсiянерскг жыцця. Урэшце струю "дкнлi".

"Бчу, я вм брыдл, - скзл ян н прфсюзным сходзе, - чорт з вмi! Але пгляджу, як вы нпрцуеце без мяне! Пмрэ хто, як пхвеце!" Спрўды, у ргнiзцыi пхвння, клi здрлся ткое няшчсце, Фня Сямёнўн был незмянiмым члвекм. Бiблiятэкрк пдл зяву. У рэдкцыi дмовiлiся, што ў нвгоднi вечр яе ўрчыст прводзяць н пенсiю. Рэдктр i мясцком рсшчодрылiся н кштоўныя пдрункi.

Кiрыл рскзвў пр кмiчныя выпдкi, якiя ўзнiклi ў чсе гэтй "пенсiённй кмпнii". Гучн смяяўся см. Смяшыў Ярш.

Глiн Адмўн, якя iшл з iмi н пэўнй длеглсцi, не чул, пр што яны гворць, ле чул iх смех, i ён кроiў яе сэрц: iм весел, мож, здзекуюцц з жонк.

Клi яны пйшлi ў дом, ян зстлся н вулiцы, бязлюднй, ускрiннй, нд смй ркой. I рптм ёй зрбiлся стршн, сормн, брыдк. Нiколi ян не дчувл сябе ткой прынiжнй, рстоптнй. Нвошт ян прыйшл сюды? Хiб ян мож прымусiць любiць сябе, клi ням ў яго сэрцы гэтг пчуцця? Ды i цi было яно клi?

"Не кхе, сумн яму с мной, скзў бы шчыр". Слёзы зстылi н шчокх, i Глiн Адмўн выцерл iх ключымi руквiчкмi. Усе зйздросцiлi яе шчсцю: ткi муж! Смешн. Вось яно, яе шчсце. Хцелся гучн i злосн зсмяяцц. Але пермгл не злосць, пермгў жль, д сябе, д дзяцей, нвт д яго, муж: клi-небудзь схмянецц, ды будзе позн!

Але, будзе позн...

Ён кж, што ў яе ням элементрнй iнтэлiгентнсцi. Мож быць. Але ў яе ёсць жночя гордсць! Больш нiчым не ўнiзiць ян сябе - нi пдглядвннем, нi iстэрыкй, нi дкормi, нi просьбмi. Мужн вытрыме ўсё!

"Але дзяцей не ддм! Не!"

Склеля, рзбiтя, ян рптм кiнулся д дом. Хутчэй прэч дгэтуль, кб нiхто не ўбчыў яе тут.

Але бегчы ёй стл цяжк. Ян здыхлся. Як прыступ стмы; нiчог тког нiколi не было.

Глiн Адмўн прытулiлся д нейкг пркн, грбл з крнiзiк снег, нбiл iм, пякуч-хлодным, рот.

"Цяпер ужо ўсё дно..."

Трс i Вiця сядзелi н кухнi, дзiн супрць днго i нцiрлi пстй лыжы з ткой стрннсцю i сур'ёзнсцю, быццм чысцiлi зброю перд ткй.

Нтшк стял, прытулiўшыся плячмi д вушк дзвярэй, i з ткой ж сур'ёзнсцю счыл з iх рботй. Доўг счыл.

- Ты чму мўчыш, Нтк? - спытў Трс.

- У яе голс лмецц, - дгукнуўся Вiця.

- А ў цябе мзгi...

- Ну, ну, ну, зноў псврыцеся.

Не, сврыцц iм не хцелся. Апошнi чс яны жылi ндзiв дружн. I цяпер Вiцю хцелся ппрсiць у Нтшы прбчэння, клi гэты жрт, нявiнны, як яму здвлся, пкрыўдзiў яе. Хлопец см здзiўляўся: нiколi рней ён не дчувў д сястры ткой пяшчоты i ўвгi.

Нтш рптм сцярожн, без стуку, шчыльн зчынiл дзверы.

- Трс! Ты рзумны. Пмiры iх.

- Кго?

- Мму i тту.

- Н--тк! - з дкорм прцягнуў Вiця, нiбы ян дкрывл вялiкую тйну некму чужому.

- А я не мгу тк больш. Не мгу!.. - Голс дзяўчынкi здрыжў.

Зняты свiмi спрвмi i пчуццямi, ён сблiв не здумвўся нд тым, як пержывюць млыя рзлд бцькоў. Нечкня Нтшын просьб крнул яго. Ён пдняўся з тбурэт, пствiў лыжы ў куток, пмiж дзвярмi н блкон i хлдзiльнiкм "ЗIЛ". Нблiзiўся д сястры. Ян глядзел яму ў твр з ндзеяй, млiл вчмi, поўнымi слёз.

- Тк нельг жыць!..

- Н--тк! - зноў перпынiў яе брт. Ян не грызнулся, ян скзл яму мякк, як стрэйшя:

- Ты бесхрктрны, Вiця. У кго ты ткi ўдўся? А я не мгу...

- Я iх пмiру, - упэўнен скзў Трс i см пверыў, што здолее зрбiць гэт, хоць добр помнiў, чым скончылся першя спроб пгврыць з мцi.

Глiн Адмўн был дом. У спльнi. Трс пстукў. Ян, пэўн, ляжл i, пэўн, плкл. Клi Трс, трымўшы дзвол, увйшоў, ян стял перд люстрм i прцiрл кулкмi вочы, як бы толькi што прчнулся. Ян ўбчыл яго прз люстр i нсцярожылся, бючыся пвярнуцц. А ён не бчыў яе твру i трохi рзгублен спынiўся кля ложк. Ён бяўся, што ян зноў дволi груб ппросiць яго не сунуць нос туды, куды не трэб.

- Глiн Адмўн, я ўсё-ткi хчу пгврыць з вмi. Сур'ёзн... Пслухйце.

Ян пвярнулся, вочы яе былi чырвоныя.

- Трс! З тго чсу, клi я дчул, што ты не дзiця ўжо, я не ўмешвлся ў тве спрвы. - Ян скзл тое ж, што i першы рз, ле зусiм iнкш, без злосцi, рздржнення, спкутвным голсм i нвт усмiхнулся тк, нiбы прсiл прбчыць ёй. Ён зрзумеў, што цяпер ёй хочцц, кб нехт ўмяшўся.

- Я люблю вс, мм. - Слов гэте вырвлся неяк смо, д жлю д яе. Глiн Адмўн ўзнял н яго вочы, i яны вiльготн зблiшчлi. - I бцьку люблю. Вы для мяне смыя дргiя людзi.

- Не трэб, Трс, - цяжк ўздыхнул ян. - Тве дносiны д нс - дно, ншы дно д днго - другое.

- Вшы - нейкя дзiкя недрэчнсць. Вы пверылi пклёпу. Бцьк рскзвў... Пверце мне, мм. Я ж вм не ворг. Штодзень я бывю тм... Я люблю Мшу. Псля Новг год мы пжэнiмся.

- Сур'ёзн? - У вчх яе блiснул iскрынк цiкўнсцi.

- Хiб Соф'я Сцяпнўн ткя жнчын! Пдумйце, колькi ян пержыл!

Глiн Адмўн зкрыл твр рукмi, змтл глвой:

- Не ян... Ты шмт чго не ведеш, Трс. Ты глоўнг не ведеш. Але, ян мног пержыл... Але хiб гэт де ёй прв?.. Хоць не ян... ён... Чму ён хвецц, пдмнве? Нвошт? Што я, ткя дурня, подля? Скжы, был я клi-небудзь пргня, скупя? У iх был дружб ў пдполлi. Яму хцелся пмгчы ёй. Клi лск. Няўжо я не зрзумел б, кб усё п-члвечы? Цяпер ён ппрке, што я не рзумел яго, што ўвесь чс думл пр яго бог веде як... А што ён думў пр мяне, клi пчў хвцц? З гршмi... - Ян ўся персмыкнулся. - З кго ён мяне лiчыў? Гэт не брз? - выкрыкнул ян. Ён дчуве, клi бржюць яго. А клi ён!.. Я пержыл ўсё, я пержыл б i гэт, кб п-члвечы. Я ўжо был змiрылся. А ён не перствў хлусiць, хвцц. Ты не ведеш глоўнг. Ён здрджвў увесь чс! Усё нш жыццё. Пдмнвў, хлусiў!..

- Няпрўд! - не стрымўся i ршуч зпярэчыў Трс.

Ян днял рукi д твру, сухiмi грчымi вчмi пглядзел н яго, сумн пкiвл глвой:

- Але хто мне пверыць? Мне не верыць нвт Вля Шыковiч, жнчын. Ён мудры, вялiкi, добры. Ён усiх звржыў. Цябе, Нтшу... знёмых. О-о, доктр Ярш! Свяцiл! А што яго жонк? Бяздрны зубны лекр, мяшчнк. Кму цяпер клопт д тго, што свю млдосць, свё здроўе я ддл яму, тбе, дзецям?..

Глiн Адмўн скзл гэт злосн, i Трс сумеўся: ян кiдл горкi ппрок i яму. Мож, см ян тксм зрзумел гэт, бо рптм зноў змянiл тон:

- Цяпер вы лiчыце, што я стл псiхптк. Мож, i прўд я псiхптк. Дык я нiкому не хчу тручвць жыццё! Нiкому! Няхй яму яго тлент, яго слв!.. Толькi дзецi... Дзецi ме! - крыкнул ян i ўпл тврм н пдушку, прыглушн зрыдл.

Трс зусiм рзгубiўся. Ён не ведў, якiм чынм супкоiць яе. Стукў у дзверы, упэўнены ў непхiснй логiцы свiх докзў. А скзў усяго дв словы i ўсе докзы, больш ням чго i ддць. Ён перступў з нгi н нгу i цiх, няўпэўнен прсiў:

- Не трэб, мм... Супкойцеся, Глiн Адмўн!

Ян выцерл нвлчкй твр i гэтк ж нечкн, як упл, пднялся. Скзл без слёз, без iстэрыкi, цвяроз i жорстк, як б спрве, дўно выршнй:

- Клi ты пвжеш мяне, пмжы формiць рзвод. Смой мне цяжк i... непрыемн...

Усяго чкў Трс - i слёз, i скрг, i прклёнў, ле тког зключэння не толькi не чкў, ле нiколi нвт не пдумў. Спчтку, шломлены, змргў вейкмi, з ндзвычйнй пiльнсцю ўглядючыся ў зплкны твр жнчыны, якя гдвл яго. Ён спрўды любiў яе, як мцi. Але ў той мiг ян здлся чужой i врожй. З'явiлся злосць н яе, i ён мль зкрычў:

- Гэт вы смi ндумлi? А ў Нтшы вы спытлi? А ў Вiцi?

Яны, Нтш i Вiця, рзумелi, што пдслухоўвць чужыя рзмовы нядобр. Спльня - нйблiжэйшы пкой д кухнi, i яны мiмволi пчулi першыя словы мцi. Кб больш нiчог не чуць, яны, не згворвючыся, пднялiся i перйшлi ў бцькў кбiнет - смы iзлявны пкой. Селi тм, дно - н кнпе, другое - у крэсле, i моўчкi сядзелi. Не чытлi, не рзмўлялi, нвт не мглi чмусьцi пглядзець дно днму ў вочы, быццм сромелiся. Прост чклi, як у прыёмнй бльнiцы цi суд. Доўг чклi. Мож, прўд сромелiся з мцi? Цi шкдвлi яе?

Клi нрэшце Трс вярнуўся, яны пглядзелi н яго з ндзеяй, з зпытннем. Нтш нвт сскочыл з кнпы i пмкнулся нсустрч. Трс усмiхнуўся iм знясiлен, ле пбяцў з рнейшй упэўненсцю:

- Я iх пмiру.

34

- ...Не, скжы, верыў ты, што Свiч нш члвек? Хоць як можн было не верыць!..

- Ты не ўяўляеш усёй склднсцi брцьбы.

- Дпусцiм, што крмя цябе ёсць людзi, якiя тксм ўяўляюць гэтую склднсць. Вярнуўшыся ў брыгду, ты скзў, у кго хвўся ў гордзе?

- Не.

- Чму?

- Твё пытнне нiўне. Ты думеш, што гэтым прызнннем я мог бы рэбiлiтвць Свiч? Хто б мне пверыў? Я дзесяць дзён прбыў у гордзе i трпiў у чс, клi нiчог нельг было зрбiць, клi iшлi рышты, првльвлiся яўкi. Псля гэтг я прыйшоў бы i пведмiў: мяне хвў Свiч, яког збiлi пдпольшчыкi, немцы з пшнй пхвлi. А мож, цябе хвл СД, спытў бы, вiдць, кожны пртызн. Дкжы, што ты не лысы. Ты збывеш, якi быў чс.

- Крцей кжучы, ты пбяўся.

- Ну пбяўся, пбяўся! Клi тбе тк хочцц, кб я скзў гэт слов. Я эвкуiрвў горд - не бяўся. Адступў д Мсквы - не бяўся. Мяне псллi нзд у тыл - я не бяўся, не бегў п кмiсiях, як другiя. Нi рзу не сккў з пршутм - скочыў у ноч, у блот, пд бокм у нямецкг грнiзон. Вдзiў людзей н перцыi - не бяўся. Пйшоў у горд н сувязь, кб нлдзiць рзбiте пдполле, - не бяўся. Ну не выйшл, як хцелся, не трымлся...

- Не крычы. I не брзгй свiмi медлямi. Тое, што рбiў ты, рбiлi тысячы, мiльёны... Мы выконвлi свой бвязк.

- Але, я пбяўся. А другiя не бялiся?! Усе, хто пержыў трыццць сёмы! Адн спрв пмерцi д кулi ворг. А пмерцi д рук свiх тврышў, дндумцў, дчувючы, што ты нi ў чым не вiнвты... Ты ўяўляеш? Ты думў клi-небудзь пр гэт?

- Думў. I цяпер зноў пдумў, як дчувл сябе Соф'я Свiч, клi псля фшысцкг кнцлгер трпiл ў Сiбiр.

Пўз. Гучн, з лёгкiм мелдычным звонм дбiвў секунды вялiкi медны мятнiк стячг гдзiннiк. Астмтычн дыхў дзiн з двух, што прысутнiчлi ў кбiнеце.

- Я думў i бчыў мног рзоў, як iшлi н смерць, кб ртвць тврыш. I я гэт рзумеў. А вось ткi днос н людзей, якiя ртвлi цябе, - гэтг я зрзумець не мгу.

- Ну, змлдушнiчў! Я ж не хвю. Я нпiсў пр гэт ў тлумчльнй зпiсцы. Прызнюся тбе. Тк, пбяўся, што прыйдзецц зймцц строй гiсторыяй, дкзвць... Нiчог ж не змянiлся ў сорк пятым, ты ведеш.

- Мы пермглi фшызм, i нiчог не змянiлся?! Для цябе нiчог не змянiлся?

- Цяпер лёгк рзвжць.

- Ну добр, тды ты пбяўся. Дрыжў з свю скуру...

- Я пршу...

- Чго тм "пршу"! Не iгрй святую невiноўнсць. Дрыжў, як пошнi бязлiвец. Стрцiць пртызнскую слву, кр'еру - вось чго ты бяўся. Але прйшло дзевяць год, як яго ням, ням Берыi. Амль шэсць год псля двццтг з'езд. Пртыя скзл ткую прўду! Н ўвесь свет. Чму ж ты не скзў прўды пр сябе, пр другiх? Дзеля чго, у iмя якой iдэi ты хвў яе?

- Гэт што, допыт?

- Я не прсiў цябе. Ты прыйшоў см, кб "рскрыць душу", прiцц.

- Я не думў, што ты тк нстроены. Мы з тбой рзм рзбiрлi спрвы некторых з тых, хто пiсў дносы ў трыццць сёмым. Мы былi б'ектыўнымi.

- Мы рзбiрлi кожны кнкрэтны выпдк. Хоць не скжу, што не пряўлялi чсм лiберлiзму. Мiж iншым, некторых з iх брў пд брону ты. З пзiцый высокг гумнiзму. А Шыковiч хцеў выключыць з ўчынк сын.

- Пдбiреш фкты?

- Не. Прост прыгдвю. Фкт дволi днго. Якiя яшчэ птрэбны фкты?

Зноў пўз. Чыркнул зплк. Птыхнул серй, псля прыемн пхучым тытунём. Нервовыя цяжкiя крокi.

"Дзын-дзон, дзын-дзон", - дзiўны стук мятнiк ў гдзiннiк, здецц, ён чпляецц з дв розныя метлы, якiя д удру п-рознму гучць.

- Якое будзе ршэнне бком? Як ты думеш?

- Не ведю. Як сябр бюро я мгу скзць толькi з сябе. Не хочцц мне псля гэтг пдць тбе руку. Тым больш - рзм прцвць.

- Тк нвт?

- Уявi, што тк. Дрэчы, ты зпршў н Новы год у госцi. Не чкй, не прыйду.

- Ясн.

- Але, я люблю яснсць з пчтку д кнц.

- Ну што ж, дзякую з шчырсць. Бывйце.

- Бывйце.

Тыя ж цяжкiя крокi, гулкiя н пркеце, мяккiя, з шоргтм, н дывновй дрожцы. Скрыпнулi дзверы. Ляпнулi другiя, з тго боку.

"Бывйце"? - Гукн не помнiў, што см першы скзў тк, ле, спускючыся п шырокй гркомўскй лесвiцы, успомнiў, што тк дкзў Трсў - н "вы". Гэт яго чмусьцi ўрзiл больш, чым уся рзмов. Ён спынiўся, пдствiў успцелую лысiну пд струмень хлоднг пветр, што цёк з дкрытй фортчкi.

Безумоўн, усё ўжо выршн. Кму-кму, яму вядом, як выршюцц ткiя спрвы. Н кго цi н што ён мог мець ндзею?! Пвiнен быў здгдцц яшчэ пзўчор, клi пзвнiў Шыковiчу i ппрсiў сустрэцц. Як той, нхбнiк, дкзў!

"Клi лск, Сямён Прфёнвiч! Зходзьце зўтр псля двнцццi ў рэдкцыю. Увход свбодны. Скртрк у мяне ням".

Здзеквўся, пiск няшчсны!

"Ох, рспусцiлi вс. Спхопiцеся!" - Ён выходзiў i пгржў тым, хто зствўся: мўляў, я пгляджу яшчэ, куды звядуць вс ткiя метды кiрўнiцтв.

Н першым пверсе яму зрбiлся цяжк дыхць, нiбы ён спускўся не ўнiз, пдымўся высок ўгору. Ён спынiўся кля мiлiцыянер, птрымўся з сэрц. Скзў, як бы прўдвючыся:

- Гды.

Млдзенькi мiлiцыянер стукнуў бцсмi i бдзёр пцвердзiў:

- Тк точн, тврыш Гукн!

Сямён Прфёнвiч выйшў н вулiцу. Як нiколi, ян был людня. Няспыння рк людзей, бдзёрых, рсчырвнелых д мрозу. I кожны трэцi з мiнкоў нёс елку. Горд пхнуў лесм. Д Новг год зствлiся дв днi.

Гукну зўсёды пдблся ткя пердсвяточня мiтусня, вясёля ўрчыстсць. Гэтыя турботы, нпэўн, больш прыносяць людзям рдсцi, чым смо свят. Ён, гспдр, любiў у ткiя днi б'ехць горд, пглядзець н фрмленне, н ўстноўку елк н плошчх, у скверх, чсм зглядвў у крмы: як iдзе гндль? Але яму нiколi не хпл чсу, ён зўсёды спяшўся. Хутк хдзiў, больш ездзiў н мшыне. А тут рптм дчуў, што яму ням куды спяшцц. Гэт яго спчтку сплохл, потым дзiўн супкоiл. Ён злжыў рукi з спiну, згорбiўся больш звычйнг i рушыў п чышчным д снегу тртуры. Але чышчны ўчстк хутк скончыўся, i якрз тм, дзе сблiв было мнглюдн, н пдыходзе д ГУМ, пешходы коўзлi п слiзкiм тртуры. Сямён Прфёнвiч выляў у думкх трэст чысткi. Вось зрз ён прчысцiць iм мзгi! I пйшоў свёй звычйнй рбочй хдой. Але тут ж схмянуўся. Нвошт? Хвлявцц з-з нейкг тртур? Цяпер ён пвiнен прывучыць сябе не хвлявцц i хдзiць толькi вось тк - не спяшючыся. Кб хд был дпчынкм.

Убчыўшы людзей з пкупкмi, ён успомнiў, як жонк скзл днi дв нзд нiбыт жртм, мгчым, i з крыўдй:

"Дўно ты, Сеня, пдрункў мне нiякiх не рбiў. Пдрвў бы што-небудзь д Новг год".

Сямёну Прфёнвiчу рптм зхцелся быць добрым, i ён пйшоў в ўнiвермг.

Людзей - не прбiцц. Ён успомнiў, што пслў ужо дв пiсьмы ў Дзяржплн рэспублiкi з просьбй сiгнвць сродкi н будўнiцтв другой унiверсльнй крмы ў рёне новй збудовы. Горд рсце.

"Пбчу, як вы пбудуеце без мяне, - зноў пдумў ён пр тых, хто зствўся, ле прз хвiлiну мусiў прызнць: - Пбудуюць. Цяпер лёгк". Усё, што будзе рбiцц без яго, уяўлялся яму ндзвычй лёгкiм.

Рост яго дзвляў зглядвць н плiцы прз гловы людзей. Што купiць? Чго ў яе не хпе? Што ёй хочцц? Ён доўг хдзiў з ддзел ў ддзел. Вiдць, нехт з рботнiкў пзнў яго, пердў дырэктру. Той выскчыў млды, рухвы, у модным ксцюме. Гукн добр яго ведў, зцвярджў н выкнкоме, ле толькi цяпер прыкмецiў, што ўнiвермгм згдве ткi млды члвек. Гэт яму чмусьцi не спдблся.

Дырэктр скрдзiўся:

- Мл тврў, Сямён Прфёнвiч. Кнец год. Фонды выбрны. Не ўмеем плнвць.

- Прйце, што купiць у пдрунк жонцы.

- Сямён Прфёнвiч! - з дкорм ззнчыў дырэктр. - Пзвнiлi б. Што вм смiм хдзiць?

"Пдхлiм", - пдумў Гукн i строг дкзў:

- Я гэтг не люблю.

Аднк не дмовiўся пйсцi ў кбiнет дырэктр.

- Што б вы хцелi? - спытл тврвед, жнчын, д погляду i ўсмешкi якой, здвлся, рбiлся святлей у змрочным кбiнеце.

"Штт пдбрў, сбчы сын! Адн ў дну", - усё больш i больш рздржняўся Гукн супрць млдог дырэктр. Але жнчыне гэтй дкзў з добрй усмешкй:

- Длiбог, не ведю. Н вш густ.

- Колькi год вшй жонцы? Ён уздыхнуў:

- Пенсiённы век.

У чроўных вчх тврведкi скокнулi чорцiкi:

- Ёсць цудоўныя шлi. Ёсць венгерскiя кофтчкi.

Гукну хцелся спытць: "А н прылўкх яны ў вс ёсць?" Але не спытў, цяпер яму ўсё дно.

- Двйце шль. Двйце кофтчку.

- Вось гэт муж! - днглосн ўхвлiлi ўсе тры жнчыны, якiя прысутнiчлi ў кбiнеце, хоць н смiх iх былi нйлепшыя iмпртныя кофтчкi, ткiя, якiх яго жонк бдй што нiколi не нсiл. Пр гэт ён не пдумў. Пцешыўся пхвлой: што б тм нi здрылся, ён ткi добры члвек быў i ёсць.

Н плошчы кля пжрнй, дзе нроду прходзiл нямног, з Гукнм прывiтўся хлопец у спртыўным ксцюме. Ён стяў з лыжмi ў рукх i рзмўляў з дзяўчынй, прнутй у прыгоже нейлонве футр. Твр хлопц добр знёмы, ле прыгдць, дзе i клi сустркўся з iм, Сямён Прфёнвiч нiяк не мог. I рптм прз дзесятк крокў хлопец гэты, без лыж, дгнў яго, пйшоў побч.

- Не пзняце, тврыш стршыня? Кухрў, рхiтэктр. З нступючым Новым годм.

- Дзякую. Вс тксм.

- Мне зхцелся скзць вм, што прект, якi я прпнвў для збудовы Выселк, н конкурсе ў Ленiнгрдзе трымў першую прэмiю.

- Вiншую вс.

- Але мне хцелся скзць, што вы кнсервтр. Тк хвлiць, псля столькi влводзiць i... дхiлiць...

- Тут ужо не мя вiн. Вшы клегi...

- Не влiце з хворй глвы...

Гукн спынiўся, уржны нхбнсцю i дзёрзксцю млдог рхiтэктр.

- Млды члвек! Не збывйце!..

- Я нiчог не збывю. Але ждю, кб у новым годзе ў вс было больш увгi д людзей i д пректў. Выселкi збудоўвюцц дрэнн, - хлопец дслютвў левй рукой i пйшоў нзд, д дзяўчыны, якя трымл яго лыжы i чкл.

Нвт рзмов з Трсвым, рзмов пр сме глоўне - пр яго длейшы лёс - не ўзрушыл тк, як гэты, здвлся б, выпдковы эпiзод. Хiб не звнiлi яму рней, не пгржлi, не пiслi ннiмных пiсьмў з смымi стршнымi пждннямi? Ён не звяртў н iх увгi. Чсм толькi пкзвў у гркоме, у бкоме i як бы выхвляўся: "Зрзумейце ўсю склднсць мёй рботы, нiкому з вс не прыйшло нiводнг тког пiсьм".

Але выхдк гэтг творцы ў ткi дзень!..

"З Новым годм пвiншвў... Пгнец! Млксос! Рспусцiлi вс. Ох, рспусцiлi!"

Д пошняг момнту ён спдзявўся, што тую вiну (ён не лiчыў яе ткой цяжкй, як лiчыць чыстплюй Трсў) можн будзе ў нейкй меры ўрўнвжыць свiмi зслугмi, веннымi, пслявеннымi. I рптм гэты тып, недпечны рхiтэктр, змхвецц н пошнiя зслугi - у дбудове горд. "Выселкi збудоўвюцц дрэнн". "Сплякi! Ппрцуйце вы столькi, колькi ппрцвў Гукн".

Сямён Прфёнвiч глянуў н тое месц плошчы, дзе нядўн яшчэ ўзвышўся мнумент, i цяжк ўздыхнуў.

Можн было iсцi ддому - рбочы дзень кнчўся. Але яму чмусьцi зрбiлся стршн iсцi ў пустую квтэру цi, мож, ндврот, стл стршн не нведцц псля ткiх рзмоў у свой службовы кбiнет, у якiм ён ужо мног год дчувў сябе спкойн i ўпэўнен.

Рбочы дзень быў кроткi - нпярэдднi выхдног. Але д кнц яго зствлся яшчэ добрыя пўгдзiны. Аднк рботнiкi рзыходзiлiся. Прўд, убчыўшы стршыню, многiя збянтэжылiся, вярнулiся. Гукн умеў трымць дысцыплiну, i яго бялiся. Ён не помнiў, кб клi-небудзь вось тк рзыходзiлiся. Гэт яго тксм сплохл. "Няўжо прнюхлi? Трэб сбрць усiх, дць дчуць, што я яшчэ стршыня. Ну i пвiншвць з нступючым". I тут ж пдумў, што выйдзе тк, як пвiншвлi яго н плошчы. Але не прз гэт ён не стў збiрць супрцоўнiкў. Яго шлмiл, што ням скртркi. I пустт ў прыёмнй - нiводнй жывой душы. "Гэты пiск мог рззвнiць п гордзе рней, чым прынят ршэнне", - пдумў ён пр Шыковiч з ткой злосцю, што жно блюч зтхкл сэрц.

Ён сцярожн рспрнуўся, сеў у свё зручне крэсл, дкiнуўся н спiнку, выцягнуў ногi. Толькi цяпер дчуў, як моцн змрыўся, зусiм рзбiты, усё цел ные. Адпчынк прынёс зспкенне. Ён доўг сядзеў, нерухом i бяздумн. Нiког не хцелся выклiкць, нiког не хцелся бчыць. Толькi клi ў клiдоры згудзелi крокi i глсы - супрцоўнiкi выходзiлi ўсе дрзу, ён як бы схмянуўся, глянуў н гдзiннiк - было роўн тры - i пдумў зноў с злосцю:

"Адной хвiлiны лiшняй не хочуць ппрцвць. А я прцвў. Нчмi". I яму зхцелся, н злосць усiм, прцвць д позняг вечр. Але што рбiць?

Пзвнiў свйму строму сябру Мухлю.

- Пятро Мкрвiч! З нступючым... Прбч, брт, ле нвгоднi бль нш дмяняецц. Знядужл мя плвiн. Дзякую. Пердм. Твiм тксм.

Трэб яшчэ двум члвекм звнiць - дмяняць зпршэнне. А жонк нiчог не веде i, безумоўн, зклпочн, як нйлепшым чынм прыняць гсцей. Пзвнiць ёй? Але што скзць, як рстлумчыць? Яму зрбiлся шкд жонкi. I пдрункi, якiя купiў, здлiся мiзэрнымi i нептрэбнымi. Хiб мл ў яе нучк гэтых? Цяпер, як нiколi рней, ён зрзумеў, што ян - той дзiны члвек, якi нiколi не пкiне яго, што б нi здрылся, з якiм яму двядзецц джывць све пенсiённыя гды. Ён дчуў удзячнсць жонцы, i зхцелся зрбiць ёй нешт больш прыемне, чым гэтыя пдрункi.

Зкзў Менск. Длi хутк, хвiлiн прз дзесяць. Адкзл дчк.

- Ал?! Здров был. Як вы тм? Добр? Ведеш што... Зрбi ты мме нвгоднi пдрунк. Якi? Бяры ншчдк, сядй у цягнiк - i д нс пд Новы год. Што? У Вовiк пнос? - Зрзумеўшы, што дчк не прыедзе, што ёй држэй з ўсё н свеце гэты лбсты Вовiк, Сямён Прфёнвiч узлвўся: - Пнос, пнос... - i гркнуў н ўвесь кбiнет: - У мяне тксм пнос! - i сярдзiт кiнуў слухўку.

Рзмов з дчкой як бы дкнл Сямён Прфёнвiч. Ён пбялеў, доўг трымўся з сэрц. Потым рухмi хворг дчынiў шуфляду стл, дстў цюбiк з влiдолм, укiнуў тблетку ў рот.

Увйшоў Кушнер.

Гукн не любiў свйго нмеснiк, ле ў гэты рз узрдвўся, што ён прыйшоў: хоць з кiм-небудзь пгврыць, збыцц н ўсё. Можн нвт зняцц спрвмi - пошняй спрвй год, якi мiне.

- З нступючым, Сямён Прфёнвiч.

- Цябе тксм, Iвн Фёдрвiч.

Кушнер свёй дзiнй левй рукой моцн, д болю, сцiснуў првую руку стршынi, зблiзку ззiрнуўшы ў твр.

- Нешт ў цябе, Сямён Прфёнвiч, несвяточны выгляд.

Гукн пскрдзiўся:

- Сэрц зноў. Бчыш, влiдол смкчу.

- Але, iнвлiды мы з тбой.

- Ну, ты яшчэ iнвлiд бявы. А я, брт, усё. - I дверлiв прызнўся: Хчу прсiцц н пенсiю.

- Ды што вы! - шчыр здзiвiўся Кушнер.

- Як думеш, перснльную ддуць?

- Безумоўн. Кму ж тды двць.

- Ты ведеш усе ме зслугi?

- А хто iх не веде! Ты см iх рспiсў...

Гукн ўсяго персмыкнул.

- Здзекуешся? - пбялелымi дрыжчымi вуснмi пршптў ён.

Кушнер сумеўся:

- Сямён Прфёнвiч! Длiбог, нiчог дрэннг не пдумў. Меў н ўвзе твю кнiгу. А выйшл бог веде што... Дурны ў мяне язык! Вы ж ведеце. Прбчце.

Гукн супкоен пдумў:

"Гэты яшчэ не веде, - ле тут ж пдумў пр другое: - А дведецц, злрднiчць не будзе. Прост скж, як i той: "Не хчу пдць тбе рукi". I ён дчуў нечкны прылiў нянвiсцi д iх - д Трсв, д Шыковiч, д Кушнер, д Ярш, д гэтг млдог рхiтэктр - з тое, што яны ткiя, у нечым глоўным не ткiя, як ён.

35

Псля сустрэчы ў кiно Слвiк пчў дзейнiчць дволi ршуч. Спчтку звнiў у бльнiцу. Мш бо не пдыходзiл д тэлефон, бо пдыходзiл i ў дкз н яго прпновы сустрэцц смяялся.

Тды ён выршыў схдзiць д яе н новую квтэру. Двойчы пдыходзiў д дом, пдоўгу блукў вкол. Але ўвйсцi - не хпл ршучсцi. Кб Мш жыл дн. А то з ёй - нейкя Зося Свiч, пр якую бцьк нпiсў у гзеце як пр герiню пдполля, знчыцц, не млдя ўжо. Столькi чсу ён выпрцоўвў у сбе незлежнсць, бессромнсць, бвяшчў вйну ўсiм умоўнсцям, якiя ўстнвiлi людзi, прыйшло д пверкi, i ён, выходзiць, як усе, як вучнь восьмг клс, якi ўпершыню прыйшоў н спткнне. Смешн! Ён здзеквўся з сябе, кб рззлвцц i, спрўды плюнуўшы н ўсе ўмоўнсцi, пйсцi ў гэты дом i скзць пры ўсiх, што ён кхе гэте рыже дзiв. Але нiчог не выходзiл. Ршучсцi хпл д дзвярэй...

Нрэшце ў трэцi рз ён з ходу ўскочыў н другi пверх, з ходу нцiснуў н звнок. Адчынiлi дрзу, быццм чклi кля дзвярэй. Адчынiл Зося. Агледзел яго, стыльн прнутг, трохi пдзрон.

Ён спытў:

- Мш дом?

Тды ян, вiдць, здгдўшыся, прыветлiв ўсмiхнулся:

- Ням. Ды вы зходзьце, клi лск. Пчкйце, я думю, ян хутк вернецц.

Але яго чмусьцi збянтэжыл гэтя мленькя жнчын ў хлце, яе ўсмешк, яе цiкўнсць, з якой ян рзглядл яго. I Слвiк не здолеў дрзу ж перступiць прог. А ў нступны момнт дбылося недрэчне. Ян спытл:

- Вы - сын Кiрылы Всiльевiч?

- Не. Не ведю я нi Кiрыл, нi Мяфодзiя.

- О, тды i я вс не ведю. I не мгу пусцiць у квтэру, - скзл ян без усмешкi, смым сур'ёзным чынм, i зчынiл дзверы.

Слвiк зстўся н пляцоўцы дзiн, як дурнь, яког пргнлi з вяселля. Ён гтовы быў дкусiць свой блбтлiвы язык. Якi д'ябл штурхнуў яго дмовiцц, што ён сын Кiрылы Всiльевiч? Чму? Прыйшлося зноў збегчы ўнiз i зноў блукць кля дом. Але Мш, якя пвiнн был "хутк прыйсцi", як н злосць, не з'яўлялся. А ён, Слвiк, быў не вельмi цярплiвы. Звык, кб ждннi яго здзяйснялiся недклдн.

Зноў звнкi ў бльнiцу. Зноў смех у дкз. "Слвiк! Не дуры глву!" - "Я пмру". - "Абяцю быць н твiм пхвннi".

У нступную суботу яму мль пшнцвл. Ён убчыў Мшу н ктку. Не дну, з Трсм. Шчслiвы спернiк вучыў яе ктцц. Ян толькi-толькi нвучылся стяць н кнькх i, як дзiця, рбiл першыя крокi. Ён, Слвiк, прыйшоў без кнькоў - зглянуў прост тк, д суму. Вось выпдк! Што рбiць? Бегчы ддому п кнькi? Але пкуль туды ды нзд... Убчыў днго с свiх школьных сяброў - д яго:

- Дй кнькi!

Той пкзў кукiш:

- Све мй.

Слвiк схпiў яго згрудкi:

- Дй кнькi, то выб'ю душу!

- Ты што, звр'яцеў? Мiлiцыянер пклiчу.

- Дй кнькi. Можш ты зрзумець, янычр? Трэб дной мрсiянцы скзць дв словы.

- То тк бы дрзу i кзў, - здўся сябр, зцiкўлены, хто ж ян, гэтя "мрсiянк"?

Бцiнкi кзлiся млыя. Слвiк усё-ткi нцягнуў iх. Цiснулi д вострг болю. Нплявць. Кб тм былi нбiты нвт цвiкi, ён усё дно не дступiў бы. Кiнуў н снежны бр'ер плiто, шпку, не клпоцячыся, хто будзе вртвць iх. Чорт з iм, з плiто! Мцi купiць нове! Як вецер, вырвўся н ледзяное поле. Спрытн лвiруючы, пйшоў супрць плынi кнькбежцў, кб хутчэй дбрцц д чырвонй шпкi i блкiтнг свiтэр, з якiх ён не спускў вчэй, пкуль ндзявў кнькi. Пдляцеў ззду, схпiў Мшу з руку. Ян войкнул, ле, убчыўшы, што гэт Слвiк, зсмяялся.

- Вiтю вялiкiх спртсменў эпохi! Хочш, з пўгдзiны я зрблю з цябе рэкрдсменку?

- А цi не змног смўпэўненсцi? - Рсчырвнеля, ян ўся свяцiлся, ззял, сыпл з вчэй ткiя ж вясёлыя iскры, як блёсткi н снезе д святл лiхтроў.

Трс, пэўн, не ндт ўзрдвны, што з'явiўся гэты шлпут, скзў, днк, з клоптм:

- Што ты тк лёгк? Прстудзiшся.

- Брыгдзiр! Ты дрэнн ведеш све кдры!

Мш ззвiнел смехм.

Пдтрымня з бедзве рукi двум дволi спрктыквнымi кнькбежцмi, ян пйшл больш упэўнен, хутк, смел.

Шоргт соцень кнькоў, глсы i смех, дзесяцiгрдусны мроз, ззянне iнею, iскрысте святло лiхтроў, пх елкi - елк ўжо стял псярод ктк, ле не был яшчэ ўпрыгожн i светлен, - усё гэт п'янiл, нпўнял ўзнёслымi ждннямi, весялосцю.

- Мiсiс мрсiянк! Корпус нперд! Вось тк. Глядзi н ме ногi! Не глядзi н яго! Ён ж ходзiць, як лось н лёдзе. - Пд нiбыт бяскрыўднымi жртмi хвўся нмер, мож, нвт i несвядомы, смяяць, прынiзiць свйго спернiк. Пройдзем удвiх, i я пкжу тбе вышэйшы клс фiгурнг ктння. Не бойся, я буду цябе трымць вось тк.

Слвiк пспрбвў бняць дзяўчыну з тлiю, ле ян дхiлiлся i вырвл свю руку. Слвiк лмў глву, якiм чынм дшыць Трс i хоць н кроткi чс зстцц з ёй з вок н вок. Тды ў гэтым кргодзе ён, нпэўн, здолеў бы скзць ёй пр све пчуццi. А скзць трэб сур'ёзн i горч, кб ян пверыл, кб зноў не плiчыл гэт з легкдумны жрт, н яго звычйную бездкзную блбтню. Недрэчн ўсё выходзiць! Мож, упершыню ў жыццi яму зхцелся пгврыць з дзяўчынй з усёй сур'ёзнсцю, i ням як. Мгчым, што ўрэшце ён усё-ткi нешт прыдумў бы. Але клi ўжо не шнцуе, то не шнцуе д кнц. Усё склдвлся тк, кб першкджць яму. Немведм дкуль з'явiўся Ярш з усiм свiм вывдкм - з Нтшй, Вiцем. Яны дрзу пдхпiлi Мшу. Побч з iмi пйшоў i Трс. Уся сям'я сбрлся! I ён, Слвiк, кзўся як бы лiшнi. Колькi хвiлiн ён круцiўся вкол гэтг сямейнг нсмбля, выпiсвючы смыя дмысловыя фiгуры. Яму хцелся пкзць свой спрыт, уменне. Але рптм см Антон Кузьмiч вырвўся нперд i зрбiў дв-тры ткiя вiржы вкол Слвiк, што хлопец, пры ўсёй свёй несмкрытычнсцi, зрзумеў: здзiвiць свет яму ням чым. А тут яшчэ пдляцеў дурнь сябр з яго, Слвiквым, плiто i шпкй i зкрычў, прсё, н ўвесь кток:

- Аддй ме кнькi!

Рзмовы не дбылося. I ўвесь нступны тыдзень Слвiк быў зняты тым, што пiсў Мшы пiсьмы. Увогуле ён не любiў пiсць. А тут штодня счыняў дўжэзныя пслннi. Пiсьмы не пдблiся яму: яны былi сентыментльныя, як Iрынiн дзённiк. А ён ненвiдзеў злiшнюю чуллiвсць. Хцелся скзць пр свё кхнне прост, ле гэтк шчыр, кб ян дрзу пверыл. Цяпер ён добр рзумеў, што толькi вер ў сур'ёзнсць яго прызнння мож нрдзiць у Мшы гэткiя ж пчуццi. Толькi ткiм чынм можн пермгчы спернiк, не дуэллю, бойкй, свркй, знявгй, крыўляннем цi якiм iншым глупствм. Але ткiя шчырыя пiсьмы не выходзiлi. Выявiлся, што нпiсць тк, кб тбе пверылi, гэт зусiм нялёгк.

* * *

Скртр кмiтэт Влодзя Клецень пербiрў у шуфлядзе стл пперы i доўг не пчынў гворкi. Трс зрзумеў, што рзмов ме быць длiктня i Влодзя, хлопец добры i мяккi, хоч, кб пчл яе Вер Куцькiн, лбрнтк, сябр кмiтэт. Гэтя нязгрбня, высокя, у чорных кулярх дзяўчын сядзел кля стл i вельмi ўвжлiв чытл нейкую чрговую доўгую пстнову вышэйшг кмсмольскг оргн.

Вер ў кмiтэце - спецыялiст п мрльн-бытвых пытннях. Усе н зводзе ведлi яе гнеўную непрымiрымсць д ўсялякiх мрльных учынкў. Трс тксм цнiў яе прынцыповсць: нiкому не змоўчыць, клi трэб, - нi дырэктру, нi прторгу. Тму ўсе пкрыўджныя, сблiв дзяўчты, iшлi д яе. Але што дтычыць яе высокiх мрльных прынцыпў, то Трсу здвлся, што Куцькiн не зўсёды быве шчыря, што гнеў яе д прушльнiкў гэтых прынцыпў - не д глыбокг перкнння, душэўнй чысцiнi i дбрты, хутчэй - д злосцi н людзей з тое, што смую яе прырод пкрыўдзiл. Тму Трс трохi недлюблiвў гэтую дзяўчыну. Не пдблся яму, што ян злiшне ўвжлiв прыглядецц д яго брыгды, быццм пствiл сбе з мэту: бвязков знйсцi крмолу. Генрых скзў ёй днойчы:

- Ты, Вер, можш глядзець н нс як хочш. Але не збывй, клi лск, што мы не нгелы, мы - людзi. Млдыя хлопцы.

Скртр не дчкўся, пкуль Куцькiн прявiць iнiцыятыву. Скзў:

- Двй, Вер, ты... выклдвй...

Ян з нехвотй дрвлся д пстновы, блiснул кулярмi, крутнул глвой.

- Ох, лiберл! - I пвярнулся д Трс: - Дклд кроткi. Я птрбую, кб гэтг твйго пiжон Шыковiч выцягнулi н кмiтэт.

- Звошт?

- Ён пкрыўдзiў дзяўчыну Нiну Бйкч.

- Як пкрыўдзiў?

Вер суров глянул н брыгдзiр з-пд кулярў.

- Не прыкiдвйся, Гнчроў, дурнем. Ты добр ведеш, як мож пкрыўдзiць ткi.

Трс пчырвнеў. Ён зўсёды дчувў сябе няёмк, клi гврылi пр ткiя рэчы млдыя людзi, ды яшчэ дзяўчты.

- Ян пскрдзiлся тбе?

- Не. Прз дурны дзявочы гонр ян нiкому нiчог не рскзве. Але сяброўкi чуюць, як ян нчмi рве ў пдушку.

- А чму, Вер, п-твойму, гэт дурны гонр? - нечкн спытў Влодзя Клецень.

Куцькiн доўг рзглядл скртр прз све вялiкiя куляры, як бы здзiўленя, што ён мог здць ткое пытнне. Потым, як суровя нстўнiц, пкiвл яму пльцм.

- Клецень! Тбе не д твру ткя пзiцыя. У цябе спытюць... Грком спыте... Чму ткi члвек носiць звнне сябр брыгды кмунiстычнй прцы? Я дгэтуль не ведю, як ён пынуўся ў брыгдзе...

- Мы смi яго ўзялi.

- Ведю, што смi. А звошт? З якiя зслугi?

- Бюся, што ты, Вер, гэтг не зрзумееш, - уздыхнуў Трс, як бы шкдуючы, што ян не мож зрзумець ткой простй рэчы. А Вер прынял гэт як брзу. Абурн зкрычл:

- Ты чуў, Влодзя? Адны яны ўсё рзумеюць! Што гэт ткое, як не ззнйств? Хiб я не кзл, што нм трэб глядзець ды глядзець з гэтй брыгдй?!

Трсу хцелся псврыцц, ле ён змўчў. Iнше ўзрушыл. Ён быў супрць, кб дносiны Слвiк з Нiнй выносiлi н кмiтэт. Хто веде, што ў iх было. Клi дзяўчын не скрдзiцц, толькi плч п нчх i сохне, то, н думку Трс, спрв гэтя не для тког рзбору. Тут трэб нешт другое. Неяк iнкш. Больш длiктн.

Акрмя ўсяго Трс бяўся, як бы Слвiк не пдумў, што ўсё гэт ўзняў ён, брыгдзiр, з-з Мшы. Безумоўн, пдуме.

Слвiквы нстойлiвыя зляцннi д Мшы прынеслi Трсу нямл цяжкiх пержывнняў. Асблiв трывожыл, што Мш ўсё яшчэ не дкзве, цi згодн ян выйсцi з яго змуж. Але кб выгнць Слвiк з брыгды, - ткой i думкi нiколi не было. А вось ж могуць стврыцц бствiны, што зробяць iх воргмi. I тды ўжо нпэўн ў дной брыгдзе iм не прцвць. Влодзю Клеценю можн было б пр ўсё гэт рскзць. Але Куцькiнй - не. Перкруцiць усё дгры нгмi, дводзячы све высокiя прынцыпы. Трс скзў:

- Дйце спчтку нм смiм пгутрыць з iм. У брыгдзе.

Вер пдзрон прыжмурылся.

- Хочце выпрцвць тктыку, як брняць свйго любiмчык? Ой, глядзi, Гнчроў, зцягне ён цябе ў блот!

Слвiк i Генрых прыйшлi пошнiя: дўжэй другiх мылiся ў душы; любiлi пплёскцц. Генрых ведў, з якой мэтй збiрецц брыгд. Ён, як i Ходс, дрзу пверыў, што Слвiк мог зрбiць подлсць, i ўзлвўся н гэтг "бездкзнг шчнюк". Яны рзм прцвлi - н зборцы ўтмтычнг дэтлез'ёмшчык. Слвiк, як нiколi, быў увжлiвы i стрнны. "Асiсцiрвў" без дзiнй пмылкi. Гэте яго ўменне яшчэ больш злвл "прфеср". Няўжо ўсе iх спдзявннi i нмгннi дрэмныя? Няўжо не будзе члвек? Генрых дзiўн гсiў свё бурэнне i выдвў свой нстрой: увесь чс, д беду д кнц змены, бурчў словы дной i той ж песнi:

Миленький ты мой, возьми меня с собой

И в той стрне длекой зови меня женой.

Слвiку песня спчтку пдблся, потым пчл рздржняць.

- Ббскя песня, - скзў ён.

- Ббскя, - згдзiўся Генрых.

Слвiк зрзумеў, што сбрлiся гврыць пр яго дрзу ж, як толькi ўвйшоў у пкой iнтэрнт. З якой прычыны?

Пвжнй хдой "кiруючг тврыш" - Слвiк нвучыўся пердржнiвць гэтую пходчку - крочыў п пкоi Iвн Ходс, глыбок зсунуўшы рукi ў кiшэнi штноў. Косця звлiўся н свой ложк, прытулiўшыся птылiцй д сцяны - д фтгрфiй кiнктрыс, i, чырвоненькi, узбуджны, зiркў свiмi цыгнскiмi вчмi н Iвн. Вiдно было, што яны псврылiся. Трс i Лпцiн сядзелi з стлом. Лпцiн з дзiцячй цiквсцю рзглядў мленькую штучную елчку, круцiў у рукх, сцярожн дкрнўся д кожнй мiнiяцюрнй ццчкi.

- Скжы, клi лск! Косця! Колькi кштуе?

- Сто рублёў.

- Мнiш. Толькi што гврыў - трыццць. Але i трыццць - дорг. - Псля тго як Вер нрдзiл сын, Всiль стў ндзiв шчдны.

"Знрок цягнуць", - пдумў Слвiк. Яго неднойчы прбiрлi ў школе, н студыi, у брыгдзе. Але нiколi ён не дчувў сябе тк кепск. Ён ненвiдзеў сябе з гэтую незрзумелую боязь. Згдвў сбе быць дзёрзкiм i смелым. Але клi кзць шчыр, то тксм ўпершыню ўсумнiўся, што здолее быць ткiм.

Генрых пдышоў д этжэркi, узяў нейкую кнiжку, рзгрнуў i зноў цiх зспявў:

Миленький ты мой, возьми меня с собой

И в той стрне длекой зови меня чужой...

Слвiк узрвўся:

- Не вый! - Але спхпiўся i скзў д ўсiх з усмешкй, быццм бы жртм: - Што вы пселi, вжныя, як суддзi? Судзiце.

- I -су-дзiм, - пгрозлiв, з нцiскм, прз зубы прцдзiўшы склды, дкзў Ходс. Спынiўся перд Слвiкм, выцягнуў з кiшэнi сцiснуты кулк. Брыгду гньбiць не дмо!

- Хлопцы, няўжо трэб псвць нстрой перд Новым годм? - зморшчыўся Косця, просячы вчмi ўсiх, кб яны былi больш длiктныя, не сврылiся. Адкуль столькi чулсцi i дбрты ў гэтг хлопц!

- Ён, мож, жыццё члвеку спсвў, не нстрой! - крыкнуў Ходс. - А ты - добрнькi!.. Хрыстосiк!..

У Слвiк зхлдл ўсяродку. Пд нгмi, здвлся, клыхнулся пдлог.

Вось яно, прыйшло... Няўжо Нiнк зцяжрл i пр ўсё рскзл? О жх! Н лбе выступiў пот. Здрдны пот. Выцерцi? Не. Слвiк пврушыў пльцмi i дчуў, што яны злiплiся, быццм iх вымзлi смлой.

- Чкй, - спынiў Трс Ходс, якi пчў быў ужо гврыць гнеўную прмову, i спкойн спытў у Слвiк: - Скжы нм шчыр, што ў цябе з Нiнкй. Дзяўчын плч нчмi...

"Знчыцц, не скрдзiлся, толькi плч, - узрдвўся Слвiк. - Тды дмўляць. Усё дмўляць! Не здвцц! Нступць!" Ён дўно ўжо перкнўся, што лепшя форм броны - нступленне. I зкрычў:

- Ты ўжо пытўся ў мяне пр гэт. I я тбе дкзў. I тбе дкзў! тыркнуў Слвiк пльцм у Генрых. - Шчыр. Чму вы не верыце мне? Крычыце пр веру ў члвек, смi... Лезеце ў душу, дзе трэб i не трэб...

- Не, дзе трэб! Дзе не трэб - не лезем, - дкзў Трс i ппрсiў ветлiв: - Не грчыся, клi лск.

А Генрых з узнятй кнiгй ступiў д Слвiк i скзў с свёй звычйнй рзвжлiвсцю:

- П мрлi мяшчнскй мы, вiдць, спрўды не мем прв лезцi ў душу, як ты кжш, клi спрв дтычыць твiх дносiн з дзяўчынй. А п мрлi ншй, я думю, мы мем гэте прв. Абвязны, Косця! - пвярнуўся "прфеср" д Косцi i... сунуў яму ў рукi кнiгу, невядом нвошт.

- А ён плюе н ншу мрль! - нiяк не мог супкоiцц Ходс. - У яго свя, брдвейскя... Выхоўвем... Дўно пр гнць!

- А я веру Слвiку! Хiб ён пдвёў нс у чым? Дрэнным тврышм быў?

Слвiк хмыкнуў:

- Ты нiўны, Косця. Хiб не бчыш, што кмусьцi хочцц мяне выжыць? - Ён нхiлiўся нд стлом, д Трс, зглянуў зблiзку яму ў твр, у вочы, склiўся, як вўчня. - Што? Знйшоў прычыну, брыгдзiр? Хочш дпомсцiць? Дык ведй. Я люблю Мшу!

Усе дрзу сцiхлi. Трс пусцiў вочы, лоб яго пбялеў, шыя нлiлся крывёю.

"Я тк i ведў", - пдумў ён, ле схмянуўся, смел глянуў н Слвiк i скзў спкойн i цвёрд:

- I я люблю Мшу. Але помсцiць тбе... - ён пкiвў глвой, - ням з што. I не думй, што нм прыемн рзбiрць ткiя спрвы. Выршым тк... Брыгдзiр рэзк пдняўся, гледзеў сяброў; рэдк ў яго быў ткi ршучы выгляд, звычйн ён любiў прiцц, рзвжыць. - Выршым тк... Клi ты сумленны перд Нiнй, перд нмi, - прыходзь зўтр ў брыгду i - прцуй. Мы слов больш не скжм. У кмiтэце я ўлджу. Клi ж ты зрбiў подлсць i не меш мужнсцi прызнцц, - не прыходзь. - Ён вымвiў гэте "не прыходзь" мль шэптм, ле вырзн i цвёрд. - Тк будзе лепш для цябе. Прўду не схвеш. Выгнiм з гньбй!

36

Слвiк не спў усю ноч. Псля доўгг роздуму выршыў - пойдзе н звод. А мож здрыцц, што быдзецц. Але клi мцi рнiцой пчл будзiць яго, скзў, што ў яго выхдны.

Доўг вляўся ў ложку. Не хцелся нiког бчыць, нiкому глядзець у вочы. Здвлся, глянуць н яго i ўсе дрзу здгдюцц.

Пдняўся - i дрзу схпiўся з сястрой. Знрок, н злосць ёй, бвясцiў, што чытў яе дзённiк.

- Сентыментльня лухт.

Рэкцыя Iры был зусiм нечкня. Ян пглядзел н брт знявжлiв i н поўны голс, пры мцi, скзл:

- Пдонк ты! Што ты рзумееш? Тк, я люблю яго!

- Але ж ён цябе, дурнiцу, не любiць.

- Ну i няхй. I няхй. А я люблю! Люблю тк, як ты, цынiк няшчсны, не плюбiш нiколi. I мне хорш!.. I ты не чпй!.. Не лезь свiмi бруднымi лпмi! - Ёй было тк "хорш", што слёзы плiлiся ў яе з вчэй.

Слвiку стл сормн. Дурнь! Ндумў здзеквцц... З кго? I з чго? См ткi.

Нiколi ён яшчэ не прсiў у сястры прбчэння. А тут збянтэжн ппрсiў:

- Я не хцеў цябе пкрыўдзiць. Друй.

Гэт д слёз крнул Влянцiну Андрэеўну. Прызннне дчкi, тргедыя яе першг кхння, нечкня чулсць сын - як усё гэт дгукнулся ў мцярынскiм сэрцы! Аднчсн - i болем i рдсцю. Ппркнул сябе: мл зймецц дзецьмi.

Прыкмецiўшы, як з пошнi чс Слвiк пстлеў, псур'ёзнеў, Влянцiн Андрэеўн рдвлся i счыл, кб хто незнрок не брзiў яго нпмiнкм пр мiнуле цi яшчэ чым-небудзь, што мгло б зрбiць душэўную трўму.

Ждючы змцвць мiр пмiж дзецьмi, улгодзiць, ян дл кожнму з iх прыемне дручэнне.

- Я не веру, што бцьк прывязе елку з ляснiцтв. Ён тыдзень бяце i не мож выбрцц. Ды, кжуць, леснiкi i мiлiцыя зтрымлiвюць усiх елчных бркньерў. Слвiк, рзбiся, знйдзi добрую елку. Што гэт з ткя быяквсць д Новг год? Зрбiце прыемне мне, клi не хочце рбiць сбе. Iр, сходзiш у крму, купiш ццкi. Кб д вечр ў нс стял елк. Будуць госцi.

Слвiк узрдвўся, што ёсць прычын пбдзяцц п гордзе, нечым зняцц. Абы збыцц н ўчршняе. Кб можн было збыцц! А што, улсн кжучы, здрылся? Нiчог. Яго ж не выгнлi з звод. Ён мож прцвць. Не, чорт з дв! Як ён мож вярнуцц, клi не пйшоў сёння?

Ён хцеў прымусiць сябе н ўсё мхнуць рукой з цынiчнй быяквсцю члвек, вольнг д усiх умоўнсцей. Ткiм яму хцелся неклi быць. Але цяпер гэт не трымоўвлся. Адбылося нешт незрзумеле для яго. Кб рней яму скзлi, што здрыцц тк, што яму будзе цяжк рсстцц з брыгдй, то ён, нпэўн, зсмяяўся б. А цяпер, клi ён тк прыжыўся тм, нвт з Ходсм, здецц, плдзiў, нбыў прфесiю i плюбiў яе!.. Крыўдн, шкд. I ён не сромеецц гэтых "бнльных пчуццяў". Зстцц н зводзе? Але тды трэб iсцi ў другi цэх, зноў вучнем, зноў пчынць усё спчтку, могуць нвт пствiць рознрбочым. Рзгружць вугль цi вывозiць з цэх стружку рзм з тымi дзяўчтмi, што толькi ўчор прыйшлi н звод з вёскi.

Прўд, цяпер ён не думў с знявгй пр гэтых дзяўчт. Нi д кго - якую б чорную рботу нi рбiў члвек! - ён не ствiўся цяпер з вышынi свёй выключнсцi. Якя тм, д д'ябл, выключнсць! Тксм знйшоўся звышчлвек! Ён скептычн ўсмiхўся з рнейшых думк пр све тленты, незвычйнсць, с свёй гульнi ў рсчрвнсць, нездволенсць. Не, цяпер яму хочцц днго быць звычйным, звычйным слесрм-зборшчыкм, ткiм, як Косця, як хiтрун i нсмешнiк Врэнiк, як Лпцiн, як Трс, як нвт Ходс. Як усе яны рзм i кожны псобку - з усiм тым добрым, што ў iх ёсць, i з усiмi члвечымi слбсцямi. I мець звычйне шчсце - Мшын кхнне. Больш нiчог не трэб. Але, пэўн, ён горшы з ўсiх: Мш з iм не хоч нвт сустрэцц, i з брыгды яго выгнлi...

Слвiк спынiўся псярод шырокй i пустой плошчы. У длёкiм кнцы яе, кля прквй гроджы, прдвлi елкi. Углыбiўшыся ў рзвгi, ён зусiм быў збыўся, чго iшоў сюды. Убчыў елкi - успомнiў i дчуў, што нiшто яго не цiквiць: нi елк, нi Новы год.

А мож, пйсцi д хлопцў? I сумленн рскзць iм пр ўсё. I з Нiнкй пгврыць - ппрсiць: друй. Ён дчуў рптм пвгу д дзяўчыны, якя "п нчх рве ў пдушку", ле нiкому - нi слов. Але ж - сормн, гнебн. Як скжш: друй, што не кхю цябе. Не, ён спрўды ткi пшляк i не ме прв быць у ткой брыгдзе. Кб можн было зйсцi д Мшы i д гэтй жнчыны з добрымi сумнымi вчмi... Чмусьцi здлося, што толькi яны мглi б зрзумець яго. Вельмi зхцелся зйсцi д iх. Але ён рзумеў, што цяпер у яго тым больш не хопiць ршучсцi.

- Што ты прывезл лмчч нейкг, не елк? - зкрычў ён н млдую чырвншчокую жнчыну, якя ў кжуху, у влёнкх сядзел н грудцы крыжвiн i смчн ел свежую булку. - Думеш, грдскiя - дурнi, любую дрэнь прглынуць? Цi, мож, iм грошй ням куды дзявць?

- А ты б пзней пспў, мож б, тбе см Снягурчк прынесл елку, хорш ўсмiхнулся ян. - Елкi як елкi. Хто гэт будзе добры ельнiк рубiць? У цябе елк дв днi пстял, ды i н сметнiк. А з добрй ялiнкi якое дрэв вырсце!

Яе мудря рзвжлiвсць, спкой i здровы петыт неяк дзiўн супкоiлi Слвiк, нвт рзвесялiлi, нстроiлi п-святочнму. Ён хутк выбрў елку, рзлiчыўся. Жнчын зычлiв прiл:

- Глiнк зхпi. Пдвяжш, будзе елчк што лялечк.

Слвiк нёс свё свят, дргое яшчэ з мленств, i стрўся дгнць прэч усе сумныя думкi. Пкiнуць усе турботы строму году! О, кб можн было ўвйсцi ў новы год зусiм новым, без усяго мiнулг! Нехт ўчпiўся ззду з елку, пцягнуў. Нехт жртвў. Ён нмерыўся пнтужыцц, пцягнуць н сябе, псля рэзк дпусцiць - няхй грымнецц нейкi дурнь. Але ззду пырскнуў дзявочы смех. Слвiк хутк пвярнуўся. Перд iм стял Мш. Трымл мленькую пушыстую елчку i ўсмiхлся. Чырвоня, як жр, руквiчк грэл пмiж цёмнй зелянiны. Iскрылся iнеем хлпчуковя шпк.

- З нступючым, Слвiк.

Ён тк узрдвўся, што збыўся нвт пвiншвць яе ў дкз. Стяў, глядзеў i блзнвт ўсмiхўся.

Потым яны iшлi побч. Неслi елкi, вялiкую i рэдкую - Слвiкву, мленькую i густую - Мшыну. Як у лесе. Слвiк спрўды iшоў, як у лесе, - нiког вкол не бчыў, нiчог не чуў, крмя яе голсу. Гврылi пр пустое, дробязне. Але ён увесь чс думў, што хутк ёй трэб пвярнуць... Ян с смехм рзвiтецц i... пойдзе. А ён зноў зстнецц с свiмi пкутмi. Клi яшчэ здрыцц ткi выпдк?

Слвiк спынiўся, глыбок ўдыхнуў мрозне пветр, як бы рыхтуючыся нырнуць.

Мш с смяшынкй у вчх глядзел н яго, нпэўн, здгдвючыся, пр што ён хоч скзць. Ён скзў мль шэптм:

- Я люблю цябе, Мш. Я вельмi...

I змоўк - сплохўся, што ян зсмяецц. Ян не зсмяялся. Ндврот, зрбiлся рптм вельмi сур'ёзнй. Лскв дкрнулся вогненнй руквiчкй д дврот яго плiто.

- Выкiнь з глвы, Слвiк. Я выходжу змуж, - i ўздыхнул.

Словы яе - як удр молт, тго, шмттоннг, што ў мехнiчным цэху. Неяк нзiрючы з яго рботй, Слвiк пдумў, што было б, кб пд молт трпiў члвек. Ён "трпiў пд молт"... "Ян выходзiць змуж з Трс. Але, з яго, безумоўн. З кго ж яшчэ?"

- Ты дзiця, Слвiк. А я - стря. Мне двццць тры. Трс - цудоўны члвек.

Усё. Цяпер - усё. Ням Мшы, ням брыгды. Нiчог ням. Што ж рбiць?

Кiнуўшы елку, як нептрэбную рэч, Слвiк доўг без мэты i без думк, з пустой глвой блукў п гордзе. Спчтку не бчыў людзей. Псля iх узбуджныя i шчслiвыя твры пчлi рздржняць яго. Што iх рдуе? Новы год? Елкi? Смешн. Куды б пйсцi, дзе б схвцц, кб нiчог не бчыць, не чуць звычйных, бнльных слоў?

Кля пд'езд рэдкцыi стяў бцькў "Мсквiч". Слвiк як бы сптыкнуўся н яго. Доўг стяў, рзглядў, як дзiв нейке. Потым з'явiлся думк. Вось яно - выйсце! Пехць - куды вочы глядзяць. З горд! У снежны прстор! Ляцець, кб вецер свiстў! З'ехць н крй свету. Няхй шукюць!

Бцьк яшчэ вясной збрнiў яму ездзiць н мшыне i дбрў мтрскiя првы. Але зпсныя ключы Слвiк усё яшчэ нсiў з сбой, н лнцужку ў мленькй кiшэнi штноў. Ён нсiў iх з восьмг клс, клi нвучыўся вдзiць мшыну, i дуж любiў пкруцiць ключыкмi перд сябрмi, перд дзяўчтмi усё, мўляў, мы мем i ўсё ўмеем!

Шыковiч-стрэйшы спхпiўся, што ням мшыны, хвiлiн прз двццць. У рэдкцыi ўзняўся вэрхл. Гэт ж нечувне нхбств! Укрсцi мшьшу д дзвярэй рэдкцыi сярод белг дня, ды яшчэ пд смы Новы год!.. Жх! З бурэннем звнiлi ў мiлiцыю з неклькiх тэлефонў - у блсное, у грдское кiрўнiцтв: яког д'ябл вы тм робiце, клi злдзеi дзейнiчюць вось тк?! Гонр мiлiцыi быў зкрнуты, i ян прявiл незвычйную пертыўнсць.

П гордзе Слвiк ехў пвольн: усюды мiлiцыя, сблiв пры выездзе, првярюць кожную мшыну, якя вяртецц ў горд, дбiрюць елкi. Ён прехў кнтрольны пункт, кiруючыся ўсiх првiлў, спкойны i ўпэўнены, з ппяросй у зубх. Як добры знёмы, дслютвў мiлiцыянеру. Але як толькi вырвўся з горд, дў ткi гз, што стрэлк спiдометр хутк перпўзл лiчбу 100 i пчл кнвульсiўн сккць, пдбiрючыся чсм жно д 120. Стры "Мсквiч", здвлся, не дтыкўся свiмi блыселымi шынмi слiзкй дрогi.

Слвiк ехў псярод шшы, у лоб сустрэчным мшынм. I спрктыквныя шфёры ў пошнi мiг кiдлi све ГАЗы i МАЗы ўбок, узнiмючы снежны пыл. Мцюклiся, пгржлi ўслед вр'яту кулкмi.

Шлёня хутксць кнчтков п'янiл хлопц. I чым длей - тым горш. Пдскквл, дрынчл мшын, кiдлiся пд яе голыя вербы, i шумел ў глве, мiльгл i двiлся ў вчх.

У псёлку хiмiчнг звод ўтiнспектр хцеў спынiць яго з первышэнне хутксцi. Слвiк прляцеў мiм. Але пiльны вртвы дрожкг прдку ўсё-ткi пспеў зпомнiць нумр. Тму вельмi хутк мiлiцэйске кiрўнiцтв, н рдсць сбе, дклдн ведл, у якiм кiрунку гоняць укрдзеную мшыну. Н дзвесце кiлметрў п мгiстрлi былi пдняты н ногi ўсе ддзяленнi мiлiцыi.

Хто зтрыме небяспечнг злодзея?

Кiлметрў з трыццць д горд Слвiк убчыў нпердзе н дрозе сярод пустог поля мтцыкл. Двое ў чорных кжухх стялi псярод шшы. Ён зрзумеў, што чкюць яго. I тут ж ўявiў мль дклдн, што дбылося тм, у гордзе. Гэт ндло яму пнурую весялосць. Не днму яму пкутвць. Няхй i смздволены "стры конь" ппержыве з свю "рухомую ўлснсць". У пошнi чс ён зндт вясёлы.

- Iду н трн! - зкрычў ён i, нддўшы гзу, пмчў н мiлiцыянерў.

Нтурльн, што яны не вытрымлi - дскочылi ўбок. Прз люстэрк Слвiк убчыў, як дзiн выхпiў пiстлет.

"Стрляюць? Вось гэт здорв! Зусiм як у кiно". Хутк ён убчыў, што мiлiцыянеры ўскочылi н мтцыкл. Гоняцц. I хлопц пнвл нове пчуццё зрт гоншчык-ўцекч. Ён зсвiстў, зглёкў, як той кўбой н кнi:

- Ану, злвiце!

Убчыўшы, што мтцыкл дсте, ён знрок прытрмзiў гзм, дў iм пд'ехць блiжэй. Зноў убчыў церз люстэрк, як той, што сядзеў у клысцы, дстў пiстлет. Тды зноў iрвнуў уперд тк, што з-пд колў пляцеў ледзяны пыл.

Мiлiцыянерў чклi дом жонкi, дзецi i нвгоднiя стлы: яны дстлi, упэўненыя, што нпердзе ёсць другiя.

Кiлметрў прз пятнццць - двццць уцекч чкл другя зсд, больш хiтря i моцня.

Нсустрч iшоў ГАЗ-69. Слвiк спчтку нiчог не пдумў: цi мл было сустрэчных мшын! Ды рптм метрў з дзвесце "гзiк" нiбы знясло - ён стў псярод дрогi.

- А-! - Слвiк звыў, як дзiкун. - Вы тк?! А мне як?! Мне як?!

Але волi хпiл не перкiнуць нгi з педлi гзу н педль тормз. Упяўся д болю ў брнку. Зплюшчыў вочы. Не вытрымлi нервы ў мiлiцыянер, якi сядзеў з рулём: iрвнуў мшыну д кювет, i Слвiк прскочыў i гэтую зсду. Глянуў у люстэрк, убчыў, як "гзiк" вылзiць с снегу, пврочвецц, i мль рдсн глёкнуў:

- А што, укусiлi?

Нчльнiк рённй мiлiцыi, члвек добры i спкойны, зключыў:

- П'яны. Не гнi, Пятро. Нiкуды не дзенецц. А то яшчэ рзб'ецц, дурнь. - Нчльнiк шкдвў п'яных, нвт злдзеяў. Але Пятр зел: нейкi шчнюк тк нплохў, увгнў у сорм. I ён нцiснуў н гз.

Слвiк рптм дчуў, што "Мсквiч" як бы знясiлiўся. Не, стрэлк п-рнейшму дрыжл нпрв д 100. Але ўсё-ткi нешт не тк. А тут яшчэ ён выскчыў д рэчкi. Круты-круты спуск, н тым берзе яшчэ вышэйшя гр. I Слвiк рптм пнвў стрх. Здлося, што мшын, нбыўшы iнерцыю, не здолее прскочыць вузкi мост, што ў яго не хопiць сiлы ўтрымць руль i ён зляцiць у рэчку, прломiць лёд...

Не пспеў ён пдумць пр гэт, як нг см рэфлекторн перскочыл н тормз. I ў той ж мiг Слвiк дчуў, што мшын, нiбы рз'юшны звер, выйшл з-пд яго ўлды. Iрвнул ўлев. Ён крутнуў руль упрв. Тды мшын з шлёнй хутксцю зкруцiлся н месцы, дрвлся д зямлi i п спiрлi ўзнялся ў пветр. Адзiн вiток, другi, трэцi... Пры кожным вiтку стрымглоў ляцелi пдстрыжнымi вяршлiнмi ўнiз стрыя вербы.

37

Зося, пчуўшы звнок, тропк дчынiл дзверы, убчыл Антон Кузьмiч днго i сплохлся.

Ян чкл яго колькi дзён i... бялся. Ён тксм трохi сумеўся i нейкi мiг стяў з дзвярмi, н светленй пляцоўцы, рсчырвнелы, велiчны, у бгтй "бярцы", шлiквы кўнер з нейкг дмысловг футр зiнеў нпердзе i, здвлся, ззяў пд святлом. Доктр трымў неклькi пкункў. Мрозм i снегм, водрм елкi, святочным пхм пкупк i яшчэ нечым прыемным, здровым пвеял д яго н Зосю. Ян ўдыхнул ўсё гэт, i ў яе зкружылся глв. Ян дступiл д дзвярэй. Ён увйшоў, зчынiў дзверы. У клiдорчыку не было ўключн святло, i яны пынулiся ў пўзмроку.

Зося мцл п сцяне, шукл выключльнiк i нiяк не мгл знйсцi. Антон Кузьмiч церз яе глву прцягнуў руку i дрзу ўключыў святло, ле пры гэтым упусцiў дзiн з пкункў. Нешт шкляное рзбiлся. Зося хутк нхiлiлся, кб пдняць пкунк. Ён тксм ў гэты мiг нхiлiўся, i яны стукнулiся гловмi, добр, што шпк яго ткя мяккя.

Антон Кузьмiч зсмяяўся:

- Гэт н шчсце.

Ян не зрзумел, што н шчсце, цi тое, што нешт рзбiлся, цi тое, што яны стукнулiся, ле тксм зсмяялся.

Ён скзў тут ж ў клiдорчыку, трошкi ўрчыст, трошкi фiцыйн:

- Вiншую вс, Соф'я Сцяпнўн, з нступючым Новым годм. Ждю... Ну, ждю ўсяго смг нйлепшг. Рд быў бы сустрэць Новы год з вмi. Але не мгу. Буду ў гсцях. Вось зйшоў... пвiншвць... I мленькi пдрунчк прымiце...

Ён прцягнуў дзiн з пкунчкў. Ян збянтэжылся:

- Што вы! - ле ўзял i прытулiл д грудзей, як нешт сме дргое.

- Я сёння пўдня, як Дзед Мроз, рзношу пдрункi. Люблю прынесцi хоць мленькую рдсць.

- Мленькую?!

Ёй врт было прпнвць яму рспрнуцц, зпрсiць у пкой. Але ян н ўсё збылся. Стял перд iм, скрыжвўшы н прыцiснутым д грудзей пдрунку рукi, ле бялся пдняць глву, кб глянуць у яго вочы.

Антону Кузьмiчу тксм зрбiлся няёмк.

- Ну, прбчце, - скзў ён. - Яшчэ рз вiншую. Шчсця вм i здроўя... Мой першы клопт...

Тды ян рсствiл рукi, трымючы ў дной з мтузок пдрунк, як сляпя, ступiл д яго i рптм... прыпл тврм д хлоднг плiто, д пхучй поўсцi кўняр.

Ён зусiм рзгубiўся, не ведючы, што рбiць.

- Што з вмi?

Ян дкзл не дрзу. Прз нейкi момнт пднял глву, глянул нрэшце яму ў вочы, без срмлiвсцi, без збянтэжнсцi, прост, шчыр, ясн, як глядзяць вельмi блiзкiя людзi.

- С мной? Нiчог. - I гэтк ж прост ппрсiл, упершыню н "ты": Нхiлiся, я пцлую цябе, - i пднялся н пльчыкх.

Нечкня гэтя просьб чмусьцi не здзiвiл Антон Кузьмiч, i ён без вгння нхiлiўся i см пцлвў яе ў вусны, нязгрбн бняўшы - першкджлi пкункi. Ёй зхцелся ў дкз пвiншвць яго тк, няхй будзе тк. Што тут сблiвг?

А ян гэтк ж нечкн i рптоўн - жнчыну нiколi нельг зрзумець! выслiзнул з яго рук, пвярнулся i, нiчог не скзўшы, пйшл ў пкой.

Антон Кузьмiч неўрзуменн пцiснуў плячмi i цiхеньк, нiбы ў квтэры спл дзiця, выйшў.

38

Яны сядзелi ў кбiнеце ў Ярш. Кiрыл - у стрым скурным крэсле, схiлiўшыся, зкрыўшы твр рукмi; Влянцiн Андрэеўн - н крi жорсткй кнпы, н якой глядлi хворых. Не, ян не сядзел. Ян прысядл н хвiлiнку, н момнт i тут ж пдхоплiвлся, нецярплiв кмеччы мокрую хусцiнку, ломячы пльцы рук. Пдыходзiл д стл, нервов перстўлял н iм кнцылярскую ўтручку ў выглядзе ксмiчнй ркеты. Бязлiв дкрнлся д чорнй скрынкi тнометр. Адны i тыя ж рухi кожны рз. Потым кiдлся д прыдчыненых дзвярэй i нпружн ўслухоўвлся ў нсцярожную нчную цiшыню бльнiцы. Хоць увогуле цiшынi не было. Угры, нд iмi, хдзiлi, гмнiлi, ляплi: хворыя стрчлi Новы год.

Кiрыл сядзеў нерухом. Мож, упершыню ў жыццi ён гэтк доўг сядзеў у ткой нерухомсцi. Зрэдку дсоўвў длоню i счыў з жонкй.

Вось ян зноў тройчы перствiл ручку-ркету, як бы хочучы двярнуць убок яе пгрозлiв нцэленую встрыню. Нрэшце здгдлся: вынял ручку з крылтг кўпк н зялёнй пдстўцы - i "ркет" рзбурн, бясшкоджн. Прйшл д прог. Прыслухлся.

- Я не мгу. Я пйду туды.

Кiрыл дняў д твру рукi, ппрсiў:

- Не трэб, Вля. Iдзе перцыя.

- Але, ле, - дрзу пкорлiв згдзiлся жнчын, прысел н кнпу, зцiснул хусцiнкй рспухшы д слёз нос.

Нейкi момнт было чувць, як цiкў Кiрылў ручны гдзiннiк. А потым зноў гучн зтуплi ўгры. Нехт, вiдць, сккў п лесвiцы н мылiцх. Влянцiн Андрэеўн прыглушн ўсхлiпнул:

- Клi ён пмрэ, я тксм не выжыву.

- Ну нвошт ткiя думкi? Усё будзе добр.

- Добр! О Бож! Мне брыд твой птымiзм. Усё ў цябе добр. Гэты твой птымiзм перходзiць ужо ў быяквсць. Д ўсяго. Д мяне. Д дзяцей. Усё ў нс будзе добр - нвошт ж лмць глву? Хпе другiх прблем...

Ян кiнул гэт с злосным дкорм.

Кiрыл зноў ппрсiў:

- Не трэб, Вля. Пр гэт псля. Не хпе нм яшчэ пчць сврыцц... Цяпер...

Ян рзумел i ў душы ўхвлял мужв мўчнне ў ткi момнт, клi сын н перцыйным стле. Але, лепш усё-ткi мўчць. Члвек робiцц прымхлiвы, клi веде, што блiзкi яго н крi жыцця. Не трэб думць пр яе - смерць. Але Влянцiне Андрэеўне лезлi ў глву смыя жхлiвыя думкi, тму ёй цяжк было сядзець у нерухомсцi i тым больш мўчць. Ян зноў усхпiлся. Зноў пдышл д стл. Мехнiчн прцягнул руку, ле нi д чго ўжо не дкрнлся (пэўн, яе несвядом трывожыл "ркет").

- Не, гэтг я не мгу зрзумець! Абвяшчць сябе знўцм члвечых душ... Пiсць рзумныя кнiгi, рзумныя ртыкулы i... не рзумець, не ведць улсных дзяцей... чым яны жывуць...

Жонк з гэтыя колькi гдзiн, як прыйшло тргiчне пведмленне, кторы рз дкре яго, то мякк, з жночй слязлiвй чуллiвсцю, то цвяроз-злосн. Кiрыл ўрэшце не вытрымў i першы рз кiнуў ёй глух, нязлосн:

- Вучыць чужых дзяцей...

Влянцiн Андрэеўн змоўкл, д нечг прыслухлся. Пўтрыл яго словы, здвлся, неўсвядомлен:

- Вучыць чужых дзяцей... - i, мбыць, сэнсвўшы, згврыл з горыччу, з болем: - Але, вучыць чужых... У тым i бяд. Хiб я прўдвю сябе? Я хчу рзбрцц. Чму... чму тк выходзiць? Чму ты... мы тк мл ведлi... тк мл цiквiлiся жыццём сын? Спрвы, прблемы, пошукi, знходкi... Неклi ты быў прост бцьк. Сябрвў з сынм. Ездзiлi з iм н рыблку, хдзiлi н лыжх... А потым... ты ўмеў толькi нкрычць н яго i нвт удрыць. Як псля ён мог дверыцц тбе, клi ты не верыў яму? А ён ткi чуллiвы. Ты лiчыў яго шлпутм... А ён вось як... Клi ўжо пкхў... У кiшэнi ў Слвiк знйшлi недслне пiсьмо Мшы. Не, не, не кжы мне, што гэт няшчсны выпдк.

- З iм гнлiся.

- Бож мой! Якя недрэчнсць! Бцьк пдняў н ногi ўсю мiлiцыю, кб злвiць сын, якi...

- Не трэб, Вля...

- А што трэб? Што нм з тбой трэб цяпер? Кiрыл? Клi С-л-л-вiк...

- Вля!..

Ян змоўкл i нейкi чс стял ў нерухомсцi.

Зноў нстл ткя цiшыня, што чувць было цiкнне ручног гдзiннiк.

Ды рптм цiшыню гэтую рзрвў рэзкi звнок. Звнiў тэлефон н стле. Яны бое трохi сплохн глядзелi н белы прт. Нрэшце Влянцiн Андрэеўн схпiл слухўку.

Звнiл Iр. Яе звйшлi н iнстытуцкiм бле, кб пведмiць пр няшчсце з бртм. Пзнл мцi, зплкл: што с Слвiкм?

Кiрыл здзiвiўся, як рзвжлiв i мль спкойн дкзвл жонк:

- Нiчог, Iрчк. Не плч, - i пўтрыл яго словы: - Усё будзе добр. Перкулiўся н мшыне. Перлом рукi. Антон Кузьмiч перыруе. Не пускюць? Дй трубчку вхцёру. - Ян доўг i цярплiв ўгворвл вртўнiк, кб дзволiў прйсцi дчцэ. Але той быў няўмольны, нi просьбы, нi докзы не пмглi. Пчкй тм, Iрок. Антон Кузьмiч дзволiць, - супкойвл ян дчку, клi тя зноў узял слухўку. - Што? Не думй пр гэт. Я ведю, што ты любiш яго.

Влянцiн Андрэеўн пклл слухўку i, зусiм знясiленя, прысел н кнпу.

- Якiя жорсткiя людзi. Гэты стры - што чурбн. "Не мгу", i ўсё.

- Ён выконве све бвязкi.

Псля дволi прцяглй пўзы Влянцiн Андрэеўн скзл:

- У нс добрыя дзецi, Кiрыл. Iр тк пержыве, што яны псврылiся. "Ты ведеш, кж, мм, як я люблю яго..."

Влянцiн Андрэеўн зплкл, п-дзiцячы ўсхлiпвючы.

- Не трэб, Вля. Ты ж см скзл: усё будзе добр.

- Мўчы, клi лск! Зноў твой дурны птымiзм!

Яны доўг псля гэтг сядзелi ў мўчннi. Думлi пр дно. Але, мгчым, п-рознму. Мцi мгл здць тысячу пытнняў сбе, мужу, усяму свету, ле ў ткiм стне ёй было не д пошукў дкзў н iх, н гэтыя трывожныя пытннi. Ёй уяўляўся Слвiк мленькiм, добрым, лсквым, чулым, i ян вiнвцiл сябе, што тк рн плiчыл яго дрослым, i думл, як зоймецц дзецьмi ў будучым, клi няшчсце мiне сям'ю.

Кiрыл, ндврот, спрбвў дць дкзы н гэтыя "чму?", жончыны i све ўлсныя. Ён думў шырок i смкрытычн, што ў яго, тксм як i ў тых, кго ён выкрыве, чсм жыве быяквсць д члвек, нвт блiзкг. Вля ме рцыю: здрецц, i, н жль, нярэдк, што з крыснымi i птрэбнымi спрвмi, якiмi зймешся, з гумннымi i выскроднымi мэтмi чсм хвюцц звычйне сябелюбств, эгiзм, iндывiдулiзм. Вiдць, нйлепше жыццёве првiл: будзь добры д другiх i бязлiтсны д сябе. А мы яшчэ чсцей бывем лепшымi ў дносiнх д сябе, чым д другiх...

Крокi ў клiдоры хуткiя, лёгкiя, ле з цяжкiм поступм, ж, здлося, дрыжлi сцены i брынчлi шыбы. Ярш!

Шыковiчы дрзу бодв пдхпiлiся. Чклi, як нйвышэйшг суддзю, - с стрхм i ндзеяй.

Антон Кузьмiч у дзвярх звыклым рухм рукi ссунуў н пдбродк пвязку. Выгляд яго, суровы i велiчны ў сляпляльн белым кўпку i ў жўтвтым хлце, сплохў Влянцiну Андрэеўну. Ян зстыл з нямым пытннем н твры, у вчх.

- Нiчог. Аргнiзм млды, здровы. Аперырвлi своечсов. Адуже.

Мцi ўзрдвў яго бдзёры голс, яго лекрскя ўпэўненсць, ле днчсов непрыемн i ўрзiл: лепшы друг сям'i, Ярш гворыць пр Слвiк як пр звычйнг хворг.

- Мяне непкоiлi рны н глве. Але яны дробязь. Рссек, вiдць, кзырком. А тк злмны ўсяго тры рбрыны...

- Усяго! - жхнулся Влянцiн Андрэеўн.

- ...Перлом рукi... Шок. Трўмтычны. Гэт нм не вельмi пдбецц, ле нiчог, цяпер мы ўзброены леквымi ркетмi. Пусцiм у ход усе сродкi. - Ярш плюхнуўся, ж зстгнлi спружыны, у тое крэсл, дзе толькi што сядзеў Кiрыл, зкiнуў нгу н нгу, дстў з-пд хлт гдзiннiк, глянуў: - О-о! З Новым годм, сябры ме!

- З Новым... - горк ўсмiхнулся Влянцiн Андрэеўн.

- Не вешй нос, Вля. Прыйшоў Новы год - прыйдуць новыя рдсцi. Трэб нм з тбой, Кiрыл, хоць спiрту п мензурцы цяпнуць з Новы год.

- Трэб, - пнур згдзiўся Шыковiч. Влянцiн Андрэеўн, не будучы нiколi хнжой, днк, мль узненвiдзел iх у гэты мiг, муж i доктр, якi ўртвў яе сын i яког ян ўвогуле богтврыл, - з тое, што ў ткi момнт, клi Слвiк, мож, н влску д смерцi, яны збiрюцц пiць спiрт. Кшчунств!

- Туды можн, Антон Кузьмiч?

- Нельг. Зшывюць. Первязвюць. Нвошт мцi глядзець н гэт. Хутк яго прывязуць у плту.

- Ты няўмольны.

- Я няўмольны. Ппяроск ёсць, Кiрыл?

Ведючы, што Ярш зкурве толькi ў выключных выпдкх, Влянцiн Андрэеўн рптм зрзумел, якой нялёгкй был для яго перцыя, i ўмiг дрвл яму i спiрт, i быякв грубы тон.

У клiдоры зшорглi крокi людзей i шыны хiрургiчнй кляскi. Мцi нсцярожн прыслухлся, клi зрзумел, што гэт, кiнулся д дзвярэй. Людзi ў белым првезлi кляску мiм яе. Ян не ўбчыл Слвiк - дны бiнты. Жхнулся, ле не зкрычл, не зплкл. Моўчкi, вельмi сцярожн ступючы, пйшл следм. У дзвярх псляперцыйнй плты яе руку сцiснул чыясьцi вельмi длiктня, мяккя i хлодня рук. Влянцiн Андрэеўн пвярнул глву. Знёмыя злтыя вочы глядзелi н яе з лсквым спчувннем, з тым рзумным жночым спчувннем, якое не пглыбляе болю, не крне рн, прыносiць зспкенне i ндзею: побч добрыя людзi, яны дгоняць бяду.

39

Апошняя думк был: "Толькi б не згрэлся. I не зклiнiл дзверцў".

Прўд, у мiлiцэйскй мшыне Слвiк прытомнеў i хвiлiн колькi мцюкў мiлiцыю. Нвт спрбвў выскчыць з мшыны, што моцн ўзлвл добрг нчльнiк. А потым нстл другя фз шоку: пўнейшя быяквсць д ўсяго н свеце. Лекр рённй бльнiцы беспмылков ўстнвiл дыягнз i сур'ёзн ўсхвлявлся з жыццё пцыент, хоць мiлiцыя i скзл ёй, што гэт вядомы злодзей-рэцыдывiст i ўмее хiтр прытврцц: пўгдзiны нзд крычў i рвўся з мшыны, цяпер, бчыш, ляжыць быццм нежывы.

Нежывым позiркм ён сустрэў мцi, якя прыляцел н снiтрным смлёце. Гэт яе вельмi нплохл. Ткiмi ж вчмi ён глядзеў н Ярш, клi яго прывезлi ў бльнiцу, не пзнвў яго. Але Мшу, здецц, пзнў: спрбвў усмiхцц ёй i нешт гврыць...

Мцi сплохлся яшчэ больш, клi псярод дня - першг дня новг год Слвiк рптм пчў трызнiць i кiдцц н ложку. А Ярш зрзумеў: нйбольш небяспечне - шок - перможн. Толькi ён дзiн уяўляў поўную крцiну тго, што тврылся ў рзбiтым целе i ў мзгу хворг. Ён пйшоў дпчывць, здлося Влянцiне Андрэеўне, у смы небяспечны момнт.

Хлопец грэў - у мшыне. Кiдўся, кб дчынiць дзверцы, iх зклiнiл. Як ж выбрцц з гэтй плючй мышлоўкi? Рзбiць шкло? Ветрвое шкло! Але што з рукой? Ён не мож пдняць яе - як бервяно. Няўжо ў яго не хопiць сiлы рзбiць шкло? IIклiкць н дпмогу? Кго? Мiлiцыю. Не, ён не пклiч нiког! Але полымя блiжэй, яно плiць, гудзiць у вушх.

- М-м!

- Сын! Сынчк! Я тут, з тбой. Супкойся.

I рптм цiшыня. Ням спякоты, не гудзiць полымя. Снежня бель перд вчмi. Аг, яго выкiнул з мшыны! Дык гэт ж добр! Нглытцц снегу i ўстць н ногi - i бывйце здровы. Вд см льецц ў рот. Ах, рэчк! Рэчк, якую яму не ўдлося прскочыць. Але ж ён лепшы плывец.

Тк пўтрлся рзы тры. А потым ён убчыў вочы мцi, яе твр, родны, лсквы. Рдсць у яе вчх, што лiлся прз слёзы, дбрт в ўсмешцы зтпiлi яго грчй хвляй невядомй дгэтуль пяшчоты д мцi, удзячнсцi ёй. Гэт ян, мцi, ртвл яго. Ян першя з'явiлся, клi ён пынуўся ў бядзе. А мож, яму гэт толькi здецц? Мож, яму хочцц, кб мцi был тут, побч? Ён спрбуе пдняць руку, кб дкрнуцц д яе. Зсмяглыя вусны яго врушцц:

- М-м!

Ён, збiнтвны, не чуе, ле п руху яе вуснў здгдвецц, што мцi кж:

- Дурненькi мой! Хiб можн тк?

Не, гэт не трызненне. Мцi спрўды кля яго. Слвiк дрзу ўсё прыгдве, нвт снiтрны смлёт, Ярш i Мшу. Здгдвецц, што длей был перцыя. I вось ён зноў жывы. Усведмленне гэтй немлвжнй клiчнсцi нпўняе яго ткой рдсцю, што, кб былi сiлы, ён, пэўн, зглёкў бы, зкрычў н ўсю бльнiцу, н ўвесь свет.

Влянцiн Андрэеўн был ндзвычй удзячн Мшы, што ян зстлся ў бльнiцы ў першы, святочны, дзень новг год i не толькi пмгл дзяжурнму лекру i сёстрм, ле бдй што кiрвл iмi, трымючы сувязь з Яршм. Нiхто яе, перцыйную сястру, не прымушў сядзець тут. Не выходзячы двое сутк з плты, яны пергврылi пр ўсё н свеце. I Мш ўсё рскзл ёй. "Чму iм тк не пшнцвл ў кхннi, мiм дзецям?" - з горыччу думл мцi.

Кожня мцi ў любых бствiнх думе пр будуче свiх дзяцей, верыць у iх шчсце. Влянцiн Андрэеўн пдумл, што ян з рдсцю нзвл б гэтую "злтую дзяўчыну" свёй дчкой.

Н другую ноч Мш прымусiл знясiленую жнчыну прылегчы ў Яршвым кбiнеце. См зстлся ў плце. Слвiк зстгнў д болю i прчнуўся. Убчыў ноч (грэў дзiн сiнi нчнiчок) - зтрывожыўся с сну. Мш зплiл нстольную лямпу, схiлiлся нд iм. Ён здзiвiўся i ўзрдвўся.

- Дць пiць?

Пргн пiў з яе рук. Потым пцягнуўся вуснмi, кб пцлвць яе руку. Ян пгрзiл пльцм:

- Не врушыся, будзе блець.

Блел прыступмi, чсм нясцерпн моцн, глв i рук. Боль знiмлi сёстры ўколмi. Яму здвлся, што ён см пермге яго. Ткя ўпэўненсць ндвл сiлы. Пермогшы чрговы прыступ, д яког ўсё цел злiў непрыемны лiпучы пот, спчтку грчы, потым хлодны, Слвiк вчмi пклiкў, кб Мш нблiзiлся.

Спытў:

- Ты выйшл эмуж?

- Не.

- Не iдзi д мяне.

- Я не пйду. Спi.

Другог студзеня, псля рботы, прыйшлi хлопцы - уся брыгд. Iх не пусцiлi. Мш выйшл д iх у вестыбюль. I ўбчыл тую дзяўчыну, якую неклi сустрэл с Слвiкм у кiно. Нiчог дзiўнг - рзм прцуюць. Але чму ян ўспыхнул i дышл ўбок? Хлопцы сустрэлi Мшу прыветлiв-ўзрдвным гомнм. Генрых пжртвў:

- Добр ўсюды мець свiх людзей.

- Як тм нш ўтмтр?

Яны не ведлi тго, што ведл ян.

- Пердй, мы чкем яго н звод, у брыгду. Пр рзмову, якя был, няхй збудзе. Нiчог не было. Абвязков пердй.

А гэтг не ведл ян. Але зрзумел, пр што яны кжуць.

- Вы хцелi выгнць яго з брыгды? Звошт?

Ян ўбчыл, як сумеўся Трс, быццм дчувў нейкую вiну. Увогуле ён быў мўклiвы, непрыкметны сярод сяброў, больш, чым хто другi, зсмучны. Мш пшкдвл яго. А псля - сябе. Адчул смутк, нiбы ёй трэб было рзвiтцц з нечым вельмi дргiм i пехць у невядоме.

40

Ярш i Мш рзм выйшлi з бльнiцы. Скончыўся рбочы дзень, дволi нпружны - былi перцыi, якiя зўсёды стмлялi. Слвiк дчувў сябе добр, нвт мцi нрэшце дверыл яго дзяжурным сёстрм i снiтркм.

Д ўтобуснй супынкi iшлi моўчкi. Свяцiл мрозне сонц, якое, здвлся, прмянiл не цяпло, холд. Снег пд нгмi ў прхожых звiнеў н сотнi лдоў.

Мш рсчырвнелся, узбдзёрылся. Ёй зрбiлся весел. Ян скзл:

- Сёння я буду стрчць Новы год. Ох i пгуляю! Як тм мя Зося? Учор я збягл н гдзiнку, дык ян нейкя кiсля был. Зсумвл.

Антон Кузьмiч зрзумеў яе словы як зпршэнне рзм сустрэць Новы год i нiчог не дкзў. Ён бяцў рнiцй Вiцю i Нтшы пйсцi з iмi н лыжх з горд. Але пд вечр пмцнеў мроз. Нўрд цi врт ў ткi мроз выводзiць дзяцей у поле. Мцi, нпэўн, будзе супрць.

У пошнiя днi нечкн Глiн Адмўн прыкметн змянiлся. Атмсфер ў доме чышчлся. Знiкл нпружнсць. Прўд, жонк iшл н прымiрэнне сцярожн, пступов. Рней ён зўсёды стрўся любымi сродкмi прымiрыцц як можн хутчэй. Цяпер ж нiчым не пспяшў пдзей, ле нiчым i не зпвольвў iх. Няхй усё iдзе свёй чргой. Мож, тк нвт лепей у iх гдх: менш грчых прызннняў у любвi - менш будзе тргедый, рэўнсцi i сврк. Ён прост змрыўся д усяго гэтг. Колькi энергii i нервў прыходзiцц трцiць н глупств? Клi гэт людзi стнуць ткiмi, кб рзумелi дзiн днго в ўсiм, у плiтыцы, нвуцы, мстцтве, у сям'i, побыце? А мож, i не трэб ткое iдэльне ўземрзуменне? Сумн будзе. Брцьб супрцьлеглсцей - зкон жыцця i руху. Любоў i нянвiсць, любоў i рэўнсць, цяпло i холд...

Мног i другiх думк роiлся ў глве, пкуль Антон Кузьмiч, ужо дзiн, iшоў д ўтобус д свйго дом п цiхй вулiцы, дзе снег не чышчўся з пчтку зiмы.

Жонк сустрэл з большй прыветлiвсцю, чым прводзiл рнiцй.

- Вось добр, што ты тк рн сёння. А я як ведл, у мяне ўжо гтовы бед.

Яшчэ дзiн крок. Ну што ж, тк лепей: спкой для яго прцы ў клiнiцы i дом, нд дысертцыяй, - сме дргое. Трэб i яму зрбiць нейкi крок нсустрч.

Ён рспрнуўся i, пмыўшы ў вннй рукi, зглянуў н кухню, весел i смешн пцягнуў носм пветр.

- Адгдць?

Гэт яго дўнi жртўлiвы знятк - п пхх дгдць, што гтуецц н бед. Жонк шчслiв зсмяялся:

- Не дгдеш.

I рптм тэлефонны звнок. Ён рушыў у клiдор, дзе стяў тэлефон, узяў слухўку.

Пчуўся яго ўстрывожны голс:

- Што здрылся? Што з ёй? Кiньце жрты! Не д жртў? Добр. Еду.

Глiн Адмўн з няяснй трывогй у душы, з бояззю выйшл з кухнi. Муж спешлiв прнуў плiто. Ян спытл сцярожн:

- У ддзяленнi што-небудзь?

- Не. Звнiл Мш. Просiць зрз ж прыехць. Вiдць, нешт з Свiч. - Ён зшпiльвў гузiкi, рукi яго дрыжлi.

"Як ён хвлюецц", - пбляднел Глiн i пмкнулся д яго.

- Можн, я з тбой?

- Нвошт? - спытў ён з суровым здзiўленнем. Ян дступiл, сцялся, быццм Антон Кузьмiч змхнуўся н яе.

Дзверы з iм с стукм зчынiлiся, клыхнуўшы пветр. А ян прцягвл стяць як нямеля.

Ён вярнуўся неспдзявн для яе хутк, мож, прз гдзiну, якя, днк, з'явiлся бдй што смй пкутлiвй у яе жыццi.

Глiн пчул яго цяжкiя крокi н лесвiцы. Вельмi цяжкiя. Тк ён iдзе, клi быве стршэнн зморны. Гэт яе сплохл яшчэ больш, ян чкл яго тм ж, у клiдоры, быццм i не сступл з месц. Ён не пзвнiў. Ён дчыняў дзверы свiм ключом, дчыняў доўг, шкрбючы, быццм не мог прсунуць ключ у шчылiну. Ян не кiнулся, кб дчынiць хутчэй. Ёй стршн было зрушыць з месц.

Антон увйшоў нрэшце, глянуў н жонку i пчў пвольн рспрнцц. Зняў свю бярку. Пклў яе куртн н плiчку вешлкi. Пволi рсшпiлiў гузiкi, рскручвў чырвоны шлiк. I ўсё гэт моўчкi. Глiн бялся спытць: што тм? Што здрылся? Зрзумець, здгдцц ян не мгл. Кб Свiч было кепск, ён не вярнуўся б тк хутк, пкуль бы звёз у клiнiку, улдзiў, пмог... Кб пмерл, не тк ён пводзiў бы сябе, не, не тк. Ён неяк дзiўн, спрўды зморн зспкоены.

Рспрнуўся, зглянуў у люстр, првёў длонямi п твры, прыглдзiў влсы. Пйшоў у пкой. Прходзячы мiм, удрыў пльцм п клвiшы пiянiн, бс глух згудзеў. Пстяў кля кн. Пвярнуўся, убчыў, што Глiн стiць н прозе i глядзiць н яго, сплохня, з нямым зпытннем, i дрзу стў звычйным, толькi ўсмiхнуўся тк, быццм з нешт неўзлюбiў у першую чргу смог сябе. Ён скзў прост, спкойн, без злосцi, без эфектў:

- Ты можш рдвцц. Твя дурня рэўнць выгнл члвек ў свет... Хворг. Псля ткой перцыi!..

- Кго?

- Кго! Соф'ю Свiч.

- Я выгнл?! Куды?

- Кб я ведў куды. У тым i бяд, што не веде нi Мш, нiхто... Пкуль мы ртвлi млдог Шыковiч, ян з'ехл. Куды? У яе нiког ням з блiзкiх. Н дврэ - вунь якя лютя зiм...

"Прост тк, без прычыны, не знiкюць", - хцел был жорстк кiнуць Глiн Адмўн, бо ў яе ўзнiкл пдзронсць: цi не хiтрсць гэт? Але ян стрымлся. Зндт ўжо незвычйным - нiколi ткiм не быў! - здвўся муж. Спытл прыцiшным голсм, мякк, сцярожн:

- Адкуль тбе вядом, што ян з'ехл з-з мёй рэўнсцi?

Антон Кузьмiч моўчкi дстў з кiшэнi пiнжк сiнi кнверт, плжыў н стол.

Спкой здрдзiў жнчыне: ян мль скочыл д стл, схпiл тямнiчы кнверт, дрыжчымi рукмi выхпiл з яго, як з гню, пiсьмо. Спчтку кiнул ўвесь тэкст дным лiхмнквым позiркм, потым, збыўшыся, што муж сочыць з ёй, прчытл скоргворкй нпўголсу:

"Антон Кузьмiч! Як мне звярнуцц д Вс? Дргi мой тврыш, дргi члвек, друг i брт! Вы вярнулi мне жыццё. Якое дзякуй трэб скзць з дно гэт! Але Вы вярнулi не толькi жыццё. Вы вярнулi мне веру ў людзей, у iх дбрту. У мяне ням слоў, кб выкзць усё тое, што я дчувю д Вс. Ды i не врт гэт рбiць. Я мгл б скзць, што люблю Вс, гэт не ўсе могуць зрзумець првiльн. Дзякуй Вм з ўсё, з ўсё - вось словы, што выходзяць з глыбiнi мйго сэрц, якое Вы трымлi н длонi. Дзякуй Вм, дргi Антон Кузьмiч!

Нядўн я дведлся, што з-з мяне ў Вс непрыемнсцi ў сям'i. Бож мой! Кб з-з мяне Вы пержывлi, трцiлi спкой i цвёрдсць рукi, якя ртуе людзей. Ды лепш я пмру! Не, не бойцеся. Я не пмру. Цяпер я не пмру. Цяпер мне вельмi хочцц жыць, клi я пверыл, убчыл, што нвокл мног добрых, срдэчных людзей i свет ткi прыгожы. Не турбуйцеся. Не шукйце мяне. Я буду длёк. Мож, пзней я прышлю вестчку. Супкойце Мшу. Кб Вы ведлi, як мне цяжк пкiдць усiх вс.

Пердйце прывет Кiрылу Всiльевiчу...

Дзякуй яму з тое, што ён зрбiў для мяне i сблiв для пмяцi бцькi мйго.

Бывйце, добры члвек. Дзвольце ў думкх бняць i пцлвць Вс.

С.Свiч".

Глiн Адмўн глытл словы. Ян здыхлся. Спчтку зхлынулся шчсцем. Потым у сэрц ўдрыл хвля ўдзячнсцi жнчыне, якую, дрэчы, тк i не пбчыл. Цяпер ян рзумел Зосю i... плюбiл ў дзiн мiг, як сястру. Безумоўн, тя кхл яе муж i дчувл, што гэт мож прывесцi д няшчсця... А ян см зведл няшчсце н поўную меру, тму i зрбiл тк выскродн. Але, гэт выскроднсць! Спрўдня. Без фльшу, без позы. Смхвярня. Тк мгл зрбiць толькi жнчын, якя кхе гэтк ж моцн, як i ян, Глiн Адмўн. Але цяпер у яе ням нi рэўнсцi, нi злосцi. Цяпер ян ўдзячн той, другой, i п-жночы шкдуе яе.

"Спрўды, куды ян мгл пехць у ткi чс?" -Глiн Адмўн глянул н кно, н шыбх яког мроз выткў дзiвосныя ўзоры. Адчул холд. Ян не ўбчыл, як Антон сеў кля стл. Пчул яго словы:

- Сорм! Якi сорм! - Ён цёр длоняй свой лоб.

Цяпер Глiн Адмўн i муж цудоўн рзумел i тксм пшкдвл. Пдышл нячутн, цiх плжыл рукi н дужыя плечы. Пмўчл. Ён тксм нiбы стiўся, нiбы чкў, што ж будзе длей.

- Тбе цяжк?

- Мне сормн.

- Ты кхў яе?

Ён персмыкнуў плячмi, нiбы хцеў скiнуць яе рукi.

- Зноў ты с свiм глупствм. Ды зрзумей ты нрэшце, што гэт недрэчн... - Словы ткiя, што iх трэб было крычць, ён кзў цiх, стомленым быяквым голсм. У яго брквл сiлы бурыцц. Ды i нвошт?

Ян прыцiснулся шчкой д яго глвы, удыхнул знёмы родны пх влсоў, i твр яе зззяў д шчсця.

- Кб ты ведў, як я люблю цябе, ты не нзывў бы гэтг глупствм, ты рзумеў бы...

- Я ведю, як ты любiш мяне. Але пр ўжо, кб твя любоў рбiлся рзумня.

- Любоў нiколi не быве рзумнй, - дкзл ян строй кнiжнй iсцiнй. А яму гэтя сцёртя iсцiн чмусьцi здлся мль дкрыццём. Ён пдумў:

"А прўд, ёсць ян ў кго, рзумня любоў?"

Антону Кузьмiчу не зрбiлся непрыемн д тго, што жонк лшчыцц. Ндврот, яму рптм чмусьцi зхцелся лскi. Ён узяў яе руку i прыцiснуў д свёй шчкi. Глiн Адмўн ледзь стрымлся, кб не зрыдць. Вось ян, яе пермог, яе шчсце. Ад тког рптоўнг шчсця быве, што рзрывецц сэрц. Ян бялся пврухнуцц, нiбы яно мгло выпырхнуць, шчсце, цi выплеснуцц з сэрц. А ян држыл кожнй кропляй яго.

Яны доўг мўчлi.

Кжуць, мозг выпрменьве электрычныя iмпульсы.

Кб ян мел здольнсць лвiць iх, то ўбчыл б, што яго мозг у той мiг быў рдыётэлескопм, якi шукў згубленую зорку.

Дзе ян?

Куды знiкл?

Глiн Адмўн спытл нрэшце:

- Будзем бедць?

- Будзем бедць.

Ян дрвлся д яго, дчынiл шуфляду сервнт, выхпiл бялюткi брус, узмхнуўшы, зслл iм стол. Антон Кузьмiч дышоў д кн. Жонк кiнулся н кухню, умiг вярнулся з тлеркмi, прыбормi. Пствiл н стол i з пяшчотй у голсе скзл:

- Мы не сустрклi Новы год.

Антон Кузьмiч дкзў быякв:

- Не сустрклi...

Ён не зўвжыў, як ян знiкл i з'яўлялся зноў. Неклi ён любвўся яе спрытнсцю ў дмшняй рбоце: усё грэл пд яе рукмi. Цяпер ён думў пр iнше, не здумвючыся, дкзвў ёй.

- У нс не крнуты ўвесь нвгоднi зпс вiн. Што ты будзеш пiць?

- Усё дно.

- Шмпнске?

- Не. Лепш кньяк.

- Мож, пклiкць Кiрылу?

- Як хочш.

- Не. Я хчу быць з тбой. Кб нiхто не першкджў. Дзецi пйшлi н кток. Яны не пверылi, што ты тк рн прыйдзеш.

- Н ноч бярэцц мроз.

- Але... Пятнццць ужо.

- У полi, нпэўн, больш.

- Нтк лёгк дзяецц. Бюся, прстудзiцц.

- Нтш не прстудзiцц.

- Пршу вс, доктр, д стл.

Ён здзiвiўся, што з ткi кроткi чс - неклькi хвiлiн - ян тк хорш i прыгож сервiрвл стол. У гэтй жнчыны свой тлент: ян добря мцi i гспдыня.

Антон Кузьмiч сеў з стол. Жонк сел нсупрць. Пiльн, з змiлвннем i пяшчотй глядзел н яго. Гэте змiлвнне неяк дзiўн збянтэжыл яго. Зрбiлся няёмк глядзець ёй у вочы. Ён зняўся бутэлькмi. Доўг дкркоўвў бутэльку з кньяком. Яшчэ дўжэй, з сцярожнсцю - не злiць бы брус! шмпнске.

Глiн любвлся яго вялiкiмi i прыгожымi рукмi, пвольнымi рухмi.

Ён нлiў шмпнске ў высокiя келiхi. Стрлялi пхучымi пырскмi бурблчкi, лопючыся.

- З ншых дзяцей! - першя прпнвл тост Глiн Адмўн, п-мцярынску шчыр.

- З ншых дзяцей.

Нтш цiх дчынiл дзверы (у кожнг з iх свой ключ, бо выходзiлi з дому i прыходзiлi яны ў розны чс), цiх плжыл кнькi, ведючы, што мцi не любiць, клi стукюць, ў пошнi чс мцi вельмi нервовя. I рптм пверх знвескi н шкляных дзвярх дзяўчынк ўбчыл, што мцi i бцьк сядзяць з стлом i... чокюцц келiхмi. Пмiрылiся!

Ёй гэт нйлепшы нвгоднi пдрунк. Тму не мгл ян стрымць свёй дзiцячй непсрэднсцi. Ускочыл ў пкой, клi яны толькi прыгубiлi келiхi, здзiвiўшы iх - дкуль узялся? - пдбегл д бцькi, бнял, моцн пцлвл.

- Я люблю цябе, тт! Ты добры, ты рзумны! - Потым, як ввёрк, перскочыл д мцi, пцлвл яе. - I цябе люблю, мм! - I зкружыл п пкоi, як н ктку, грцыёзня ў свiх блкiтных штонiкх, чырвоным свiтэры i ткой ж чырвонй шпчцы. - Я люблю вс! Я ўсiх люблю! Усiх добрых людзей!

Ярш зсмяяўся, шчыр ўзрдвны, што з'явiлся дчк. Прпнвў жонцы:

- Вып'ем з добрых дзяцей. I з добрых людзей!

Але, п'ючы, ён зноў пдумў пр Зосю. Дзе ян? Куды мгл пехць у ткi чс?

1960-1963 гг.