Зборнік «Звон — не малітва» 

Звон ― не малітва : п'есы : [зборнік : для старэйшага школьнага ўзросту / укладанне І. Дабырян ; прадмова П. Васючэнкі]. - Мінск : Мастацкая літаратура, 2008. - 365] с. - (Бібліятэка школьніка).

Звон — не малітва. Іван Чыгрынаў

Драма ў дзвюх дзеях

ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ

Рагнеда.

Уладзімір Святаславіч — вялікі князь кіеўскі.

Ізяслаў — князь полацкі.

Апанасій — праваслаўны прэсвітэр.

Xолад — язычніцкі вядун.

Лоўчы.

Былая Ізяславава нянька.

Злотнік.

Служанка Рагнеды.

Анея — дачка злотніка.

Паляўнічы ля вогнішча.

Гарабой — таксама з лоўчых.

Дружыннік — ганец вялікага князя.

Чалавек у армяку з башлыком.

Фар — выхавацель велікакняскіх дзяцей.

Усевалад, Мсціслаў } княжычы, браты Ізяслава.

Першая княжна.

Другая княжна.

Дзяўчаты і хлопцы, паляўнічыя, смерды, жабракі, людзі ў армяках з башлыкамі.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Драўляны замак княгіні Рагнеды на беразе Свіслачы ў Ізяславе. У светлым пакоі княгіня Рагнеда і прэсвітэр Апанасій.

Апанасій. Матухна княгіня, яшчэ раз кажу: час адумацца вам. Сапраўдны Бог наш гаворыць мне: я навяду на паганых увесь стэп гэты, значыць, людзей са стэпу, жорсткіх і крыважэрных, якія блукаюць па зямлі толькі дзеля разбою. I яны павыкідваюць косці бацькоў вашых з магіл, параскідваюць па лугах і нівах пад сонцам, месяцам і зоркамі, якім вы пакланяецеся. Скіньце вашых жорсткіх багоў у Свіслач — і драўлянага Перуна з сярэбранай галавой і залатымі вусамі, таксама Дажбога і Стрыбога, як Сімаргла і Мокаш, з усімі разам.

Рагнеда. Пачакай, прэсвітэр. Вось ты пагражаеш нам сваім Богам. Значыць, і твой Бог жорсткі? Дык навошта мяняць нам сваіх, няхай, як ты гаворыш, і жорсткіх, на такога ж, а можа, і больш яшчэ жорсткага?

Апанасій. Княгіня, старое прайшло. Цяпер настае новае. А ты трымаешся за ранейшае. Нават імя Гарыслава, якое даў табе князь Уладзімір, адкінула. Захацела зноў звацца Рагнедай.

Рагнеда. Майму мужу, вялікаму князю, даўно хацелася вытравіць з маёй памяці ўсё роднае, забыць бацьку і маці, якіх ён забіў, малых братоў, якія таксама былі зарэзаны варагамі. Дзеля гэтага ён звацца прымусіў мяне іначай. Але цяпер я зноў на сваёй зямлі. I тут мая воля!

Апанасій. Матухна княгіня, не так твая воля, як сынава. Ізяславу належыць і гэты град, і ўсё, што навокал яго. А ў Полацку — пасаднік вялікага князя.

Рагнеда. Але сын не выгане маці.

Апанасій. Я таксама гатовы маліцца за чысціню яго душы і праведнасць думак.

Рагнеда. Думаеш, нашы багі назусім адступіліся ад яго?

Апанасій. Хто ведае, княгіня, але муж твой у Корсуне, калі прымаў новую веру, перад усім тамашнім народам сказаў: «Толькі цяпер пазнаў я сапраўднага Бога!»

Рагнеда. Не веру я Уладзіміру. Крывадушны ён быў, крывадушны і цяпер. Сын рабыні. А новую веру ўзяў, бо грэчаскія цары не аддавалі без гэтага за яго сястру сваю Ганну. Таму я ў цябе, праваслаўны прэсвітэр, пытаюся: навошта яму, распусніку, яшчэ адна жонка? Толькі дзеля таго, каб парадніцца з вялікімі царамі? У яго ж гэтых жонак без мяне яшчэ чатыры — грачанка, якую забраў у забітага ім жа брата, балгарыня, чахіня і яшчэ адна... Я ўжо не ведаю нават, з якой зямлі яна...

Апанасій. Так, муж твой, княгіня, быў дасюль ва ўладзе пажадлівасці. I новая вера ўратуе вялікага князя ад гэтага. У новай веры яму належыць мець адну жонку.

Рагнеда. Нішто яго не прымусіць адмовіцца ад пажадлівасці. Я добра ведаю яго, таксама як ведаю і тое, колькі ў яго наложніц, а то і звычайных палюбоўніц усяго на адну ноч: у Вышгорадзе — трыста, у Белгорадзе — трыста, у Бярэсце — дзвесце... Не, прэсвітэр, чорт у яго паміж рэбраў заўсёды будзе варушыцца, бунтаваць дурную кроў.

Апанасій. Я ж кажу, па нашай веры нават вялікаму князю можна мець усяго адну жонку. Так што...

Рагнеда. Ці не хочаш ты сказаць, што Уладзімір распусціць свае гарэмы, стане жыць з адной Ганнай? А грачанку сваю, чахіню, балгарыню ды ўсіх іншых развязе ў такія вось удзелы, як мой?

Апанасій. Твайго сына, княгіня.

Рагнеда. Няма чаго лішні раз напамінаць мне аб гэтым! I няма чаго настройваць сына супроць маці! Я ведаю, якія размовы ты вядзеш з ім!

Апанасій. Я выконваю волю яго бацькі, вялікага князя кіеўскага, і майго Бога, Ісуса Хрыста.

Рагнеда. А цяпер, прэсвітэр, слухай маю волю: куміраў мы сваіх бурыць пакуль не збіраемся тут! Скажы вялікаму князю, што мы яшчэ пажывём са старымі багамі. Так што, прэсвітэр, і табе далей знаходзіцца ў Ізяславе не варта.

Апанасій. Матухна княгіня!

Рагнеда. Яне жартую, прэсвітэр. Забірай свае медныя ды сярэбраныя крыжыкі, іконкі на шаўковых гайтанах, на сярэбраных ланцужках ды ступай, адкуль прыйшоў, не бянтэж людскія душы.

Апанасій. Бянтэжыць не варта, але надзею...

Рагнеда. На чаканне кары, на чаканне бяды?

Апанасій. Шлях зямнога жыцця кароткі, але ён нікчэмны перад вечнасцю пакутаў для адных і перад такой жа вечнасцю раю для другіх.

Рагнеда. Для тых, каго выбера твой Бог?

Апанасій. Так. Але і для тых, хто выбера яго і хто заслужыць перад ім.

Заходзіць Iзяслаў.

Ізяслаў. Добрай раніцы, мама! (Падыходзіць да Рагнеды, становіцца на калені, цалуе.)

Рагнеда. Як далася ноч, сын?

Ізяслаў. Над свяшчэнным лесам за Свіслаччу да раніцы елаўся куродым. Няйначай, вядун Холад зноў выведваў у багоў нейкую тайну.

Апанасій. Так, яшчэ звечара патыхала адтуль цяжкім дымам, ажно нельга было спаць. Відаць, гарэла ў земляных пячурках сырая трава і розная іншая цвіль.

Ізяслаў. Старая ваўчыца таксама выла да самай раніцы. Дазволь, матухна, забіць яе ці хоць бы напалохаць, каб не набліжалася да замка.

Рагнеда. Не, сын. Няхай жыве. Няхай ходзіць і вые. Мы разам будзем адыходзіць на той свет — яна і я. А вось прэсвітэр Апанасій пакіне нас сёння. (Глядзіць на сына, але той апускае вочы.) Ты хочаш пагаварыць з ім напаследак?

Iзяслаў. Калі на тое будзе твая воля.

Рагнеда. Тым часам, сын, прывыкай ужо і да свае волі. Дык хочаш?

Iзяслаў. Хачу.

Рагнеда. Ну, то не варта нікуды адсюль хадзіць. Заставайцеся тут. А мне трэба распарадзіцца па замку. Бывай, праваслаўны прэсвітэр!

Апанасій. Што вялікаму князю сказаць?

Рагнеда (засмяялася). Першае, скажы, што мы жывыя. I сын яго, Ізяслаў, і жонка Рагнеда.

Апанасій. Гарыслава?

Рагнеда. Не, Рагнеда. (Выходзіць.)

Апанасій. Бачыш, княжыч, гоніць мяне адсюль твая маці.

Ізяслаў. Яна не цябе гоніць. Яна тваю веру не прымае. Бо лягчэй спакусіць маладога. А людзі ў гадах, як мая маці, цяжка расстаюцца нават са сваімі няхітрымі звычаямі, не тое што з багамі.

Апанасій. Ты не па гадах разумны, княжыч. I гэта без кніжак. Разумею, як бы ўзбагаціўся твой розум пры грамаце.

Iзяслаў. Мне захожыя святары часта чытаюць кнігі.

Апанасій. Гэта добра, княжыч, што ты ўмееш слухаць. Але самыя правільныя кнігі, каб ведаў, грэчаскія, з Царграда. (Трохі маўчыць, а тпады зноў гаворыць.) Хацелася б мне дазнацца, што начараваў на сваім смуродным вогнішчы Холад?

Ізяслаў. Хутка дазнаемся. Але ты раскажы, прэсвітэр, як гэта было там, у Корсуне, калі бацька мой...

Апанасій. ...I вялікі князь прымаў новую веру?

Ізяслаў. Так.

Апанасій. Матухна твая толькі што казала, што прыняў ён яе з-за царыцы Ганны, але гэта ў яе старая злосць і рэўнасць гавораць.

Iзяслаў. Ты маю маці не чапай, прэсвітэр.

Апанасій. А напраўду было так. Вялікі князь захапіў Корсунь і паслаў царам Васілію і Канстанціну ў Царград сказаць: «Вось узяў ужо ваш град славуты. Чуў жа, што маеце сястру ў дзеўках: калі не аддасце за мяне, то зраблю і вашаму граду тое ж, што гэтаму».

Ізяслаў. Так, гэта голас майго бацькі. Чулі яго пад Пшэмыслам і Чэрвенам палякі. Перамог ён вяцічаў, праўда, на гэтых давялося хадзіць, лічы, за адзін год двойчы. Яцвягі таксама праз год пакарыліся кіеўскаму князю. Паспеў схадзіць мой бацька і на радзімічаў. Там яшчэ і цяпер, кажуць заезджыя сюды людзі, пішчанцы Воўчага Хваста баяцца... Заключыў нядаўна мір з балгарамі. Балгары так і сказалі: «Тады не будзе паміж намі міру, калі камень стане плаваць, а хмель — тануць».

Апанасій. Твая праўда, княжыч. Воін твой бацька выдатны. Але ці чуў ты размову яго са сваім дзядзькам перад заключэннем гэтага міру?

Ізяслаў. Ну?

Апанасій. Паглядзеў я палонных, кажа дзядзька вялікаму князю, дык усе яны, аказваецца, у ботах. Гэтыя даніну не стануць нам плаціць, пойдзем пашукаем сабе лапатнікаў.

Ізяслаў. Бацькаў дзядзька, вядома, дасціпны чалавек, прэсвітэр, але людзі таксама ці мала што выдумаць могуць. Нябось не ў Кіеве чуў пагудку гэту? За морам?

Апанасій. Ад людзей, княжыч.

Ізяслаў. Так, людзі паўсюль жывуць і гавораць. Аднак нельга песціць надзею, што яны аднолькава думаюць і пра сябе, і пра сваіх суседзяў. Дык што вялікія цары? Чым яны адказалі на дамаганні вялікага князя?

Апанасій. Не гонар нам, маўляў, хрысціянам, выдаваць за паганых; калі прымеш хрышчэнне, то і атрымаеш, гэта значыць, сястру, і царства нябеснае прымеш, і з намі аднае веры будзеш.

Iзяслаў. Эйш! I што ж вялікі князь?

Апанасій. Зноў праз паслоў перадаў: закон ваш я ведаю, вялікія цары, і пра веру хрысціянскую чуў і пра богаслужэнне таксама. Тады вялікія цары шлюць сваіх паслоў у Корсунь: «Дык хрысціся, калі ведаеш!» А вялікі князь на сваім стаіць: «Прыйдзіце з сястрой вашай, тады хрысціце мяне!» Пачалі вялікія цары перамаўляцца з Ганнай. Тая ў плач: «Лепш бы мне тут памерці!» А браты ў адказ ёй: «Можа, прывядзе праз цябе Бог наш Рускую зямлю да пакаяння, а нашу пазбавіць ад жахлівай вайны». Ледзь прымусілі ехаць сястру ў Корсунь.

Iзяслаў. Грэчаскія цары сілу бацькаву пачулі. Словам, прэсвітэр, вялікі кіеўскі князь па-ранейшаму пасылае суседзям сваю волю.

Апанасій. Ва ўсім промысел божы.

Ізяслаў. Так, прэсвітэр, багі маюць над намі вялікую сілу, таксама як сонца, месяц і зоркі.

Апанасій. Вы, язычнікі, пагразлі цалкам у забабонах, у прымхах, адным словам, у паганстве. Трэба вам новага Бога.

Iзяслаў. Багі, прэсвітэр, аказваецца, таксама не вечныя. Пакуль што вечныя сонца, месяц, зоркі...

Апанасій. Да канца не хочаш, княжыч, даслухаць?

Ізяслаў. Дык яно ўсё і так зразумела. Вялікі князь прыняў у Корсуне новую веру...

Апанасій. Таксама не без промыслу божага. Захварэлі ў твайго бацькі вочы. Не стаў бачыць нічога. Пакутаваў моцна, перажываў, ужо адчайвацца стаў. I тут яму зноў пачалі раіць: калі хочаш пазбавіцца ад хваробы, хрысціся!

Iзяслаў. Заганялі, як у нерат.

Апанасій. Паслухаўся Уладзімір парады, згадзіўся нарэшце прыняць хрышчэнне. I калі біскуп корсунскі паклаў руку на яго, стаў вялікі князь зноў відушчы!

Iзяслаў. Мы тут, у Ізяславе, чулі пра яго хваробу і таксама прасілі сваіх багоў за яго. Так што яшчэ невядома, хто больш літасцівы да вялікага князя быў — ваш, хрысціянскі Бог, ці нашы, язычніцкія. (Падыходзіць да акна, гаворыць прэсвітэру Апанасію.) На пераходным мосце ўжо стаіць вядун Холад. Пэўна, княгіню чакае.

Апанасій. Смуродзіў жа цэлую ноч...

Ізяслаў. Я на тваім месцы, прэсвітэр, таксама паслухаўся б княгіні, пайшоў бы адсюль. А то невядома, што гэты Холад наваражыў. У чый бок дым ад вогнішча сёння паказваў? Ты за свайго Бога стаіш, ён — за сваіх.

Апанасій (жагнаецца). Свят, свят, свят!

Iзяслаў. Нешта не падабаецца мне сёння выгляд нашага ведуна. Адчувае, што стаю перад акном, можа, нават бачыў, што стаю, але не азірнуўся. Стаіць як зацяты.

Апанасій. Ведуны над князямі ўлады не маюць. Адзін Бог усім распараджаецца.

Iзяслаў. Над князямі не маюць, а над людзьмі маюць. Значыць, па вашай рэлігіі, прэсвітэр, трэба ставіць храмы. Капішчы не патрэбны?

Апанасій. Так, княжыч. Цэрквы, а на іх — званы.

Iзяслаў. Звон — яшчэ не малітва.

Апанасій. Адкуль табе ведама гэта, княжыч?

Iзяслаў. Гасціў у нас адзін кніжнік. Толькі ён быў не з грэчаскай зямлі. Зайшоў сюды праз княства палян. Дык той кніжнік і расказваў — і пра храмы, і пра званы, і пра службу ў храмах, і пра тое, што звон — яшчэ не малітва.

Апанасій. Няйначай, лацінянін.

Iзяслаў. Можа.

Апанасій. Вучэнне лацінян, княжыч, таксама хлуслівае. Вось паслухай: у цэрквах сваіх, а цэрквы ў іх сапраўды ёсць, лацінянін табе праўду казаў, але ў цэрквах тых яны не пакланяюцца іконам. Пішуць крыж на зямлі і спярша цалуюць, а тады становяцца на яго нагамі, топчуць... Гэтаму не вучылі апосталы. Апосталы вучылі цалаваць крыж і шанаваць ікону. Бачу, многія святары тут, па вашай зямлі, ходзяць...

Ізяслаў. То нікому яна не патрэбна была, то раптам...

Апанасій. Ісусу Хрысту спатрэбілася, княжыч. Гэта ён павярнуўся да яе тварам.

Ізяслаў. Добра, прэсвітэр. Ты кніжкі свае пакінь мне, а ўсё астатняе — забірай з сабой. Ды ідзі ўжо, раз княгіня незадаволена. А ў мяне тым часам да цябе просьба: будзеш у Кіеве, схадзі да братоў маіх і сясцёр, яны, відаць, і цяпер жывуць на Лыбядзі, у былым нашым доме. Скажы, што брат іх, Ізяслаў, не забыў іх. Маці таксама плача.

Прэсвітэр Апанасій кланяецца, выходзіць. Счакаўшы трохі, княжыч таксама ідзе следам. На перакінутым цераз роў мосце стаіць вядун Холад. Ізяслаў падыходзіць да яго.

Ваўчыца з твайго свяшчэннага лесу, няйначай, ашалела. Казалі ў слабадзе, што кідалася надоечы на каваля, а сёння спаць не давала, да самага замка падыходзіла.

Xолад (амаль варожа). У свяшчэнным лесе, княжыч, усе свяшчэнныя. I птушкі, і звяры, і людзі.

Iзяслаў. Чаму яна сюды па начах ходзіць?

Xолад. Бо звер. Зверу не загадаеш.

Iзяслаў. Тады навошта твае чары?

Холад. Мае чары за лесам не маюць сілы.

Ізяслаў. Другі раз зацкую ваўчыцу сабакамі. А то стралу з лука пушчу. Вось настане месячная ноч і ўпалюю.

Холад. Князі часцей на мядзведзяў ходзяць. Кажаш — ваўчыца накінулася на каваля, а не чуў, што ў Валоўшчыне мядзведзь задзёр бабу?

Iзяслаў. Калі гэта?

Холад. Здаецца, заўчора.

Iзяслаў. Трэба сказаць пра мядзведзя лоўчаму. Але ваўчыцу таксама неабходна суняць.

Холад. Далася табе, княжыч, ваўчыца! Вунь прэсвітэр Апанасій...

Iзяслаў. Прэсвітэру таксама адмоўлена ад замка.

Холад. Матухна твая ведае, што рабіць — як сустрэць якога госця і як пасля правесці. Ёй бы ў палацы вялікага князя жыць, тады б і ў Кіеве не здарылася такога замарачэння.

Iзяслаў. Дык гэта не ў Кіеве, гэта — у Корсуне.

Холад. Усё ідзе з Кіева. Там у душах зарадзілася, а ў Корсунь дакацілася.

Ізяслаў. З Царгорада, вядун.

Xолад. Царгорад за морам не першы год. Але Кіеў перад ім трымаўся.

Iзяслаў. Ты не абмовіўся апошнім словам з прэсвітэрам?

Холад. Не.

Iзяслаў. Дарэмна.

Холад. Усе гэтыя прэсвітэры не разумеюць аднаго.

Ізяслаў. Чаго?

Холад. Што ўсе людзі, якія жывуць на зямлі, не могуць задаволіцца адным богам. Можа, аднаму чалавеку сапраўды патрэбны адзін бог, але адзін бог на ўсіх людзей... (Круціць галавой і паціскае плячамі.)

Ізяслаў. Вось бачыш, і тваю непахісную душу збянтэжыў хтосьці.

Холад. Кіеў, княжыч, Кіеў збянтэжыў!

Ізяслаў. Але на ваўчыцу ўсё-ткі знайдзі ўправу! (Бачыць, што па мосце ў замак ідзе лоўчы. Крычыць.) Гэй, лоўчы!

Лоўчы падыходзіць.

Ты чуў, што паблізу Ізяслава ходзіць мядзведзь?

Лоўчы. Мядзведзіца, княжыч. Малога мядзведзьку мужыкі на дрэве закалолі, нібыта борці выдзіраў, дык яна цяпер помсціць. Але я паслаў ужо старога Гарабоя дагледзець. Заўтра, калі што, самі можам на коней сядаць.

Iзяслаў. Хвала за кемлівасць, лоўчы. Дык заўтра пагойсаем па лесе?

Холад. Ты б пасцярогся, княжыч. Раз’ятраная мядзведзіца — не старая нямоглая ваўчыца.

Iзяслаў. Спытай сёння багоў, што скажуць пра мой лёс?

Холад. Яны ўжо сказалі пра твой лёс.

Ізяслаў недаверліва глядзіць на ведуна.

Ізяслаў (да лоўчага). Хадзем, лоўчы, на стайню. Хачу паглядзець на Буланчыка. (Да Холада.) А ты чаго стаіш? Ідзі ў замак. Ты ж у замак хацеў?

Xолад. Я тут, на мосце, пачакаю княгіню. Мне яна патрэбна на адно слова.

Ізяслаў з лоўчым на вачах ведуна спускаюцца з моста ў двор замка. Княгіня Рагнеда тым часам з’яўляецца на мосце.

Рагнеда. Аб чым задумаўся, Холад?

Холад. Можна знайсці шмат слоў, каб адказаць табе, княгіня. I ўсе яны будуць правільныя. I ўсе не скажуць да канца праўды. Бо словы ўвесь час мяняюцца. Няма ім ліку і меры.

Рагнеда. Затуманены для мяне сэнс тваіх слоў, вядун.

Холад. Я ўсё пра твайго цяперашняга госця.

Рагнеда. Дык адпусціла ж яго з замка!

Холад. Я не пра тое, княгіня. Вось хрысціяне кажуць, што мы, язычнікі, легкаверныя і прадажныя, што мы па цямноце сваёй панавыдумлялі сабе шмат багоў, да таго ж такіх, якія не маюць і не мелі жывой плоці. А самі хрысціяне што? Таксама вераць у тое ж: у тры дасканалыя сутнасці.

Рагнеда. Ты хутка можаш стаць такім чынам іхнім святаром.

Холад. Не кашчунствуй, княгіня. Але прыйшоў я пагаварыць вось пра што. Нашы багі патрабуюць новую ахвяру. Проста ім належыць яна па праву. Надышоў час чарговай ахвяры.

Рагнеда. Вы кідалі жэрабя?

Холад. Не. Учора змагаліся паміж сабой вада і агонь, плыткае і трывалае, сухое і вадкае.

Рагнеда. На каго ж падзьмула?

Xолад. Гэты раз на дзяўчыну.

Рагнеда. Што ж ты вочы адводзіш? Гавары!

Холад. На дачку злотніка твайго, Анею.

Рагнеда. Што яны, твае багі, памуціліся ў розуме?

Холад. Гэта не толькі мае багі, яны і твае, княгіня!

Рагнеда. А што мне сын мой скажа, княжыч Ізяслаў? Яны ж разам растуць! Думаеш, Ізяслаў ухваліць такую ахвяру?

Xолад. Раней гэта за шчасце лічылася — стаць ахвярай, паслужыць людзям.

Рагнеда. Я не пра людзей. Я — пра княжыча.

Холад. Княжыч наш хоць і малады целам, аднак узмужнелы розумам. Анея — не яго лёс, дарма што разам растуць. Я сон бачыў. Ізяслаў сядзеў на княскім стале.

Рагнеда. На Кіеўскім?

Холад. Не магу сказаць, княгіня. Гэта і мне невядома. Бачыў Ізяслава на княскім стале, а на якім — незразумела.

Рагнеда. Гэта адно аднаму не замінае. Ізяслаў і Анея... Не, вядун, тут штосьці не так. Ідзі ў свой лес, зноў пачынай чараваць. Скажы багам, што гэты раз яны памыліліся.

Xолад. Я ж казаў — змагаліся за Анею вада і агонь, плыткае і трывалае, сухое і вадкае...

Рагнеда. I ўсё-ткі, вядун!..

Холад. Анея цяпер не пара Ізяславу. Ды і вялікі князь не дазволіў бы мець яе свайму сыну за жонку.

Рагнеда. Пра князя ты памаўчаў бы!.. Уладзімір сам паходзіць ад рабыні. Хіба не чуў? Ад рабыні Малушы. Дык не яму пярэчыць, каб сын яго браў за сябе таксама з простых дзяўчыну?

Xолад. На тое воля князя. Але ахвяраваць гэты раз нашым багам мусіць сваю дачку твой злотнік, княгіня.

Рагнеда. Да яго хто-небудзь ужо хадзіў з гэтым?

Холад. Не.

Рагнеда. Вы падумалі сабе, што ён вараг, а не тутэйшы?

Холад. Гэта не мы думалі, княгіня. Як выбар паў на яго дачку, я ўжо сказаў. А што датычыць варага...

Рагнеда. Ён жа чужой веры!

Холад. Дзе яму ў нас тут трымацца было той веры? Нябось забыў ужо. Ды і калі ён быў у тых грэках? Ад язычнікаў прыйшоў у грэкі, да язычнікаў зноў прыйшоў. Нават наведваўся колькі разоў на свяцілішча да нашых багоў...

Рагнеда. I ўсё-ткі няўдалы выбар, вядун, ох няўдалы! I княжыч за сяброўку працівіцца стане, і бацька ўзбурыцца.

Холад. Не нам, княгіня, мяняць дзедаўскія звычаі.

Рагнеда. Але святары заўсёды да голасу князёў сваіх прыслухоўваюцца!

Xолад. Таму я і прыйшоў.

Рагнеда. Ізяславу не гаварыце! Заўтра ён нібыта едзе са сваімі людзьмі на паляванне. Мядзведзіцу хочуць упаляваць.

Xолад. А злотніку твайму сказаць пра дачку?

Рагнеда. Не з добрай ты справай да мяне прыйшоў сёння, вядун, ой не з добрай!

Княгіня падыходзіць да краю моста, раздае міласць жабракам. З бліскучымі чорнымі вачамі, з доўгай сівой барадой вядун колькі часу яшчэ ходзіць на мосце, пасля па сцяжынцы падымаецца на замкавы вал. Княгіня вяртаецца ў замак.

Той жа светлы пакой, што і раней. Заходзіць Ізяслаў.

Ізяслаў (да маці, якая сядзіць каля вялікай скрыні). Чаго прыходзіў вядун са свайго лесу?

Рагнеда. Не трэба варожасці, сын!

Iзяслаў. Ведаеш, іншы раз надта хочацца зайсці ў іхняе свяцілішча ды парушыць там усё.

Рагнеда. А я ўсё думаю, адкуль гзта ў цябе? Аказваецца, душа твая таксама ўзбунтавалася супроць старых багоў?

Iзяслаў. Супроць багоў я нічога не маю, мама. Мне не падабаюцца людзі, якія знаходзяцца ў свяшчэнным лесе вакол багоў.

Рагнеда. Супакойся, сын. Злосць нічога не выкліча ў адказ акрамя злосці. Сваіх багоў мы з табой не выбіралі. Мы нарадзіліся з іх згоды.

Iзяслаў. Няхай сабе так.

Рагнеда. Дык навошта бунтуеш?

Iзяслаў. Пра гэта я толькі табе сказаў.

Рагнеда. Багі не толькі чуюць, яны здагадваюцца.

Iзяслаў. Не падабаецца мне вядун Холад.

Рагнеда. Што зробіш? Ён — табе. Бадай, ты яму — таксама. Відаць, праз твае доўгія размовы з прэсвітэрам Апанасіем.

Ізяслаў. Я і з прэсвітэрам гэтаксама размаўляю. Мне не падабаецца, што яны са сваімі багамі пачынаюць раздзіраць чалавека напапалам. Той з Ісусам Хрыстом, гэты... з Хорсам, Стрыбогам ды з Перуном.

Рагнеда. Бедны хлопчык!.. Ты — малады, а ў такія гады чалавек звычайна бунтоўны. Лепей было б, сын мой, каб бунтавалася ў табе сіла, а не душа. Ты маеш у сабе здольнасць пагаварыць сур’ёзна з маці?

Iзяслаў. Так. Я прыйшоў сюды, каб пагаварыць. Я не стаў гаварыць пра гэта ў прысутнасці прэсвітэра. Таму і адказаў на тваё пытанне, што спаў сёння добра. Не, мама, я не ўсю ноч спаў. Бо ў сне бачыў бацьку.

Рагнеда. I тую раніцу?

Ізяслаў. Я чамусьці не дужа помню яе. Яна для мяне была як навальніца. Прагрукатала і адышла за небакрай.

Княжыч становіцца на калені перад маці, тая бярэ галаву яго ў свае рукі.

Рагнеда. Ты, мой хлопчык, страціў у тую раніцу бацьку, а я знайшла вернага сына. Дык, кажаш, як навальніца для цябе яна, тая раніца? Можа, гэта і добра. А ў мяне ўсё наадварот. Для мяне тая ноч, а потым раніца як насланнё. I ўсё жыццё таксама здаецца насланнём. Значыць, бацьку ты бачыў у сне безадносна да тае раніцы?

Ізяслаў. Так.

Рагнеда. I як жа ён табе сніўся?

Ізяслаў. Здаецца, зусім без злосці, але ўсё нібыта хацеў штосьці сказаць. I якраз у той момант, як пачуць яго голас, мяне хтосьці будзіў. Напэўна, ваўчыца. I так колькі разоў за ноч. Так што спаў я, мама, дрэнна. I ўсё чамусьці мне сёння не падабаецца. Асабліва вядун Холад. У яго вачах сапраўды холад, дарма што дзікім бляскам гараць. А заўтра ў мяне паляванне. Ведаеш, вакол горада нашага мядзведзіца раз’ятраная ходзіць?

Рагнеда. Я чула, сын. Ведаю, што і на паляванне збіраешся. Але ж...

Ізяслаў. Ну вось, цяпер і ты пачнеш ушчуваць. Не першы раз мне на мядзведзяў хадзіць.

Рагнеда. Ты сапраўды не па гадах набіраешся сілы, Ізяслаў. I розуму.

Ізяслаў. Дык пра што ты збіралася гаварыць са мной?

Рагнеда. Гаворка тая нікуды ад нас не ўцячэ. Каго ты возьмеш з сабой на паляванне? Толькі сваіх слуг? Можаш узяць і маіх. Усё-ткі падмога. Ды і мядзведнікі мае больш спрактыкаваныя. А твае — маладыя.

Ізяслаў. Няхай. Са мной акрамя іх будуць лоўчы і Гарабой. Хіба, можа, злотніка твайго папрасіць у цябе?

Рагнеда. Не варта. Злотнік — па золату, не па мядзведзях.

Заходзіць лоўчы.

Лоўчы. Прабач, княгіня. Мне княжыч патрэбны.

Ізяслаў (бачыць незадаволены матчын позірк), Гэта я загадаў лоўчаму адшукаць мяне, дзе б ні быў, калі вернецца Гарабой.

Рагнеда (да лоўчага). Гавары.

Ізяслаў становіцца на ногі.

Лоўчы. Мядзведзіца бадзялася сёння вакол свяшчэннага лесу. Можа, да замка падыходзіла.

Iзяслаў. Хіба людзі з замка яе пакрыўдзілі?

Лоўчы. Не, княжыч. Тыя смерды цяпер не вылазяць з хат сваіх, што ў Валоўшчыне.

Рагнеда. А я думаю, чаму гэта ваўчыца пад самы замак падыходзіла. Таксама абароны шукала?

Iзяслаў. Дзе будзем абкладваць мядзведзіцу?

Лоўчы. Выедзем, княжыч, на ноч, а там відаць будзе. Куды яна, туды і мы. Урэшце, да раніцы высачым. Сабакі дапамогуць.

Рагнеда. Ты, лоўчы, глядзі там!

Лоўчы. Не хвалюйцеся, княгіня. Вачэй не звяду і паперад сябе княжыча не пушчу.

Рагнеда. Няхай з вамі будуць нашы багі.

Лоўчы выходзіць.

Ізяслаў (сядаючы ў крэсла ў прасценку паміж вокнамі). Усё-ткі з якой прычыны прыходзіў да цябе Холад?

Рагнеда. Я ж казала. Пагаварыць. Тут ніхто не можа рабіць без княскай волі. Але тым часам і ён сон свой расказаў. Дзіўна, усе бачаць сны, а я — не. Вось ужо даўно мне нічога не сніцца.

Iзяслаў. Пра што яго сон?

Рагнеда. Нібыта цябе бачыў на княскім стале.

Iзяслаў. У Кіеве?

Рагнеда. Гэта невядома, на княскім стале. Можа, сапраўды бацька твой успомніў пра цябе. Хоць што я кажу? Хіба да гэтага яму цяпер? I жонку новую бярэ сабе, і веру мяняе.

Iзяслаў. Ты ўсё не можаш яму дараваць?

Рагнеда. Ён не толькі маё жыццё зганьбаваў, але і княства наша Полацкае знішчыў. Ты становішся дарослы, сын, таму пра ўсё павінен ведаць. Можа, дарэмна цябе так доўга трымаю пры сабе? Пара б табе свету паглядзець.

Iзяслаў. Да свету адсюль далёка.

Рагнеда. Далёкі свет заўсёды пасля становіцца блізкі. А бацьку твайму я сапраўды не даравала. У яго ўжо была я, а ён забіў свайго брата і ледзь не з-пад яго ўзяў сабе ягоную жонку, грачанку, ад якой Святаполк.

Iзяслаў. Калі гэта было?

Рагнеда. Што?

Ізяслаў. Ну... тое... калі забіў мой бацька свайго брата Яраполка?

Рагнеда. Не дужа даўно. Але заманіў да сябе ў дом яго, а тады двух варагаў нацкаваў, і тыя паднялі на мячах пад пахі на марозе.

Зноў перапыняюць іх размову — заходзіць кабета. Гэта былая Ізяславава нянька.

Нянька. Матухна княгіня, недагледзелі — Красуля твая занудзілася. Сліна з языка цячэ.

Рагнеда. Калі гэта здарылася?

Нянька. Няйначай, звечара. Недагледзелі, княгіня...

Рагнеда. Можа, травы нядобрай наелася?

Нянька. Калі гэта відана, княгіня, каб карова ды благую траву ела?

Рагнеда. Можа, памылілася?

Нянька. Каровы, як і сабакі, ніколі з гэтым не памыляюцца. Вінаваты, княгіня.

Рагнеда. Хто ў ноч на кароўніку быў?

Нянька. Самая старшая скотніца. Яна дачку сваю падмяняла.

Рагнеда. А тая?

Нянька. Занядужала.

Рагнеда. Нядужых зусім не трэба трымаць на маім кароўніку!

Нянька. Вінаваты, матухна княгіня, вінаваты!..

Рагнеда. Што мне з вашай віны? Пакліч да Красулі са слабады шаптуна.

Нянька. За гэтым вось і прыйшла. Зараз жа пашлём.

Нянька выходзіць.

Рагнеда (да сына). Бачыш, чым у гэтай глухамані даводзіцца займацца? Вось праўда ўжо — наш Ізяслаў не Кіеў. Дык пра што гэта мы з табой?

Iзяслаў. Пра князя Яраполка.

Рагнеда. Ах, так. А Яраполк перад тым таксама забіў свайго брата, Алега. Яны — тры браты былі: Яраполк, Алег і Уладзімір Святаславічы. Жывы цяпер застаўся адзін — твой бацька.

Ізяслаў. А якая варожасць была паміж Яраполкам і Алегам?

Рагнеда. Такая ж, як і паміж тваім бацькам і Яраполкам. За Кіеўскі стол. Хоць за сапраўдную прычыну выдаюць іншае. Нібыта на паляванні Алег забіў чалавека, сына Свенельда, які служыў яшчэ ў вялікага князя Святаслава. Таму нібыта папомсціўся Яраполк. Напаў на Алега, разбіў яго. Але брата не сам забіваў, дакладней, не сваёй рукой. Акурат як не сваёй рукой забіваў твой бацька Яраполка.

Iзяслаў. Страшная гэта рэч — княскі стол...

Рагнеда. Крывавая. Хоць у нас, у Полацку, за ўладу гэтак не змагаліся. Ці ведаеш жа ты, сын, хто забіў твайго полацкага дзеда Рагвалода?

Ізяслаў. Не.

Рагнеда. Вось бачыш!.. Бо яшчэ малы.

Iзяслаў. Сама ж нядаўна казала, што час ужо мне мець сваю волю. Значыць, не такі малы, як думаеш?

Рагнеда. Ну-ну, маці заўсёды хочацца, каб яе дзеці не хутка раслі. Дарослыя — становяцца ўжо не яе дзецьмі. Удачы табе на паляванні, сын.

Ізяслаў спружыніста ўскоквае, выходзіць. Рагнеда з тугой глядзіць яму ўслед.

Праз тыя ж дзверы ў пакой ледзь не ўбягае ўсхваляваны злотнік.

Злотнік (падае на калені). Ратуй нас, княгіня.

Рагнеда (робіць выгляд, што ні аб чым не здагадваецца). Гавары, злотнік.

Злотнік. Анею ратуй, княгіня.

Рагнеда. Станавіея на ногі. I супакойся.

Злотнік. Прыходзіў са свяшчэннага лесу ад ведуна чалавек. Анею, дачку маю, хочуць прынесці ў ахвяру багам!

Рагнеда. Ахвяраванне не намі прыдумана, злотнік. I тая сям’я, ад якой звычайна бяруць ахвяру, лічыць за гонар гэта.

Злотнік. Княгіня, зразумей, я — другой веры. Я — хрысціянін. Я прыехаў у Кіеўскую зямлю хрысціянінам. I я не прызнаю мясцовых багоў!

Рагнеда. Але ж, казалі, таксама хадзіў у свяшчэнны лес?

Злотнік. Хадзіў. Дзеля цікаўнасці.

Рагнеда. А дачка твая?

Злотнік. Сама ж ведаеш, яна яшчэ амаль дзіця!

Рагнеда. У ахвяру багам звычайна такіх і прыносяць.

Злотнік. Але як пасылаў мяне вялікі князь з табой, то абяцаў, што тут будуць шанаваць маю веру! Ці я чым-небудзь не дагадзіў табе, княгіня?

Рагнеда. Маёй улады, злотнік, мала для свяшчэннага лесу.

Злотнік. Тады мне давядзецца падавацца са скаргай да вялікага князя ў Кіеў. Я служыць браўся, маючы волю. I я, і мая сям’я недатыкальны тут!

Рагнеда. Гэта ўсё, злотнік, зразумела. Але жаданне багоў...

Злотнік. Гэта інтрыгі ведуна, княгіня. I не багі гэта. Сама ведаеш.

Рагнеда. Я шаную сваіх старых багоў. Да таго ж ты павінен зразумець: тут — не Кіеў, тут — Ізяслаў. Што да цябе мае вядун Холад?

Злотнік. Да твайго злотніка, княгіня, усе нешта маюць. Адны — справу, другія — зайздрасць.

Рагнеда. Ну, а калі ты да Кіева дабярэшся? Да таго ж, мусіць, вялікі князь яшчэ не вярнуўся з Корсуня. Давядзецца, злотнік, скарыцца волі тутэйшых багоў. Тым больш што выбар іх датычыць лёсу тваёй дачкі, а не цябе.

Злотнік. Адумайся, княгіня! Трэба суняць ведуна! Супакой сваіх багоў!

Рагнеда (ледзь не ў адчаі). Ім патрэбна ахвяра, злотнік!

Злотнік. Мая дачка не можа быць прынесена ў ахвяру! Я зноў табе нагадваю: і я, і мая сям’я — яны вольныя. Мы служым па найму ў кіеўскага князя, дарма што прыслужваем цяпер табе.

Рагнеда. Але што я магу зрабіць супроць багоў?

Злотнік. Не багі гэта, а звычайнае дрэва! Сёння яно расце, а заўтра згніе. На зямлю ўпадзе. Гэтыя так званыя багі вашы не ядуць, не п’юць і не размаўляюць. Яны зроблены людзьмі. Бог адзін. Сапраўдны Бог. Стварыў ён неба, зямлю, зоркі, месяц, сонца і чалавека. I даў нам Ісуса Хрыста. А старыя багі што зрабілі? Самі яны зроблены! Не дам дачкі свае паганым!

Рагнеда. Супакойся. Давай разам падумаем.

Злотнік. Можа, княжыча папрасіць? Яны ж раслі разам з Анеяй? Яшчэ невядома, як ён на ўсё паглядзіць.

Рагнеда. Княжычу і словам не абмоўся! Яму — на паляванне. Ладна, ідзі, злотнік. Я падумаю. Да вечара яны ўсё роўна не паЕядуць яе ў лес. Ты ўстань!

Злотнік. Але з лесу ўжо яе не выбавіш, як павядуць!

Рагнеда. Вось ты казаў, што збіраешся паскардзіцца вялікаму князю. Нябось сам у Кіеў падаўся б? Але да Кіева далёка, а дачка твая патрэбна багам ці не для гэтай ужо ночы.

Злотнік. Дык што рабіць? Можа, забраць яе і знікнуць адсюль?

Рагнеда. Пярэймуць на дарозе. Вось што, знайдзі ты праваслаўнага прэсвітэра Апанасія, здаецца, ён яшчэ недзе тут. Хоць, прызнацца, абрыдзеў мне павучаннямі. Проста ледзь не за горла бярэ: адмоўся ад сваёй веры, прымі другую. Усе яны, гэтыя святары, у сваёй жорсткасці памыляюцца, бо вера да чалавека прыходзіць не так, як яны таго хочуць, нельга прымусіць верыць насуперак жаданню.

Злотнік. Наша хрысціянская вера...

Рагнеда. Памаўчаў бы ты і пра сваю веру!.. Нельга прыводзіць людзей да паслушэнства крыжам і мячом.

Злотнік. Пабойся Бога, княгіня!..

Рагнеда. Сам жа кажаш, іх у нас многа. Было многа, а цяпер пабольшала. Яшчэ твайго Уладзімір навязвае. Але няхай. Старыя багі доўга будуць змагацца з новымі. Дык пашукай, злотнік, прэсвітэра Апанасія. Калі яшчэ тут, у Ізяславе, няхай зойдзе да мяне.

Злотнік кланяецца, выходзіць.

Заходзіць нянька.

(Да яе.) Ну што там?

Нянька. Красуля, здаецца, пасвятлела, матухна княгіня!

Рагнеда. Шаптун быў?

Нянька. Ага. Кажа, што сапраўды нейкая благая трава трапілася ёй учора на лузе.

Рагнеда. Але ў статак Красулю не выганяйце. Няхай пастаіць у кароўніку, дарма што павесялела. Ты вось што, нянька, ты прывядзі ў замак дачку майго злотніка, Анею. Ды глядзі, каб непрыкметна, каб ніхто не згледзеў.

Нянька. Зараз?

Рагнеда. Як здолееш, але ў бацькавай хаце яе не пакідай. Калі нельга будзе цяпер прывесці сюды непрыкметна, то схавай дзе-небудзь да цёмнага. I ў замку таксама схаваеш, нават каб і я не дужа здагадвалася, пакуль не спытаюся.

Нянька. Зраблю, матухна княгіня, зраблю.

Нянька выходзіць.

Заходзіць прэсвітэр Апанасій.

Апанасій. Матухна княгіня, гневайся ці не, але я не выканаў тваю волю: бачыш, яшчэ ў Ізяславе. Удзень не паспеў сабрацца ў дарогу, цяпер — вечар. Давядзецца новага дня чакаць.

Рагнеда. Як жа ты ладзішся, прэсвітэр, па вадзе?

Апанасій. Са мной, княгіня, слова божае. Хто яго на рэках чуцьме? Рыбы?

Рагнеда. Зрэшты справа твая. Як дабіраўся сюды, да нас, так і адсюль дарогу знойдзеш. Ты таксама, прэсвітэр, не гневайся, што прыспешваю. Не падабаецца мне, што цяпер многа бадзяецца па зямлі людзей, якія бянтэжаць людскія душы і пасяляюць у іх дарэмныя надзеі.

Апанасій. Такі промысел божы.

Рагнеда. Мы ўжо, здаецца, нагаварыліся з табой, прэсвітэр, і аб наканаванасці, і пра саміх багоў... Я цябе не за гэтым, на ноч гледзячы, паклікала. Значыць, пехатой збіраешся ісці?

Апанасій. Так, княгіня. Як развіднее, так і рушу.

Рагнеда. Адзін?

Апанасій. З Богам у душы і на вуснах.

Рагнеда. У Кіеў?

Апанасій. Па дарозе відаць будзе. Але ў Кіеў мне таксама патрэбна.

Рагнеда. У мяне да цябе просьба.

Апанасій. I ў мяне да цябе, княгіня, таксама.

Рагнеда. Ведаю.

Апанасій. Трэба ўратаваць дачку злотніка ад вашых багоў. Па-першае, ён сам грэчаскай веры, значыць, і дачка яго жыве ў той жа веры.

Рагнеда. Яна жыве тут са старымі багамі. I ў свяшчэнны лес разам з тутэйшымі людзьмі ходзіць. А што датычыць бацькі...

Апанасій. Дзяцей нельга адрываць ад бацькоў, княгіня.

Рагнеда (усё роўна як здзіўлена глядзіць на прэсвітэра, пасля гаворыць). А мае дзеці ведаеш дзе? З адным тут жыву. А іх у мяне ажно шасцёра.

Апанасій. На тое воля вялікага князя.

Рагнеда. Я даўно ўсё зразумела, прэсвітэр. Аказваецца, на ўсё ёсць нечая воля. А той,сапраўднай волі, якая завецца воляй, нідзе няма. Вось ты вольны?

Апанасій. Я — слуга божы.

Рагнеда. То слухай цяпер маю просьбу. Возьмеш з сабой у дарогу дачку майго злотніка.

Апанасій. Анею?

Рагнеда. Так. Вялікага здзіўлення гэта не павінна выклікаць у людзей. Да таго ж яе можна пераапрануць, каб не выглядала дзяўчынай. Вось і будзеце мець аднолькавы выгляд — дза вандроўнікі, слугі божыя.

Апанасій. А бацькі яе?

Рагнеда. Злотнік сам прыходзіў ратунку для яе прасіць.

Апанасій. Не, я не ў тым сэнсе. Бацькі яе тут застануцца?

Рагнеда. Ім нішто не пагражае.

Апанасій. Ты так думаеш, княгіня?

Рагнеда (не адказвае. Гаворыць). Але давядзецца вам ісці зараз, прэсвітэр, скрозь ноч, каб ніхто не ўведаў. Ты ступай, падрыхтуйся ўсё-ткі ў дарогу, калі яшчэ дасюль не зрабіў гэтага, а я тым часам пагавару з дзяўчынай. Нянька наша звядзе вас пасля. Ну, здаецца, усё. Ты перад сваім Богам загладзіш які-небудзь грэх гэтай справай, а я перад сваімі займею яшчэ адзін.

Апанасій. Бывай, княгіня. Даляцеў усё-ткі з Корсуня сюды звон маёй царквы! Пачуў Гасподзь Бог нашы малітвы!

Рагнеда. Не кожны звон — малітва. Тут у нас быў прэсвітэр адной царквы. Дык казаў, што на іхніх храмах зусім няма званоў. «Як гэта?» — пытаемся. «Бо звон — гэта яшчэ не малітва»,— адказвае. Бывай, прэсвітэр!

Апанасій (уздыхае). Мне пра гэта княжыч расказваў. Храмы па-рознаму будуюцца.

Прэсвітэр выходзіць.

Заходзіць служанка Рагнеды.

Рагнеда. Што табе?

Служанка. Прыйшла прыбраць цябе на ноч, княгіня.

Рагнеда. Хіба так позна?

Служанка. Я заўсёды ў гэты час увечары прыходжу.

Рагнеда (сядае. Апускае галаву на далонь сагнутай у локці рукі). Які цяжкі сённяшні дзень!.. А тут яшчэ Ізяслаў на паляванне сабраўся.

Служанка. Паехалі ўжо. (Падступаецца да княгіні, хоча разбіраць ёй валасы.)

Рагнеда. Пачакай. З гэтым паспеем. Лепей схадзі па старую няньку. Скажы, што клічу з Анеяй.

Служанка выходзіць.

Заходзяць нянька, Анея, затым — служанка. Анея ўкленчвае перад княгіняй, утульвае твар у яе ўлонне. Служанка ідзе за спіну княгіні, бярэцца за яе валасы.

Ты ведаеш, Анея, я адношуся да цябе як да свае. Ізяславу таксама ты была ў радасць. Але цяпер пагражае...

Анея. Я чула, як прыходзілі да бацькі са свяшчэннага лесу.

Рагнеда. Тым лепш, раз сама разумееш. Словам, зараз цябе пераапрануць. Дадуць хлапчукоўскае адзенне і выведуць з прэсвітэрам Апанасіем на дарогу.

Анея. Куды?

Рагнеда. Куды ён — туды і ты.

Анея. Значыць, я не вярнуся сюды?

Рагнеда. Не пра гэта трэба думаць, Анея. Над табой навісла небяспека. Неабходна ратавацца. А з праваслаўным прэсвітэрам табе нішто не будзе пагражаць.

Анея. Мяне ж заўсёды бараніў Ізяслаў.

Рагнеда. Ізяслаў на паляванні.

Анея. Дык вернецца!

Рагнеда. Ты слухайся мяне. Калі я кажу так, значыць, іначай зрабіць нельга. Забірай яе, нянька. Пераапранеш, затым звядзеш з прэсвітэрам. I каб нікому ні слова. (Да служанкі.) Ты таксама язык свой доўгі прыкусі на нейкі час, бо можаш...

Служанка. Слухаю, княгіня.

Рагнеда. А ты, Анея, даруй, што іначай не можам. Прэсвітэр будзе клапаціцца ў дарозе пра цябе. У Кіеве ён пакажа табе, дзе жывуць Ізяслававы браты і сёстры. Будзеш пакуль з імі жыць.

Анея плача.

Ну, дурніца, што ты?..

Анея (уголас). А мамулечка ж мая, а татулечка!.. Рагнеда. Сціхні!.. (Гладзіць дзяўчыну па галаве.) Бывай, Анея.

Нянька выводзіць Анею з пакоя.

(Да служанкі.) Ну, што маўчыш?

Служанка. Успомніла Кіеў. Раптам нагарнулася на сэрца. Захацелася туды. Вось ты, княгіня, пра дзяцей сваіх затрывожылася, а я бацькоў згадала.

Рагнеда. А я — Полацк. Хачу ў Полацк. I не маю дарогі туды. Нездарма ж князь Уладзімір пасяліў нас на краі бацькавай зямлі. Бацьку з маці забіў, а мяне з сынам пасяліў на краі зямлі.

Служанка. Анея ўбачыць Кіеў!.. Зайздрошчу ёй.

Рагнеда. Знайшла каму зайздросціць! Гэта калі яна дабярэцца туды, а так — бяглянка. Таксама ж бацькі застаюцца тут...

Праз расчыненае акно чуваць, як зноў пачынае падаваць голас ваўчыца. Рагнеда ўстае, падыходзіць да акна. Слухае.

(Да служанкі.) Ты можаш ісці. Але заначуй сёння блізка ад маёй спальні.

Служанка. Дабранач, княгіня.

Рагнеда. Але не засынай, пакуль не вернецца нянька. Няхай скажа, як у іх там. Прызнацца, я гэту Анею мела ўвесь час на прыкмеце для княжыча. Бо як жыццё далей пойдзе — успомніць пра яго бацька ці не. Ладна, ступай. Гэта не твая справа.

Служанка выходзіць. Княгіня ўсё яшчэ стаіць каля расчыненага акна.

Чуваць, як ваўчыца то сціхне, то зноў завые...

(Уздыхае.) Ах ты, няшчасная!..

Вельмі здалёку прыходзіць з’явішча, бы насланнё... Спіць на ложку вялікі князь Уладзімір. Рагнеда ўстае з той жа пасцелі, бярэ прыхаваны нож, замахваецца ім на мужа. Але той прачынаецца, хутка адводзіць ад свайго горла нож. Крычыць — кліча ахоўніка-варага. Той становіцца ля дзвярэй. Уладзімір у споднім імкліва выходзіць. У княскую спальню тым часам забягае малы Ізяслаў. Маці шэпчацца з ім. Ізяслаў павісае на шыі маці. У гэты момант у спальню прыходзяць дзве жанчыны. Пачынаюць рыхтаваць Рагнеду да пакарання. Затым сюды ўваходзіць вялікі князь, зім — Дабрыня і другія княскія людзі. I раптам паміж Рагнедай і гэтым натоўпам, загароджваючы вялікаму князю шлях да Рагнеды, становіцца Ізяслаў. Заступаючыся за маці, малы крычыць на бацьку, тупае малымі ножкамі. Здзіўлены, Уладзімір адхінаецца назад, адступае, а тады выходзіць з усёй світай са спальні. Ахоўнік-вараг таксама пакідае пакой, дзе адбывалася ў цяперашнім уяўленні Рагнеды маўклівая дзея. Пасля гэтага Рагнеда кідаецца да сына, абдымае яго і горка плача...

...Ноч. Лес. Ад вогнішча, якое палае паміж дрэў на паляне, лятуць іскры...

Хрумстаюць у торбах авёс коні.

Ля вогнішча сядзяць Ізяслаў і лоўчы. Трохі далей яшчэ — паляўнічыя.

Лоўчы. Княжыч, нарэшце ты хочаш даведацца праўду пра свайго дзеда Рагвалода, полацкага князя... Я ўсяго адзін раз бачыў яго. Другога твайго дзеда, Святаслава, якога забіў печанег Кура, не ведаў.

Ізяслаў. I гэта праўда, што з чэрапа майго дзеда печанегі зрабілі чашу, каб піць з яе віно?

Лоўчы. Так расказалі. Але я сюды, на Русь, прыйшоў ужо з тваім бацькам.

Iзяслаў. Адкуль?

Лоўчы. З-за мора. З варагаў. Адзін час бацька твой шукаў там паратунку ад свайго брата Яраполка.

Ізяслаў. У майго бацькі яшчэ быў адзін брат.

Лоўчы. Так, княжыў у зямлі драўлянай Алег Святаславіч.

Ізяслаў. А хто яго забіў? Штосьці маці мне блытана гаварыла.

Лоўчы. Я ж кажу, гэта не пры мне было. Але чуў, што нібыта яго спіхнулі з моста свае ж воіны, калі ўцякалі ад Яраполкавай дружыны.

Ізяслаў. Незайздросны лёс!.. Можа, на Святаслававых дзецях пракляцце ляжыць?!

Лоўчы. Так, быць князем у вашай зямлі нялёгка. Ну, а наконт пракляцця, дык... Ты папрасі, каб табе прыслалі з Кіева старыя кнігі, якія пісаны яшчэ пры тваёй прабабцы княгіні Вользе. Мне давялося бачыць іх у вялікага князя. Там пра ўсё напісана. Але ці поўная праўда ў іх, не скажу, бо я прыйшоў на Русь з тваім бацькам з-за паўночнага мора, ад скандынаваў. Няхай табе тыя кнігі нанова пісцы перапішуць. Адкуль пайшла чыя зямля і хто жыў у ёй, хто правіў ёй.

Да вогнішча падыходзіць паляўнічы.

Паляўнічы. Нешта даўно не чуваць загоншчыкаў.

Лоўчы. А яны не будуць гнаць сюды мядзведзіцу. Як высачаць яе, Гарабой адразу прышле чалавека. Яна ж не ў берлагу. Увесь час рухаецца.

Ізяслаў. Добра было б, калі б адшукалі яе па той бок Свіслачы. Сабакі б пагналі сюды праз раку. А мы — насустрач.

Паляўнічы. Дрэнна, што яна цяпер лютая.

Iзяслаў. Станеш лютай.

Лоўчы. Я пра гэту мядзведзіцу чуў даўно. Але не сустракаў у лесе. Недзе ж і мядзведзь прыходзіў сюды, раз дзіця ў яе з’явілася.

Паляўнічы. Гэта пэўна ўжо. (Адыходзіць ад вогнішча.)

Лоўчы. Ты б заснуў, княжыч, пакуль што да чаго.

Ізяслаў. Паспім пасля палявання. Ты вось гаварыў пра кніжкі. Помню, бацька любіў, каб яму чыталі іх манахі.

Лоўчы. Кніг цікавых, княжыч, сапраўды шмат. Але пра тутэйшую зямлю мала. Таму і расказваюць аб адным і тым жа кожны па-рознаму. Я вось раскажу табе, княжыч, калі не спіцца, як пасылаў сватоў твой бацька з Ноўгарада ў Полацк. Гэта на маіх вачах было. Я і сам адзін раз ездзіў у такім пасольстве разам з іншымі отракамі да твайго дзеда Рагвалода, каб аддаў за нашага князя сваю дачку, цяперашнюю тваю маці.

Ізяслаў. Расказвай. (Узяў палена, паварушыў ім у вогнішчы; зноў снапом паляцелі ўгору іскры.)

Лоўчы. Да маці тваёй сватаўся вялікі князь Яраполк, які сядзеў тады на стале ў Кіеве. I яна давала згоду пайсці за яго. Уладзімір таксама дачуўся пра яе прыгажосць. А найбольш, можа, хацеў выступіць супроць брата Яраполка, бо пасля вяртання з-за мора меў моцную дружыну і пасягаў у думках на Кіеўскі стол. Было гэта якраз перад паходам на Кіеў.

Iзяслаў. Браты заўсёды варагавалі?

Лоўчы. Можа, таму, што яны толькі па бацьку браты. Маці ў іх былі розныя. Нават з розных земляў.

Iзяслаў. Мы таксама ад розных маці. Мсціслаў з Усеваладам мае адзінаўтробныя браты. Святаполка нарадзіла грачанка, Вышаслава — чахіня, балгарыня — Барыса і Глеба, а ёсць яшчэ Святаслаў і яшчэ адзін Мсціслаў. Бачыш, усіх нават пералічыць цяжка!

Лоўчы. Так, вялікі князь мае моцны корань. Але калі хочаш, княжыч, то слухай, як прыязджалі мы ў Полацк да твайго дзеда Рагвалода.

Ізяслаў. Расказвай.

Лоўчы. Прыйшлі мы да Рагвалода ў замак і кажам: «Князь ноўгарадскі Уладзімір паслаў нас да цябе сказаць, што хоча дачку тваю Рагнеду ўзяць сабе ў жонкі». А дзед твой адказвае: «Трэба спытаць у дачкі». Паклікаў княжну, пытае яе пры нас: «Хочаш за Уладзіміра?» — «Не,— кажа княжна,— не стану разуваць сына рабыні, хачу за Яраполка».

Да вогнішча падбягае Гарабой.

Гарабой. Дзе княжыч?

Лоўчы. Ну вось, не далі дагаварыць. А можа, гэта к лепшаму, княжыч. У тваім узросце не пра ўсё належыць ведаць. Пасталееш — тады ўжо. Міма нічога не праляціць. I добрае, і благое. (Да Гарабоя.) Дык што там у вас здарылася?

Гарабой. Поблізу замка зноў мядзведзіца ходзіць!

Ізяслаў. I ваўчыца там?

Лоўчы. Звер звера палюе.

Ізяслаў. А можа, яны абедзве на людзей палююць — і ваўчыца, і мядзведзіца?

Лоўчы. Урэшце, хто іх ведае.

Ізяслаў. Значыць, пераплываць раку ўсё-такі давядзецца ёй, а не нам?

Лоўчы. А калі яна кінецца ў другі бок?

Гарабой. Усё роўна яе смерды павернуць да нас. Цяпер ёй ад нас не ўцячы. Загадвай трубіць, княжыч.

Iзяслаў. Зараз?

Гарабой. Так.

Ізяслаў. Гэй, трубы!

Чуюцца паляўнічыя ражкі. На паляне ўсе на нагах. Хапаюцца за зброю. Ізяслаў ляскае ў ножнах сваім мечам, спяшаецца да каня. За ім — лоўчы з рагацінай і сякерай. Зноў трубяць паляўнічыя ражкі. Аднекуль здалёку далятаюць чалавечыя крыкі, сабачы брэх.

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Раніца. Зыркае сонца. Па адкінутым драўляным мосце ў замак ідуць вясёлыя паляўнічыя. Паперадзе — княжыч Ізяслаў. Двое смердаў нясуць на жэрдцы мокрую, таму, відаць, цяжкую шкуру забітай мядзведзіцы. Насустрач праз мост спяшаецца Рагнеда.

Рагнеда. Каб ведаў ты, колькі я хвалявалася, сын! (Хоча абняць княжыча, але бачыць кроў.) Ты паранены?

Ізяслаў (радасны). Супакойся, мама. Гэта мядзведжая кроў. Запэцкаўся, калі шкуру здзіралі ды тушу секлі на кавалкі.

Рагнеда (з недаверам глядзіць на лоўчага). Ён праўду кажа?

Лоўчы. Праўду, княгіня. Але паказаў сябе гэты раз сапраўдным мужчынам.

Ізяслаў. Так, мама. Я яе...

Рагнеда. Хвалько ты, Ізяслаў. (Усё-ткі прытульвае сына, нягледзячы што кроў, да сябе.)

Лоўчы. Княжыч праўду кажа. Сёння ён мяне ад абдымкаў мядзведзіцы ўратаваў. Рагаціну яна выбіла з маіх рук, дык ён падхапіў і пад звера падставіў. Так што гэта цалкам яго паляўнічае шчасце!

Рагнеда. Не, лоўчы, не толькі паляўнічае. Мусіць, княжычу... Словам, рада бачыць вас усіх жывымі-здаровымі. Дзякуй за сына, паляўнічыя!

Лоўчы. Мядзведзіцу, дакладней, мяса, вязуць на кані. Куды яго, княгіня?

Рагнеда. А што, княжыч, можа, наладзім пір? Вялікі князь, а твой бацька, заўсёды пасля ўдалага палявання наладжваў пір. Ты таксама становішся магутны.

Ізяслаў. I паклічам сяброў.

Рагнеда. Дзе яны, тыя нашы сябры? У Полацкай зямлі, акрамя нас, князёў няма. Гэта трэба з Турава каго запрашаць, а то і з Польскай зямлі.

Ізяслаў. У мяне, мама, сяброў многа. (Паказвае на паляўнічых.) Вось глядзі!

Рагнеда. Гэта таму, сын, што ты яшчэ ніколі не адчуваў сябе князем. Ды і ці зведаеш калі такое пачуццё?

Чуюцца крыкі: «Коннік! Коннік!»

Праз нейкі момант па мосце да натоўпу ледзь не подбегам набліжаецца дружыннік — ганец вялікага князя Уладзіміра.

Дружыннік (яшчэ не адрозніваючы нікога ў натоўпе). Вялікі князь Уладзімір патрабуе ў Кіеў свайго сына Ізяслава! (Нарэшце заўважае Рагнеду, апускаецца перад ёй на правае калена, схіляе галаву.) Княгіня, я да вас адразу з Корсуня. Сказана з’явіцца Ізяславу ў Кіеў!

Рагнеда. Чаму раптам у Кіеў, калі вялікі князь у Корсуне?

Дружыннік. Адтуль ён неўзабаве накіроўваецца ў Кіеў. Там патрэбны яму Ізяслаў.

Рагнеда. Аднаго?

Дружыннік. Сказана з’явіцца аднаму.

Рагнеда. Але чаму? Якая патрэба?

Дружыннік. Не хвалюйся, княгіня, я звычайна не прывожу з сабой дрэнныя весткі. Але чаму вялікі князь кліча Ізяслава ў Кіеў, таксама не ведаю.

Рагнеда. Устань. Даўно ў князя служыш?

Дружыннік. З тае зімы.

Рагнеда. А-а, балазе, што не помкю цябе.

Дружыннік. І я першы раз цябе бачу, княгіня.

Рагнеда (да сына). Бачыш, княжыч, а мы толькі гаравалі, што гасцей няма дзе знайсці для піру.

Дружыннік здагадваецца, што перад ім Ізяслаў, схіляе галаву, а тады заўважае мядзведжую шкуру, прыходзіць у захапленне.

Дружыннік. Віншую, княжыч, з выдатнай шкурай. А я — па цябе.

Iзяслаў. Можаш забраць сабе гэту шкуру, калі з добрай весткай да нас.

Дружыннік. Гэта стане вядома табе ў Кіеве. Але ж я ўжо сказаў княгіні, што благіх вестак не развожу па зямлі. Вялікі князь звычайна пасылае мяне з добрымі весткамі. А за мядзведжую шкуру — дзякуй.

Ізяслаў (да Рагнеды). Мама, дазволь клікаць госця ў замак?

Рагнеда. Калі ласка, ганец.

Вечар. У замку ў трапезнай накрыты гасцінны стол. Рагнеда частуе дружынніка з Кіева. Тут жа сядзіць Ізяслаў. Слугі носяць стравы.

(Да ганца.) Дык, кажаш, вялікі князь мяне не кліча ў Кіеў?

Дружыннік. Даруй мне, княгіня, але сказана прывезці аднаго княжыча.

Рагнеда. А новую жонку князеву, Ганну, давялося бачыць?

Дружыннік. Так.

Рагнеда. Ну і што? Як яна?

Дружыннік. Візантыйская царыца.

Рагнеда. Гэта я ведаю, што яна — сястра грэчаскіх цароў.

Дружыннік. Ну, а ў астатнім — яна жонка вялікага князя, княгіня.

Рагнеда (хмурыцца тварам). Колькі ты ў нас прабудзеш, дружыннік?

Дружыннік. Ноч. Можа, яшчэ паснедаю, калі княгіня дазволіць. Княжыч павінен быць таксама гатовы к дарозе ўранні.

Рагнеда. Калі госцю ў нас не падабаецца...

Дружыннік. Задужа ўдзячны, княгіня, за гасціннасць, за ласку, але сказана не бавіцца. Ды і княжычу, бачу, ужо няймецца, засядзеўся тут у вас. Так, княжыч?

Ізяслаў. Я... даўно мару прамчацца на кані да Кіева.

Рагнеда. Ты не слухай яго, дружыннік, ён яшчэ малы. Таму надумала я: ехаць вам у Кіеў не ў сёдлах, а ў ладдзі.

Ізяслаў. Мама!..

Рагнеда. Да Кіева далёка, і ты не вынесеш коннай дарогі. Адна справа, сын, гойсаць тут на Буланчыку, па лясах ды палях вакол замка, зусім іншая — прамчаць у сядле да Кіева. Ды і... навошта гэтак спяшацца? Хіба табе з маці дрэнна ў Ізяславе? Гэта ж твой горад!

Iзяслаў. Мама, я даўно не бачыў Кіева.

Рагнеда. А што там бачыць? (I тут жа да госця.) Давядзецца вам, дружыннік, усё-ткі плыць па вадзе. У нас тут добрая ладдзя ёсць. Коні вашы стануць у ёй таксама.

Дружыннік. Слухаю, княгіня.

Ізяслаў (больш упарта). Мама, па рэках у Кіеў і да восені не даплывеш!

Рагнеда. Хлопчык мой! Іншы раз лепей не паспяшыць, чым раней апынуцца. Думаеш, бацька змяніў нялюбасць да цябе? Думаеш, ён забыў, як ты стаў яму на дарозе, калі варагі ішлі забіваць мяне?

Дружыннік. Княгіня, хто старое згадае, таму вока вон.

Рагнеда. З-за шчаслівай сынавай долі я не ўспамінала б пра старое. Але...

Дружыннік. Я не чорны веснік, княгіня. Я...

Рагнеда. Матчына сэрца заўсёды ў трывозе па дзецях. Ізяслаў вунь на паляванне паехаў, а я вачэй скрозь ноч не заплюшчвала. Ну ды ладна, чаму быць, таго не мінаваць. А паедзеце вы ў Кіеў усё ж па вадзе. Так мне спакайней будзе. Прынамсі, да Турава па вадзе. Спярша адсюль вось, ад замка нашага, па Свіслачы, пасля па Бярозе, а тады ўжо ў Дняпро... Ну, а з Турава можна і на кані да Кіева даскакаць. Значыць, заўтра?

Дружыннік. Так, княгіня.

Ізяслаў падыходзіць, цалуе маці.

Дружыннік п’е новы кубак п’янога мёду.

Рагнеда. Ну, а цяпер, дружыннік, раскажы нам, дзе давялося табе пабыць, што дзе бачыў? Ты ўжо ў новай веры?

Дружыннік. Дружыну вялікі князь будзе хрысціць у Кіеве. У Корсуне яго хрысцілі аднаго.

Рагнеда. Дык, можа, гэта ён хоча перавярнуць у новую веру і нашага Ізяслава?

Дружыннік. Ты задаеш, княгіня, такія пытанні, на якія мне цяжка адказваць. Я далейшай князевай волі не ведаю. Мне загадана адно: прывезці ў Кіеў княжыча Ізяслава.

Рагнеда. Ладна, забудзем!.. Тут нядаўна праваслаўны прэсвітэр быў, Апанасій. Не знаеш яго?

Дружыннік. Не.

Рагнеда. Дык той нам шмат расказваў пра новую веру. Дарэчы, твой прыезд, дружыннік, прэсвітэр Апанасій таксама ўсё роўна як прадказаў праз сон. Але раскажы і ты, як хрысцілі вялікага князя?

Ізяслаў. А што за сон, мама?

Рагнеда. Ат, пасля, сынку, пасля. Цяпер паслухаем дружынніка.

Дружыннік. Хрысціў вялікага князя ў Корсуне...

Рагнеда. Пра гэта расказваў прэсвітэр. Чаму вялікі князь прыняў новую веру? Няўжо і праўда — праз тое, што з царскай сястрой захацеў ажаніцца?

Дружыннік. Прэсвітэр гэтак гаварыў?

Рагнеда. Не.

Дружыннік. Якую веру прыняць, у Кіеве доўга думалі, княгіня.

Рагнеда. А старая вера? Чым не падабаюцца цяпер у Кіеве нашы багі?

Дружыннік. То князь Уладзімір рашае.

Рагнеда. І за сябе рашае і за ўсіх людзей?

Дружыннік. Выходзіць, так.

Рагнеда. А што смерды, баяры?

Дружыннік. Наракаюць. Не кожны хоча разлучацца са старымі багамі.

Рагнеда. Дзіва што! А вялікі князь вельмі награшыў з гэтымі багамі, калі шукае новага. Спадзяецца, што новы Бог даруе яму старыя грахі. Дзівак. Ну, то расказвай, дружыннік.

Дружыннік. Перад тым як прыняць новую веру, князь Уладзімір раіўся са сваімі баярамі, пасылаў у розныя канцы свету паслоў. Але да таго яшчэ прыходзілі ў Кіеў балгары магаметанскай веры. Кажуць, ты, князь, і мудры і разумны, а закону не ведаеш. Пазнай наш закон і пакланіся Магамету.

Iзяслаў. А бацюхна?

Дружыннік. Кажа, якая ж ваша вера? Магаметанскія балгары адказваюць, маўляў, вучыць нас Магамет так: не есці свініну, не піць віна, затое можна блудзіць з жанчынамі. Калі хто бедны на гэтым свеце, то бедны застанецца і на тым.

Рагнеда. А жанчынам што дазваляецца пры іхняй веры?

Дружыннік. Яны ў іх тое ж могуць рабіць, а яшчэ і больш таго.

Рагнеда (засмяялася). Цьфу!

Дружыннік. Вялікі князь таксама плюнуў пасля балгарскіх паслоў. Затым прыходзілі ў Кіеў яўрэі. Была ў вялікага князя гамонка з рымскімі філосафамі. Паслухаў ён усіх, а тады рашыў і сваіх паслоў накіраваць.

Рагнеда. Куды яны хадзілі?

Дружыннік. Былі і ў немцаў, і ў грэчаскіх балгараў. Нарэшце дайшлі і да Царгорада. Цары, а там два цары — Васіль і Канстанцін, выслухалі кіеўскіх паслоў, сказалі патрыярху: «Падрыхтуй царкву і клір і сам апраніся ў свяціцельскія рызы, каб пабачылі рускія славу нашага Бога».

Рагнеда. Значыць, не царыцу паслы адразу ўбачылі там, а славу мясцовага Бога?

Дружыннік. Прынамсі, вярнуліся яны ў Кіеў радасныя. Кажуць: «Знаходзіцца там Бог з людзьмі, і служба ў іх лепшая, чым у іншых краінах». Вялікі князь паслухаў ды кажа: «Сапраўды, свайго ніхто не ганіць, адно хваліць. Але ж бабка мая Вольга...» — «Калі б быў дрэнны грэчаскі закон,— сказалі князю баяры,— то не прыняла б яго бабка твая Вольга...» I сказаў вялікі князь: «Дзе прымем хрышчэнне?» — «Дзе табе люба»,— адказалі яны. Вось і выбраў князь Уладзімір Корсунь, наперад заваяваўшы яго.

Рагнеда. Значыць, князь і сына кліча ў Кіеў, каб хрысціць?

Дружыннік. Няйначай.

Рагнеда. Аднаго чалавека прымусіць прыняць такую веру; ну, гэта... гэта яшчэ не бяда. А вось цэлы народ, які жыў на сваёй зямлі са сваімі багамі? Гэта нам, князям, толькі здаецца, што народ падобны на статак. I ўвогуле святары новых рэлігій дарэмна ганяць нас, язычнікаў, маўляў, і такія мы і гэтакія... Быццам толькі і робяць, што гібеюць у дзікунстве. А нашы карагоды, нашы язычаскія святы, напрыклад, Купалле... Хто яго забудзе? Не, дружыннік, народ гэтага ніколі не забудзе! У вас, у варагаў нябось ёсць свае багі?

Дружыннік. Так, княгіня.

Рагнеда. У кожнага народа сваё, а тут з Царгорада прысылаюць нам праз мора сваё жаданне. Не думаю, што князю Уладзіміру лёгка будзе давацца хрышчэнне рускай зямлі... Але добра, позна ўжо, заўтра вам у дарогу. Дабранач. (Княгіня ўстае з-за стала.) А з табой, сын, трэба яшчэ пагаварыць. Толькі заўтра. Мне трэба сказаць сёе-тое ў Тураў. Добра?

Iзяслаў. Ага, мама.

Княгіня выходзіць.

Дружыннік. Ну што, княжыч? Смачна мы закусілі мясам тваёй мядзведзіцы. Дык рушым заўтра?

Ізяслаў. Рушым, рушым! (Бярэ пад руку падпітага госця, выводзіць з трапезнай.)

Лес. На начлег укладваюцца прэсвітэр Апанасій і Анея, пераапранутая ў хлопца.

Апанасій (жагнаецца). Прывыкай, отрак, да такіх начлегаў. Іх у нас наперадзе шмат.

Анея. Хоць бы якое вогнішча!..

Апанасій. Вогнішчы, отрак, раскладваюць жабракі. За дзень навыпрошваюць кавалкаў, а тады на вогнішчы пякуць яечню ці сала смажаць. Мы ж з табой, бачыш, нічога не выхадзілі. А тое, што мелі з ласкі княгіні, згубілі, ломячыся сюды праз лес ды балоты.

Анея. Без вогнішча страшна.

Апанасій. Чаго нам баяцца? З намі, отрак, Бог наш.

Анея. Але трэба было дайсці хоць да якога-небудзь жытла.

Апанасій. Да яго яшчэ не адзін дзень тупаць. Я гэту дарогу ведаю. Ёсць тут, праўда, адно паганскае паселішча, на Нямізе. Але туды нам нельга.

Анея. Чаму?

Апанасій. Бо яно пакуль блізка ад тваіх багоў.

Анея. Бацька кажа, што гэта не нашы багі.

Апанасій. Гэта ён цяпер так гаворыць, а дасюль нябось маўчаў, а ты хадзіла ў свяшчэнны лес.

Анея. Думаеш, пагоня будзе за намі?

Апанасій (жагнаецца). Свят, свят! Ну, засынаем, а ўранні, як сонца ўзыдзе, харчу пашукаем. Я ўсё ўмею — і грыбы пячы на вогнішчы, і рыбіну злавіць у балацявіне. У лесе ўсяго хапае, не журыся, отрак. (Кладзе свой хатуль пад галаву, выцягвае на імшаніку наўпрост ногі.)

Анея. Спі, дзядзечка, спі. Я пагляджу.

Апанасій. А то хадзі да мяне. Грэх — замолім.

Анея. Баюся, дзядзечка.

Апанасій. Ты ужо, мусіць, не дзеўка?

Анея. Не, дзядзечка, дзеўка.

Апанасій. Нездарма твае багі захацелі мець цябе за ахвяру. Чыстая, цнатлівая. Гэты ваш вядун Холад... ой-я-ёй!

Анея. Не ведаю, дзядзечка.

Апанасій. Годзе, спі, цётачка, калі мяне не хочаш. Але гэтае тваё нежаданне, дасць Бог, нядоўга будзе працягвацца. Я гвалтаваць не прывык.

Анея. Мне княжыча шкада будзе.

Апанасій. Дурніца, пра княжыча забудзь. Ён табе — не пара.

Анея. А я гатова ў дом да яго хоць трэцяй, хоць чацвёртай, а то і палюбоўніцай.

Апанасій. Цьфу, паганцы!

Раптам чуецца свіст. На прэсвітэра Апанасія, а тады і на Анею тут жа накідаюцца нейкія людзі ў армяках з башлыкамі, з-пад якіх не відаць твараў. Усё адбываецца, лічы, умомант. Прэсвітэру Апанасію нападаючыя звязалі вяроўкамі рукі назад. Анею, якая ўсхапілася на ногі, таксама затрымалі. Чалавек у армяку з башлыком. Ну што, манах, думаў, ад нас далёка ўцячэш?

Апанасій (спакойна). Я — не манах, я — прэсвітэр праваслаўны. I не ўцякаў, а ішоў з Ізяслава, ад княгіні Рагнеды, у Кіеў.

Чалавек у армяку з башлыком. Няма розніцы — манах ты ці прэсвітэр. Навошта яе звёў з горада?

Апанасій. Гэта не яна, а ён. Хіба сляпы?

Чалавек у армяку з башлыком. Хто тут сляпы, хто відушчы — зараз пабачым. Дык навошта звёў яе?

Прэсвітэр маўчыць.

(Да Анеі.) А ты што нявінныя вочы талопіш? Думала, пераапранешся ў хлопца, дык ніхто і не пазнае. (Дастае з торбы сукню, кідае Анеі.) На, прымі нанава дзявочы воблік, а то срамата. (Бачыць, што Анея не спяшаецца здымаць з сябе мужчынскае адзенне, загадвае свайму хаўрусніку.) Надзявай сам на яе сукню. Ды здзяры спярша штаны, а тады ўжо...

Хаўруснік пачынае тузаць дзяўчыну, але тая сама бярэ ў рукі сукню. Тут жа, на віду ва ўсіх, мяняе адзенне.

А цяпер, манах, бывай. Прабач, рукі мы табе развязаць не можам. Ногі, бачыш, таксама не спутваем, дарма што ты прыткі. А можа, бліжэй да бярозы яго, га?

Усе, акрамя Анеі, смяюцца.

Ладна, заставайся так, як ёсць. Паспееш яшчэ выспацца да раніцы. Ды не ўздумай вярнуцца ў Ізяслаў. Няма чаго бянтэжыць людскія душы.

Адыходзяць. На імшаніку застаецца адзін праваслаўны прэсвітэр. «О Госпадзі!» — ледзь не ў адчаі ўскліквае ён.

Знаёмы пакой у замку Рагнеды. У ім — княгіня. Заходзіць вядун Холад.

Рагнеда. Што табе, Холад, не сядзіцца ў тваім свяшчэнным лесе? Хіба цябе непакояць чужыя багі?

Xолад. Маю справу да княгіні.

Рагнеда. Я ўжо іншы раз хачу, каб вы рабілі свае справы без мяне.

Холад. Без прыхільнасці княгіні нельга. Рагнеда. Гэта багі табе такую пачцівасць падказваюць?

Xолад. Княская ўлада — боская ўлада.

Рагнеда. Якая ў цябе справа?

Холад. Наконт дачкі твайго злотніка.

Рагнеда. Мне казалі, што яна нібыта знікла кудысьці?

Холад. Нашы багі наставілі яе на правільны шлях. Яна вярнулася.

Рагнеда (здзіўлена). Як вярнулася?

Холад. Пра тое адны багі ведаюць. Гэта іх тайна, як уплываць на людзей.

Рагнеда колькі часу маўчыць, ходзіць задуменна па пакоі. Спыняецца.

Рагнеда. Значыць, лёс дзяўчыны вырашаны?

Холад. Так.

Рагнеда. I чаго ад мяне твае багі чакаюць?

Холад. Каб прыйшла да свяцілішча.

Рагнеда. Калі?

Xолад. Сёння ўвечары.

Рагнеда. Ты чуў, што вялікі князь ужо прыняў хрысціянскую веру?

Холад. Чуў.

Рагнеда. I што ён нам скажа, калі дазнаецца, што дачку яго чалавека, а злотнік ягоны чалавек, дарма што тут, у Ізяславе, жыве, дык што ён скажа нам, калі дачуецца, што дачку яго чалавека прынеслі ў ахвяру драўляным багам?

Xолад. Такая воля багоў, няхай, як ты кажаш, хоць і драўляных. Але не табе, княгіня, здзекавацца з іх. Цяпер хапае каму рабіць гэта. Таму мы павінны абараняць сваіх багоў.

Рагнеда. Адкуль ты ўзяў, што здзекуюся? Але злотнік кажа, што ты знарок наваліўся на яго.

Xолад. Такая воля багоў.

Рагнеда зноў моўчкі ходзіць па пакоі.

Рагнеда. Ладна, я згаджуся прыйсці да свяцілішча. Але з той умовай, што выбар ахвяры адбудзецца нанава, пры людзях. На каго багі пакажуць, таго няхай і бяруць сабе. Няхай перад імі стануць хлопцы і дзяўчаты. А багі пакажуць, каго хочуць.

Вядун думае, пасля з неахвотай ківае ў знак згоды галавой, выходзіць.

(Пляскае ў далоні, кліча кагосьці.) Гэй!

Каля свяцілішча ў лесе, што паблізу горада Ізяслава, людскі натоўп. Вядун Холад, княгіня Рагнеда стаяць побач. За імі — нейкія язычніцкія святыя. Хтосьці са служак свяшчэннага лесу перацірае вяроўкаю знізу драўлянага ідала. Насупраць размясціліся паўкругам на пэўнай адлегласці адзін ад аднаго дзяўчаты і хлопцыў белым адзенні. Сярод іх — Анея. Служка, які перацірае ідала, увесь час пазірае на яе, нацягваючы вяроўку так, каб пакласці ідала насупраць Анеі. Людзі зачаравана сочаць за гэтым ягоным свяшчэннадзеяннем. Хтосьці выдае невыразныя гукі — ці то горлам, ці то з дапамогай музычнага інструмента. А можа, грае так наструненая вяроўка. Нарэшце служка перацірае дрэва, драўляны ідал падае на траву, паказваючы вострай галавой на Анею. Чуюцца розныя галасы — радасці, расчаравання і горычы. Злотнік кідаецца з-за натоўпу да дачкі.

Холад (да княгіні). Бачыла, багі зноў пацвердзілі свой выбар!

Рагнеда (сумна і злосна). Багі нашы сапраўды вельмі настойлівыя ў сваім жаданні. Асабліва ты, вядун!

Рагнеда ў суправаджэнні ведуна, які штосьці даводзіць ёй, пакідае ахвярную паляну.

У Рагнедзіным доме на Лыбядзі ў Кіеве Ізяслаў з радасцю кідаецца да чалавека, які расчыняе перад ім дзверы. Гэта — Фар, выхавацель велікакняскіх дзяцей.

Iзяслаў. Дзядзька Фар!..

Фар. Не забыў мяне ў сваім далёкім Ізяславе, княжыч?

Iзяслаў. Сам бачыш, не!

Фар. А я ўжо каторы дзень пасылаю людзей на бераг Дняпра, чакаем ладдзю.

Ізяслаў (усё яшчэ радуючыся). Мы — конна! Нам з дружыннікам матухна дазволіла ад Турава сесці на коней.

Фар. Ну і як? (Ляпае княжыча па клубах.) Не набіў мазалі?

Ізяслаў. Я ў сядле добра трымаюся.

Фар. Далёка адсюль твой Ізяслаў? Я ўсё прыкідваю ў галаве, дзе ён? Знаю, што ў Полацкай зямлі.

Ізяслаў. О, дзядзька Фар! Туды доўга ехаць, а яшчэ даўжэй плысці. Калі з Кіева, то спярша па Дняпры, пасля па Бярозе, затым ужо наша Свіслач. Горад наш яшчэ далей. На самым пачатку яе. Скажы, Фар, а як тут мае браты, сёстры? Маці найперш прасіла паклапаціцца пра іх.

Фар. Што тваім братам ды сёстрам? Яны ў Кіеве. Гэта ты, небарака, у глухамані. Але цяпер, думаю, усё мінецца. Вялікі князь нездарма адтуль выклікаў. Як княгіня?

Ізяслаў. Доўга сумавала. Цяпер гаспадыняй жыве ў нашым замку.

Фар. Спалохалася, калі ганец па цябе прыскакаў?

Iзяслаў. Яна ж — маці!..

Фар. Так, маці.

Ізяслаў. А навошта мяне бацька паклікаў? Дараваў мне ўчынак той?

Фар. Тваім учынкам кожны бацька павінен ганарыцца, княжыч. Праўда, спярша гарачка розум затлуміла. Ну, ды не мне судзіць князёў. А навошта паклікаў цябе бацька, дакладна не ведаю... Але не хвалюйся. Ты пакуль з дарогі памыйся, з братамі пагавары. Ты ж помніш іх?

Ізяслаў. Братоў помню. I Мсціслава, і Усевалада, а сясцёр — не.

Фар. Цяпер тут і Яраслаў жыве. Сёстры, як і ты, на маці падобны, а браты — на бацьку.

Ізяслаў. А Яраслаў — хіба наш?

Фар. Раз выхоўваўся з вамі, значыць, ваш.

Iзяслаў. Скажы, Фар, а ўвогуле... дзяцей у вялікага князя многа?

Фар. Адных сыноў — дванаццаць. Акрамя вас, што нарадзіла Рагнеда,— Вышаслаў, Святаполк, Святаслаў, Барыс, Глеб, Станіслаў, Пазвізд, Судзіслаў... Ну, а дзевак, дык... Ладна, княжыч, у нас часу пагаварыць яшчэ будзе. Ты тут прывыкай пасля дарогі, а я наведаюся ў замак, скажу вялікаму князю, што ты прыехаў. Гэй! (Пляскае ў далоні.) Хто там, нясіце княжычу Ізяславу чыстае адзенне, няхай умываецца ды адзяваецца! Ды паклічце да яго братоў і сясцёр!

Фар выходзіць.

Сапраўды, пакуль Ізяслаў умываўся ды адзяваўся з дапамогай прыслужніка, да яго прыбеглі браты-падлеткі, сёстры меншага ўзросту.

Усевалад. Дарэмна не паспеў на хрышчэнне ў Кіеў! Ці, можа, знарок спазніўся?

Iзяслаў. Дарога вялікая.

Усевалад. Дзе гэта твой горад?

Ізяслаў. Як табе сказаць? Усе пытаюцца, дзе Ізяслаў, я тлумачу, а па вачах бачу, што мала хто разумее, дзе гэта. Трэба было сесці, брат, на каня ды разведаць дарогу да нас. А разам — і маці пабачыць. Нябось забыў нават аблічча яе?

Усевалад. Ты так гаворыш, быццам мы знарок?

Мсціслаў. Я добра помню маму. Нават помню, як вы з ёй ад’язджалі з Кіева.

Ізяслаў. Ая вось гэтага якраз і не помню. Што было да таго, помню, а як пакідалі Кіеў — забыў.

Усевалад. Горад твой завецца па табе?

Iзяслаў. Так хацеў вялікі князь, а наш бацька Уладзімір Святаславіч. Горад будаваў для нас ён.

Мсціслаў. Пачакай, Усевалад, няхай Ізяслаў раскажа пра маму.

Першая княжна. Ага, няхай!

Ізяслаў (глядзіць на іх). Вы — мае сёстры?

Другая княжна. Сёстры, сёстры!

Ізяслаў. Які лёс у нас!.. Мець бацьку і маці, а жыць паасобку. Мама часта ўспамінае вас, тады плача, як успамінае.

Першая княжна. Яна прыгожая?

Iзяслаў. Як і вы!

Сёстры шчасліва смяюцца.

Мсціслаў. Вы, сарокі белахвостыя, клікалі б брата ў трапезную. Нябось галодны?

Ізяслаў. Не, голад чамусьці прапаў. Убачыў вас, і голад прапаў.

Другая княжна. Гэта, брацік, ад радасці. Мы таксама рады табе. (Пытаецца ў сястры.) Праўда?

Першая княжна. Праўда, праўда!

Ізяслаў. А вас — пахрысцілі ўжо ў новую веру?

Усевалад. Усе мы цяпер хрысціяне. Цябе, відаць, таксама бацька паклікаў у Кіеў дзеля гэтага.

Ізяслаў. А як... ну як хрысцяць?

Мсціслаў. Я табе раскажу.

Першая і другая княжны. Раскажы, раскажы!

Усевалад. Ціха, сарокі!

Мсціслаў. У Кіеў бацька вярнуўся з Корсуня з царыцай і адразу загадаў скінуць з гары ідалаў, адных — пасекчы, другіх — спаліць.

Першая княжна. Ты яму пра Перуна раскажы.

Мсціслаў. Не перабівай! А то абедзвюх выставім за дзверы.

Заходзіць Фар.

Фар (да Ізяслава). Ну, княжыч, можаш радавацца: вялікі князь сказаў зараз жа прывесці цябе. Абедаць будзеш ужо, няйначай, у бацькі.

Мсціслаў. Фар, мы яму не дагаварылі!

Фар. Дасць Бог, паспееце нагаварыцца.

Мсціслаў. Мы яму не дагаварылі, як людзей у Кіеве хрысцілі!

Фар. Хадзем, хадзем, Ізяслаў! (Да Мсціслава.) Я сам раскажу яму.

Першая і другая княжны (наперабой). Фар, прывядзі яго зноў да нас!

Фар. Прывяду, прывяду.

Ізяслаў і Фар ідуць па сцэне.

Iзяслаў. Ты, Фар, не даведаўся, дзеля чаго выклікаў мяне вялікі князь?

Фар. То яму аднаму ведама. Хадзем.

Ізяслаў. А што з Перуном было?

Фар (махае рукой). Ат, з ім зрабілі тое самае, што і з іншымі старымі багамі. А вось тут, па берагах гэтага Ручая, ішлі кіяўляне на Дняпро прымаць новую веру.

Ізяслаў. А што на гэта гаварылі язычніцкія святары?

Фар. Княжыч, запомні — тут паўсюды воля вялікага князя, яго ўлада над усім і над усімі. Прыехаўшы з Корсуня, ён адразу ж загадаў прывязаць Перуна да конскага хваста, і той валачыў яго з гары па Барычову ўзвозу да Ручая, а дваццаць дружыннікаў беглі следам, дубасілі старога бога жэзламі.

Ізяслаў. А што ж кіяўляне? Што яны?

Фар. Няверныя, канечне, плакалі, гледзячы на ганьбаванне, нават з плачам суправаджалі свайго бога да самага Дняпра. Але вялікі князь загадаў і далей адпіхваць Перуна. Сказаў: «Калі прыстане дзе да берага, адпіхвайце яго. А калі пройдзе парогі, тады толькі пакіньце яго». Няверным жа тым часам загадаў сказаць: «Калі не прыйдзе хто заўтра да ракі — ці то багаты, ці то бедны, жабрак ці раб — будзе мне вораг!» На другі дзень узышоў вялікі князь з папамі царыцынамі і корсунскімі на бераг Дняпра, куды збіраліся натоўпам кіяўляне, пагнаў людзей у ваду, і там яны стаялі ў ёй па грудзі, а папы хрысцілі іх малітвамі, стоячы на беразе.

Ізяслаў. Няўжо, Фар, увесь Кіеў дабрахотам з’явіўся на хрышчэнне?

Фар. Сам жа чуеш, княжыч, вялікі князь пагражаў. Але многія з горада паўцякалі. Гэта дакладна вядома. Так што на нашай зямлі цяпер адным часам і паганскія багі, і новы, Ісус Хрыстос. I доўга яны будуць змагацца за душы людзей. Міне многа-многа часу, а на зямлі ў нас будуць прыхільнікі старой і новай веры. Але вялікі князь, пакуль жывы, не адступіцца, будзе гнаць з зямлі старую веру.

У замку, куды неўзабаве прывёў Фар княжыча Ізяслава, сустрэў іх вялікі князь Уладзімір Святаславіч. Суровы і не зусім ветлівы, Уладзімір доўга глядзеў на сына. Хто ведае, можа, здалося раптам бацьку, як стаў гэты сын яго ў абарону маці, княгіні Гарыславы. (Сцэна: няйначай, усё-ткі «ўбачыў» ён тую раніцу, прыйшла яна цяпер да яго, як насланнё.) Нарэшце вусны вялікага князя разышліся ва ўсмешцы, ён заплюскаў вачамі, яўна адганяючы ад сябе насланнё.

Уладзімір. Ты, Фар, можаш ісці. Пакінь нас адных. (Ступае да сына.) Як даехаў, сын?

Iзяслаў. Дзякаваць багам.

Уладзімір (зноў хмурачы лоб). У нас тут, у Кіеве, цяпер адзін Бог.

Ізяслаў. Так.

Уладзімір. Але пра багоў пасля. Ну-тка, выцягвай з ножнаў свой меч. (Крычыць.) Гэй, хто там, прынясіце мой меч! (Да княжыча.) А то вырас ты, бачу, з вежу, а вось якая рука ў цябе.

Вялікаму князю падносяць меч.

Трымайся! I не зважай, што перад табой вялікі князь, а твой бацька. Успомні, як кідаўся некалі абараняць маці!

Iзяслаў. Бо малы быў...

Уладзімір. Такога саромецца не варта. Іншая справа, што ў бацькі дараваць прасіць усё роўна калі, а давядзецца, аднак саромецца таго ўчынку не трэба. Ну, пачалі.

Вялікі князь і княжыч пачынаюць змагацца на мячах. Уладзімір адчувае, што сын добра валодае зброяй, крычыць: «Хвалю, Ізяслаў, хвалю!» — і спрытным ударам выбівае з рукі яго меч. Ізяслаў колькі часу стаіць збянтэжаны. Уладзімір аддае дружынніку свой меч, падыходзіць да сына, ляпае па плячы.

Значыць, недарэмна траціў час. Адчуваецца дзедава рука, ды і бацькава таксама.

Iзяслаў. Якога дзеда?

Уладзімір (амаль злосна). Не так важна! Я вось дзеля чаго цябе паклікаў у Кіеў, Ізяслаў. Хачу пасадзіць нарэшце сваіх большых сыноў на сталы ў гарадах. Вышаславу даю Ноўгарад. Святаполку — Тураў, Яраславу — Растоў. Табе, Ізяслаў,— Полацк, вотчыну твайго дзеда Рагвалода.

Ізяслаў. А што атрымаюць мае аднаўтробныя браты — Усевалад, Мсціслаў?

Уладзімір. Гэта мой клопат. Ты пра іх не турбуйся. У іх таксама ёсць бацька. Але яны яшчэ не ў гадах. Пасля атрымаюць сваё, дарма што гарадоў у маёй зямлі пакуль не хапае. (Смяецца.) Сыноў у вялікага князя кіеўскага больш, чым гарадоў. Трэба пачынаць ставіць іх паўсюды — і на Дзясне, і на Трубежы, і на Суле. Мсціславу, як падрасце, думаю аддаць Цьмутаракань, а Усеваладу — Уладзімір. Як жа твой горад выглядае цяпер?

Iзяслаў. Расце.

Уладзімір. Няхай Ізяслаў застаецца маці. А сам едзь у Полацк. Хіба не рады?

Iзяслаў. Радасць вялікая.

Уладзімір. Думаю, што атрымаць дзедаву вотчыну — гэта акурат дакрануцца гарачай рукой да радасці. У Полацку дасюль былі мае пасаднікі. Па чарзе, вядома. Цяпер ты будзеш там законным князем. Вялікі стол па-ранейшаму застаецца за мной тут, у Кіеве. Гэта ты павінен ведаць і шанаваць. У астатнім — Полацкі стол твой.

Ізяслаў. А зямля дзедава?

Уладзімір. Зразумела, што табе аддаецца пры гэтым уся Полацкая зямля, якой некалі валодаў дзед Рагвалод. Відаць, ты цяпер станеш высвятляць, што адбылося ў Полацку, калі ішоў я з Ноўгарада ў Кіеў. Табе нагавораць усялякага, толькі слухай. Маці, няйначай, таксама галаву задурыла сваёй нянавісцю. Урэшце, яе зразумець можна. Але слухай, што скажу я.

Iзяслаў. Слухаю, вялікі князь.

Уладзімір. Я напаў на Полацк і загадаў расправіцца з князем Рагвалодам. Перш за ўсё таму, што той увесь час спрабаваў адваёўваць у Ноўгарада воласці, якія ніколі не належалі яму. Па-другое, у вайне, якую вёў Ноўгарад, дзе я княжыў, Полацк падтрымліваў Кіеў, а князь Рагвалод хацеў мець за зяця Яраполка. Твой дзед па матчынай лініі, Ізяслаў, быў, такім чынам, маім ворагам. Не знішчыўшы ягонага гнязда, я не стаў бы вялікім князем у Кіеве. Разумееш?

Ізяслаў. Так.

Уладзімір. Цяпер я прыняў новую веру. I як сказаў апостал Павел: «Усе мы, хто хрысціўся ў Ісуса Хрыста, у смерць яго хрысціліся, дакладней, мы хаваліся з ім, хрышчэннем гэтым, у смерць, каб як Хрыстос уваскрэс з мёртвых славай Айца, так і нам хадзіць у абноўленым жыцці». Ты з гэтага зразумеў што-небудзь?

Iзяслаў. Словы твае невыразныя пакуль.

Уладзімір. Так вучыць апостал Павел, адзін з тых, хто быў разам з Ісусам Хрыстом.

Ізяслаў (ківае галавой). Мне аб гэтым расказваў праваслаўны прэсвітэр Апанасій, што прыходзіў да нас у Ізяслаў.

Уладзімір. Я, сын мой, аддаючы табе Полацкі стол, хачу, каб ты разумеў: мінулае прайшло, цяпер усё будзе па-новаму. Але стол атрымаеш пасля таго, як прымеш новую веру. Без гэтага я не дам табе Полацкага княства.

Ізяслаў. А што старыя багі? Як мне са старой верай быць?

Уладзімір. Гэта не вера была. Звычайнае замарачэнне. Таму са старымі багамі ў сваім княстве мусіш зрабіць, як зрабіў я тут, у Кіеве. Нябось чуў?

Iзяслаў. Фар мне расказаў.

Уладзімір. Тым лепш. Бацькава воля павінна быць выканана цалкам. Я не стану доўга затрымліваць цябе ў Кіеве. Пакуль справа дойдзе да твайго хрышчэння, падбірай сабе людзей, з якімі паедзеш у Полацк. Многа адсюль не бяры. Дружыну набярэш там. А пасаднік мой табе дапаможа. Галоўнае, збяры вакол сябе разумных людзей. Слухайся іх, але і свой розум таксама май. Каго ты адсюль возьмеш? Прасі!

Iзяслаў. Нікога тут пакуль не ведаю. Але таго дружынніка, што прыязджаў да нас ганцом, дазволь узяць у Полацк.

Уладзімір. Бяры.

Ізяслаў. I Фара мне дай.

Уладзімір. А братоў тваіх ды сясцёр хто выхоўваць стане? (Падумаўшы.) Ладна, пагавару з Фарам. Яшчэ каго?

Ізяслаў. Дазволь пажыць трохі ў Кіеве, агледзецца.

Уладзімір. Добра. Але ўсё роўна доўга не затрымлівайся. У Полацку чакаюць новага князя.

Iзяслаў. Ведаюць — каго?

Уладзімір. Чакаюць, але пакуль не ведаюць. Аб гэтым знаем ты ды я. Запомні, сын: даўняе прайшло, за яго больш не трымайся, цяпер будзе ўсё новае; мы былі пагразнулі ў цемнаце і грахах; цяпер наблізілася да нас выратаванне, ноч прайшла, а дзень наблізіўся.

Iзяслаў. Што ж ты нічога не пытаеш пра маю маці, а тваю жонку?

Уладзімір. Пра яе мая воля табе выйдзе пасля. А цяпер — хадзем у трапезную, сядзем за абедзенны стол. Любіш паесці? Князь павінен многа жэрці.

Замак у Ізяславе. У святым пакоі княгіня Рагнеда, нянька. Адчыняюцца дзверы, шырокім крокам, у багатым княскім адзенні, са зброяй заходзіць Iзяслаў.

Iзяслаў. Вітаю, княгіня!

Рагнеда. Добрага дня, сын! Бачу, князем з Кіева вяртаешся?

Ізяслаў падыходзіць да маці, становіцца на правае калена, схіляе галаву.

Ізяслаў. Вялікі кіеўскі князь, а мой бацька Уладзімір Святаславіч вярнуў нам Полацкі стол.

Рагнеда. Я рада, сын, што табе нарэшце па праву дасталася дзедава вотчына. Што дзеці? Як твае браты ў Кіеве жывуць, сёстры?

Iзяслаў. Кланяюцца табе.

Рагнеда. Ніхто не захацеў прыехаць сюды?

Ізяслаў (сумеўся, але ўсё-ткі сказаў). На тое не было волі вялікага князя.

Рагнеда. Ты ўстань, князь! Значыць, Уладзімір не дараваў мне? Табе дараваў, а мне — не?

Iзяслаў. Табе застаецца на ўсё жыццё гэты горад. Я паеду сёння ж у Полацк, ты будзеш жыць тут. Па новай веры...

Рагнеда. Ты прыняў новую веру?

Ізяслаў. Так. Дык па новай веры вялікаму князю цяпер належыць мець адну жонку.

Рагнеда. Адну?

Iзяслаў. Так, адну.

Рагнеда. I ён пакідае за сабой новую, Ганну?

Ізяслаў. Я гэтым дужа не цікавіўся. Але, няйначай, гэта так. Дык згодна з новай верай князь дае волю ўсім сваім жонкам. Табе, мама, таксама.

Рагнеда. Навошта мне яго воля!

Iзяслаў. Можаш зноў выходзіць замуж.

Рагнеда. I гэта ўслед за распусным бацькам гаворыць мой сын! Я не пазнаю цябе, Ізяслаў! У Кіеве цябе падмянілі.

Ізяслаў. Не, мама, проста я стаў сапраўдным князем. А сюды прыехаў, каб пабачыць цябе і пераказаць на словах тое, што загадаў бацька.

Рагнеда. А ў Полацк? Возьмеш мяне з сабой у Полацк?

Ізяслаў. Ты застанешся жыць тут, мама. Я ўжо сказаў.

Рагнеда. Можа, вялікі князь забараняе? А ты не здольны не паслухаць яго? У цябе ж цяпер твой Полацкі стол!

Ізяслаў (да нянькі). Ты — выйдзі.

Нянька (бурчыць). Ну вось, дажыліся — ужо ад старой нянькі ў маіх князёў з’явіліся нейкія тайны! (Выходзіць.)

Ізяслаў. Я атрымаў яго з адной умовай.

Рагнеда. З якой?

Iзяслаў. Што воля вялікага князя ў Кіеве абавязкова будзе ў Полацку.

Рагнеда. I ты ўзрадаваўся такому сталу?

Ізяслаў. Я прыняў яго.

Рагнеда. Але ж полацкія князі амаль заўсёды былі незалежныя ад Кіева.

Ізяслаў. Мама, галоўнае, што ў Полацку зноў будзе свой князь.

Рагнеда. Навошта ён, такі князь, там — звязаны па руках і нагах? Дзед твой Рагвалод не схіліў галавы ні перад кім.

Iзяслаў. Затое і паплаціўся.

Рагнеда. Ён бы не паплаціўся так, калі б я самахоць згадзілася разуць ногі сыну рабыні. Ты пра гэта ведаеш?

Iзяслаў. Цяпер я ведаю шмат, мама. Але ты не павінна дакараць мяне, што я згадзіўся на пэўных умовах прыняць Полацкі стол. У мяне ў галаве снуюцца планы...

Рагнеда. О няшчасная зямля! Што з табой будзе?

Iзяслаў. Раней часу не трэба плакаць па ёй. Цяпер у яе ёсць гаспадар, свой князь.

Рагнеда. Няшчасная яна і няшчасны сын мой!

Ізяслаў. Ладна, мама, здаецца, я ўсё пераказаў, трэба спяшацца ў Полацк.

Рагнеда. Ты не раздзеліш са мной нават трапезу?

Ізяслаў. Няма калі, мама. Скажы, каб памянялі коней, а то мае стаміліся.

Рагнеда. А сам ты?

Iзяслаў. Яшчэ трымаюся ў сядле.

Рагнеда. Цяпер ужо зусім зразумела — падмянілі цябе ў Кіеве, сын! Раней ты не такі быў!

Ізяслаў. Раней не ляжаў на мне княскі клопат. Жылі сабе тут, і ўсё.

Рагнеда. Ты яшчэ ўспомніш наша тутэйшае жыццё, яно будзе здавацца табе самым лепшым.

Ізяслаў. Ты гаворыш так, быццам не жадаеш шчасця ні мне, ні нашай зямлі Полацкай, якую мы назад атрымалі?

Рагнеда. Якраз таму я і гавару гэтак, што хвалююся і за цябе і за бацькаву зямлю.

Iзяслаў. Прасі багоў за нас. Хоць што я кажу? Наконт багоў таксама ёсць воля вялікага князя. Дарэчы, трэба сказаць няньцы, каб прывялі сюды Анею. Я вазьму яе з сабой у Полацк.

Рагнеда. Яна не прыйдзе.

Ізяслаў. Чаму?

Рагнеда. Яе забралі да сябе багі.

Ад нечаканасці Ізяслаў сядае на ўслон, бярэ ў далоні твар.

Ізяслаў. Каму гэта ў галаву прыйшло аддаць яе багам у ахвяру?

Рагнеда. Самім багам. Я была тады ў свяшчэнным лесе, выбар паў на яе...

Ізяслаў. I ты не заступілася?

Рагнеда. Перад багамі ўсе людзі роўныя!

Ізяслаў (устае, бліскае вачамі). Трэба спаліць гэты лес і разбурыць свяцілішчы з усімі яго кумірамі! Так, як учынілі з імі ў Кіеве! А на іх месцы паставіць праваслаўныя цэрквы са званамі.

Рагнеда. Ты гэтага не зробіш, сын! Бо нашы багі будуць доўга харкаць крывёю ўслед вам, здрадзіўшым старой веры! Сам жа не адзін раз паўтараў за тым заходнім святаром: звон — яшчэ не малітва... (Падае перад сынам на калені.)

Ізяслаў. Устань, мама... Устань!.. (Бярэ яе, ставіць на ногі.) Урэшце, жыві тут як знаеш!.. Анея перад смерцю ні аб чым не прасіла?

Рагнеда. Не. Паводзіла сябе добра. Быццам выразна разумела, што ёй выпаў якраз такі вось лёс. Была чыстая і светлая. Ведамая справа, к багам ісці!..

Ізяслаў. А бацька яе, злотнік? Што ён?

Рагнеда. Шалеў і кідаўся на людзей.

Ізяслаў. I не абараніў? Дзе ён цяпер?

Рагнеда. Казалі, нібыта ходзіць вакол свяшчэннага лесу.

Iзяслаў. Не збіраецца помсціць?

Рагнеда. Хто ж яго ведае? Але перад багамі...

Ізяслаў. Але ж дачка...

Рагнеда. Так, сын... Але перад багамі...

Ізяслаў. Я не дарэмна кажу — трэба сапраўды гэтых лясных ідалаў і тут разбурыць. Як бацька ў Кіеве зрабіў!

Рагнеда. Не, сын, ты ўжо не чапай іх.

Ізяслаў (глядзіць амаль варожа на маці). Як знаеш!.. Бывай!.. Але новыя багі ўсё-ткі прыйдуць на змену старым! (Выходзіць.)

Усё той жа светлы пакой. Праз многа гадоў. Княгіня ўвечары стаіць каля расчыненага акна. Няйначай, што на дварэ якраз зноў пара позняга лета. У пакоі з ёю — нянька.

Рагнеда. Забылі пра нас, нянька. Нават сын забыў. Пахавалі нас тут, як у магіле.

Нянька. Такая планіда наша, княгіня. Рагнеда. Так, планіда, будзь яна праклятая!

Чуецца, як пачынае выць недзе старая ваўчыца.

Толькі яна верная пакуль застаецца.

Нянька. Дык звер жа...

Рагнеда. Гэта я не дала яе некалі забіць Ізяславу... А вось Анею...

Княгіня слухае. I да яе прыходзіць апошні ўспамін, як цяжкі прывід: Уладзіміравы варагі ў лета 6488-е ўрываюцца ў Полацкі замак, забіваюць на вачах у Рагнеды бацьку, маці, братоў...

Канец драмы

1989

Прарок для Айчыны. Аляксандр Петрашкевіч

Гістарычная драма

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Скарына Францыск.

Максім Грэк.

Жыгімонт І Стары ― кароль Польшчы і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага.

Бона Сфорца ― каралева.

Гаштольд ― канцлер.

Ян ― епіскап віленскі.

Альбрэхт ― герцаг прускі.

Вартаўнік.

Чалавек у чорным.

Маргарыта ― жонка Скарыны.

Раман ― пляменнік Скарыны.

Іван ― брат Скарыны.

Бабіч Якуб ― найстаршы бурмістр Вільні.

Астрожскі Канстанцін ― гетман Вялікага княства Літоўскага.

Гусоўскі Мікола ― паэт.

Лонгій Мацей ― павераны Скарыны.

Скаргардыян Валянцін ― бурмістр Познані.

Войт.

Лаўнікі і радцы.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

I

Познань. У цеснай вязніцы на драўлянай лаве, прыкаванай да сцяны, сядзіць Скарына . Замест вопраткі па небараку лахманы. Ён паднімае галаву, прыслухоўваецца. Здалёк чуецца сумная-сумная песня.

Скарына сціскае галаву рукамі. Лязгаюць запоры. Адкрываюцца дзверы. Уваходзіць Вартаўнік. Ён прыносіць ваду і хлеб і моўчкі падае вязню. Той бярэ прынесенае, з удзячнасцю схіляе галаву. Есць няспешна, з павагаю да вады і хлеба. Вартаўнік назірае за ім.

Вартаўнік. Чы пан зна цэнэ хлеба?

Скарына. Так, пан ведае цану хлебу...

Вартаўнік (пасля паўзы). Валацуга?..

Скарына. Валацуга... ды яшчэ які...

Вартаўнік. Далёканька ж цябе занесла, нябога.

Скарына. Мяне яшчэ не так заносіла...

Вартаўнік. Выходзіць, пабачыў свету?

Скарына. Пабачыў, хоць і не так многа, як бы хацелася...

Вартаўнік. І дзе ж цябе яшчэ нялёгкая насіла?

Скарына. Калі мне было гадоў 14, занесла ў Кракаў да палякаў, а як споўнілася 17, падаўся я ў Капенгаген да датчан, пасля 22-х апынуўся сярод італьянцаў у Падуі, адтуль накіраваўся ў Прагу да чэхаў, у 27 вярнуўся дамоў, потым занесла мяне Вітэнберг да немцаў, у Кёнігсберг да прусакоў, а зараз, як бачыце, у Познань зноў да палякаў. Між іншым, Маскву таксама не абмінуў...

Вартаўнік (з зайздрасцю і недаверам). Палётаў, голуб!..

Скарына. Палётаў бы яшчэ, ды крылы звязаны...

Вартаўнік (нечакана). І ўсюды краў?..

Скарына (здзіўлена). Чаму краў?..

Вартаўнік. Каб папрасіць, трэба ж ведаць па-нямецку, і па-дацку, і па-чэшску! А італьянцы?!.

Скарына. Я яшчэ магу прасіць па-руску, па-грэчаску, па-яўрэйску і на... латыні...

Вартаўнік (з недаверам). Трапляліся мне прахвосты, а такіх, як ты, яшчэ не было!

Скарына. І не будзе!.. А мо ў наступным стагоддзі і народзяцца...

Вартаўнік. Але ж ты нарадзіўся?..

Скарына. Я апярэдзіў час... Гадоў гэтак на сто-паўтараста.

Вартаўнік. Прахвост няшчасны!..

Скарына (без крыўды і нават з усмешкай).Памыляешся, шаноўны. Перад табой чэсны і... даволі шчаслівы чалавек...

Вартаўнік. Влазнаваты ты, а не шчаслівы. І ўпякуць цябе паны суддзі за валацужніцтва туды, дзе ты яшчэ не быў...

Скарына. Мяне не за валацужніцтва, мяне за даўгі ўпякуць.

Вартаўнік. І многа ты напазычаў?

Скарына. Кажуць, нібыта 206 коп грошаў.

Вартаўнік (аж прысеў). Колькі?!.

Скарына. 206 коп.

Вартаўнік. Дык гэта ж статак коней. Такіх грошай у Лазара з Мойшам не будзе!

Скарына. Будзе!.. Калі з мяне суд спагоніць, то ў Лазара і Мойшы будзе больш якраз на 206 коп.

Вартаўнік (з іроніяй). А ты часам не Радзівіл будзеш? Ці мо сам Сапега?..

Скарына. Бяры вышэй!

Вартаўнік. Дык жа некуды браць... вышэй.

Скарына. Сапраўды, вышэй некуды...

Вартаўнік. Ілгаць, братка, таксама трэба ўмець...

Скарына. Бадай што, трэба...

Вартаўнік. Тут і сумнявацца няма чаго, бо затаўкуцъ... Хочаш анекдот?.. Не бойся, не пра караля з каралеваю...

Скарына. Калі не пра караля, то хіба што...

Вартаўнік. Быў у нас такі Янка ― ілгаў, недавядзі бог. Яму ўжо не тое што суседзі, родныя дзеці не верылі. Дык прыходзіць ён аднойчы да свайго дзядзькі, а той і кажа: салжы, пляменнічак, толькі гладка,― авечку дам. Няма, адказвае, часу лгаць,― бяры, дзядзька, венікі і прыходзь у лазню. Прыйшоў дзядзька з венікам, а лазня, вядома, не топленая. (Весела рагоча.) Я тут усялякіх нагледзеўся, але, калі шчыра,― ты мне даспадобы. Люблю вясёлых.

Скарына. Дзякуй на добрым слове.

Вартаўнік. Ілжы на здароўе ― у мяне ўсё роўна авечкі няма. А хлеба дабаўлю.

Скарына. Шчыра дзякую.

Вартаўнік. Дзякуй на зуб не пакладзеш.

Скарына. Многа есці шкодна.

Вартаўнік. Сказаў бы нехта іншы, можа б, я і паверыў.

Скарына. Ты мне павер ― я лекар.

Вартаўнік. Можа, ты яшчэ поп ці ксёндз? Тыя таксама пасты хваляць.

Скарына. Я і не поп, я і не ксёндз, хоць нейкае дачыненне да царквы і паствы маю... І, можа б, ты да кашталяна турмы схадзіў і сказаў яму, каб ён мне маю Біблію вярнуў. Скажы, з Богам захацеў даўжнік-бадзяга пагаварыць.

Вартаўнік. Там будзе відаць... А малаком я з табой падзялюся. Мне мае мальцы вечарам яшчэ прынясуць. Харошыя ў мяне мальцы растуць... што па-польску, што па-палачанску сякуць ― аж ад зубоў адскоквае. І Псалтыр, як рэпу, грызуць...

Скарына (нечакана). З полькай ажаніўся, а сам з Полацка будзеш?..

Вартаўнік (насцярожана). А табе скуль ведаць?!

Скарына. Хлопцаў "мальцамі" называюць толькі на Полаччыне. Дзе ні быў ― і ў Гародні, і ў Навагародку, у Нясвіжы, Міры, Слуцку, Клецку, Мазыры, Тураве ― толькі хлопцы. А ў Полацку мальцы.

Вартаўнік. Чаго не ведаў, таго не ведаў. А мальцы, яны і ёсць мальцы. Хлопцы ― то ад халопаў. А каму халопам быць ахвота?

Скарына. Я і пра нятопленую лазню з авечкаю ў Полацку чуў. Землякі мы, выходзіць, з табою, служывы.

Вартаўнік (адчужана, адступаючы да дзвярэй). Хопіць языком мянціцьі А то ты да мяне і ў сваякі напросішся. Пры службе я ― разумець трэба, і палёгкі не чакай. Палёгку суд дае, а я па-чалавечы паспачуваць магу. І граху ў тым не бачу.

Якія б яны ні былі, а ўсе людзі ― чалавекі. (Забраўшы конаўку. выходзіць.)

Грымяць заноры.

Скарына (задуменна). Усе людзі ― чалавекі...Усе людзі ― чалавекі... Адкуль жа тыя здрада, вераломства, ліхвярства, ілжывасць?.. Сам, сваёю рукою ў закон каралеўскі і велікакняжацкі першым артыкулам запісаў аб адказнасці за паклёпы і абгаворы. І тым не менш у турме не паклёпнік, а я, Францыск, сын Скарынін... у якасці валацугі, што збег ад даўгоў, якіх ніколі і ні ў кога не пазычаў. О свет! О людзі-чалавекі... Хіба не для вас законы ў душах вашых і на паперы напісаны для паспалітага добрага?!. (Зноў чуе песню.)

(Садзіцца на лаву, заціскае вушы.)

Святло згасае, у цемры з'яўляюцца прывіды Маргарыты, а потым Бабіча, Астрожскага, Максіма Грэка, Івана, Гусоўскага.

Маргарыта. Што ты клічаш мяне, любы? Хіба не ведаеш, што я два гады таму, як памерла? Калі б жывая была, хіба не прыйшла б? Хіба не прыбегла б? Зязюлькаю шэраю, галубкаю шызаю, ластаўкаю імкліваю не прыляцела 6? А што не забыў ― паклікаў, дзякуй. Ці ж не я была тваёю адзінаю, тваёю любаю? Ці ж не я была табе памочніцай і дарадчыцай? Ці ж не я нарадзіла табе двух сыночкаў? Кахала, як умела, аберагала, як магла. Толькі мінула маё лецейка. Як жа я адсюль дапамагу табе, любы мой, адзіны мой, гаротны мой?!. Цярпі! Трымайся! Ёсць жа Бог на свеце, хоць ты ніколі на яго вельмі не спадзяваўся. Да людзей найбольш былі твае малітвы. Ды не ўсе, відаць, іх слухалі. А сярод тых, што пачулі, як бачыш, звяры драпежнъш трапіліся. Ад іх паратунку не чакай. Цяпер уся надзея на Якуба Бабіча... (Знікае.)

Бабіч. Адкуль ведаць табе, бедная жанчына, што ў хуткім часе і я пайшоў за табою. І карысці з Якуба Бабіча памерлага аніякае. Не крыўдуй. Не спадзявайся. Найстаршы бурмістр слаўнага горада Вільні бездапаможны. Не папракай, дружа,― справу тваю кніжную я падтрымліваў, колькі мог. Гапарыўся дружбай з табою, рад быў аддаць дом свой пад друкарню тваю, што была і застанецца першаю ў нашым краі. А што згарэла яна з домам маім ― бяда вялікая і няўцешная, калі ж лічыць, што тры чвэрці самога горада згарэла... Дасць Бог, выблытаешся з цянётаў, пераможаш здраду і каварства і зноўку сваю вялікую справу распачнеш. Канстанціну Астрожскаму пакланіся. Гетман дапаможа. Ён міласнік царквы, школы і кнігі, якіх у княстве нашым мала. (Знікае.)

Астрожскі. Бабіч, Бабіч! Ведаць бы табе, што вялікі мор на Белай Русі следам за табой і мяне звёў у магілу. Якая ж карысць другу нашаму кланяцца памерлым? Яны ж дапамагчы не могуць.

Скарына (як стогн). На Маскву, на цябе, Максім Грэк, былі ўсе мае спадзевы!..

Максім Грэк. Рады я, што памятаеш мяне, што не забыў сустрэчы нашы. Не здзіўляйся, што зайздрошчу лёсу твайму, хоць абодва мы ў няволі. Розніца толькі ў тым, што ты чацвёрты месяц, а я шосты год. А белая зайздрасць толькі з тае прычыны, што ты здзейсніў мару і справу свайго жыцця. На Маскве ж паміраюць за адзіную літару "аз". Мужайся і памятай, што на свеце ёсць людзі, якія маюць жыццё, але ўжо не маюць надзеі. А ты яшчэ жывы і, дасць Бог, Фартуна павернецца да цябе тварам. Мужайся, брат мой! (Знікае.)

З'яўляецца Іван Скарына.

Скарына. Што ж ты нарабіў, браце мой, Іване?! Хіба ж так здраджваюць родным?!

Іван. Не судзі мяне строга за тое, што пакінуў пасля сябе адны даўгі. Не згарэла б наша друкарня ў Вільні, і я, відаць, пажыў бы яшчэ. У полымі тым загінула твая мара, а мае грошы. Сэрца і не вытрымала нашага канчатковага краху. Калі дасць Бог сыну Раману разлічыцца з даўгамі і зноў паставіць на ногі купецкую справу і славу Скарынічаў, можа, ён табе і дапаможа. А можа, і не варта. Можа, пустое ўсё гэта, друкарства наша...

Астрожскі (строга). Як жа можна так, Іван, сын Скарынін?! Мы з табою памерлі, а яму жыць, і справе кніжнай жыць! Не мне табе расказваць, як менавіта яна, кніга, школа, адукацыя, абнаўленне царквы ўскалыхнулі дзяржавы і вялікія, і малыя. Можа, ёй, асвеце, і суджана прымірыць людзей, пазбавіць вайны і смерці. Колькі жыў, столькі і ваяваў гетман Канстанцін Астрожскі. Больш за 60 разоў перамог крымчакоў на поўдні дзяржавы, не раз біў маскалёў на яе ўсходзе. Зведаў ганьбу палону ў вялікага князя маскоўскага. І ўцёк з яго, каб зноў змагацца з находнікамі і набежнікамі за непадлегласць дзяржавы нашае. А паміраючы, зразумеў: мала рупіўся князь Астрожскі аб справе мірнай, кніжнай, асветніцкай і святой, каб не звярэлі людзі, не зводзілі адзін аднаго са свету, не сеялі зайздрасць, ярасць і нянавісць. Паміраючы, зразумеў, што моц дзяржавы, яе сіла і годнасць не столькі ў моцы зброі, колькі ў_моцы духу, згодзе, супольнасці, другалюбстве.

Іван. Добра гаворыш, гетман, а што мы маем на справе? Выбітыя і вымерлыя сёлы, спустошаныя гарады, здратаваныя нівы і здзічэлыя гоні, заняпалы гандаль. А наперадзе новыя войны, паборы, ахвяры!.. Якія ўжо тут кнігі?!.

Асвятляецца Мікола Гусоўскі, а за ім і ўсе тыя, каго мы ўжо бачылі.

Скарына. Я чакаў цябе, Мікола!..

Гусоўскі. Цела маё амаль памерла, але душа яшчэ не адляцела. (Пачынае чытаць па памяці.)

"...Бачу я з найвялікшым для сябе жалем і, зразумела, з пэўнай стратай для дзяржавы, што славуцейшыя сэрцы зусім не паважаюцца. Яны з-за матэрыяльнай нястачы і беднасці цалкам не могуць сябе праявіць. Бачу я таксама, што ёсць нямала людзей, якія валодаюць і багаццем і талентам. Але калі яны заўважаюць, што вучоных, мастакоў і паэтаў так мала шануюць і паважаюць, то імкнуцца больш узбагачацца, чым ахарошваць душу...

Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым на сілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Іх магутнасць квітнела найбольш тады, калі расцвіталі навукі. А як толькі пачалі нікнуць таленты, сілы іх згаслі, а з заняпадам апошніх абрушылася іх дзяржава і ўсталявалася рабства. Таксама і ў нас...

Хоць нам не ўласцівыя ні норавы, ні звычаі старажытных, аднак вечная сіла неба і мужнасць нашага воіна-ратніка не падвядуць, як справа дойдзе да зброі, калі толькі мы, бяззбройныя, не будзем раздушаны нейкім наканаваным няшчасцем, ці, ясней кажучы, спрытным круцельствам некаторых і сваёй бяздзейнасцю..."

Усе прывіды знікаюць. Вязніца патанае ў цемры. Чуваць толькі спеў Скарыны і Маргарыты:

ІІ

Сцэна асвятляецца.

У дзвярах стаіць Вартаўнік.

Вартаўнік. Спяваеш, няшчасны?..

Скарына (цытуе па памяці). "В певнице ест справедливость, там ест чистота, душевная и телесная. Там ест наука всякое правды. Там мудрость и разум совершеный. Там ест милость и друголюбство без ильсти и вси иные добрые нравы, якобы со источника оттоле походять. ...Псалмы якобы сокровище всих драгих скарбов, всякии немощи, духовныи и телесныи, уздравляють, душу и смыслы освещають, гнев н ярость усмиряють, мир и покой чинять, смуток и печаль отгоняють, чувствие в молитвах дають, людей в приязнь зводять, ласку и милость укрепляють, бесы изгоняють, ангелы на помощь призывають..."

Вартаўнік садзіцца на лаўку, доўга маўчыць. Відаць, словы Скарыны ўразілі яго.

Вартаўнік. Я таксама іншы раз спяваю... як вып'ю. Занятак у мяне, братачка, такі, што нікому добраму не пажадаеш... Бывае, што і вінаватых шкада, а не вінаватых яшчэ больш шкада. А паспрабуй разбярыся, як каго судзіць, калі суддзі іншы раз не могуць. Вось ты, галота няшчасная, а як цябе судзіць? То дурнем прыкідваешся, лухту нясеш, то Біблію просіш. Пра песню сказаў, як іншы і не змог бы. А колькі вас, няшчасных, прайшло перада мною. Я іншы раз і забойцу лічу няшчасным. Хіба чалавек ад радасці забівае? Даносы, злоба, паклёпы людзей і з дарогі і са свету зводзяць. Вось у песні пра дзяўчыну, што татары звезлі. А іх жа, такіх зязюлек нашых, тысячы тысячаў чумазлаі ў палон звозяць. А мы заместа таго каб бараніцца сукупна, між сабою тузаемся і адзін другога са свету зводзім. Зямля асірацелая крычыць нема, і людцы стогнуць. Усіх шкада... акрамя канакрадаў. Ты часам не канакрад?..

Скарына (весела смяецца). Не, я горш...

Вартаўнік. Горш за канакрада нікога не бывае!

Скарына. Я бакалаўр, магістр і яшчэ ў навуках вольных і лекарстве доктар.

Вартаўнік (устае з лаўкі, абыякава). Хопіць брахаць. А калі ўжо брэшаш, то меры не губляй. Я, між іншым, да цябе як да чалавека...

Скарына. Як да чалавека, кажаш, а Біблію не прынёс...

Вартаўнік (задзірыста). Чаму гэта не прынёс? Цэлы стос прывалок. Кашталян адлічыў ― аж дваццаць тры кнігі. І яшчэ дзве ў прыдачу, праўда, адна вельмі маленькая. (Вымае з-за пазухі «Малую падарожную кніжку», аддае Скарыне.)

Скарына нечакана цалуе Вартаўніка.

Скарына (усхвалявана). Любы ты мой чалавеча!

Вартаўнік (адчужана, паступіўшы ад Скарыны). А вось гэтага не трэба! Я табе не любы, і ты мне не сваяк. Мне далі ― я прынёс... Скажуць адабраць ― адбяру.

Скарына. Дык дзе ж яны... астатнія?!

Вартаўнік (паблажліва). Я да цябе не наймаўся пуп надрываць. Выйдзі і вазьмі. (Адчыняе дзверы.)

Скарына выходзіць пад наглядам Вартаўніка і вяртаецца а важкім клункам кніг, завязаных у посцілку. Кладзе яго на лаўку, развязвае рагі посцілкі, гладзіць кнігі рукою, складае ў стос.

Скарына (вельмі пранікнёна). Якую ж ты мне радасць прынёс, добры чалавек!

Вартаўнік. А навошта табе столькі?..

Скарына. Мне не трэба. Я табе хацеў паказаць.

Вартаўнік. Навошта, калі я ў грамаце...

Скарына. Каб ты паверыў, што я не забойца, не бадзяга, не канакрад... што я не толькі чалавек сумленны, але і не дурны...

Вартаўнік. А пры чым тут кнігі?

Скарына. Я зрабіў іх уласнымі рукамі. Сам, разумееш?

Вартаўнік (збянтэжана). Як сам?!

Скарына. Ну, не адзін, вядома,― з сябрамі, з таварышамі...

Вартаўнік. Дык ты мо і сам чытаць умееш?!.

Скарына. Я і пісаць яшчэ ўмею. (Смяецца)

Вартаўнік. Акрамя смеху?..

Скарына. Магу паклясціся...

Вартаўнік. Перахрысціся!

Скарына хрысціцца.

Я разумею, калёсы там зрабіць, хамут ці барану...А чаму гэта менавіта ты за кнігі ўзяўся?..

Скарына. А больш не было каму.

Вартаўнік. Як гэта не было? Манахі гэтым у Полацку спрадвеку займаліся. Іх гэта справа... і тут, у Познані.

Скарына. Справа якраз у тым, што перапісваў я гэтыя кнігі з незразумелай латыні полацкімі словамі, каб дзеткі паспалітыя і людзі простыя разумець маглі.

Вартаўнік (захоплены пачутым). І даказаць гэта можаш?!.

Скарына. Магу... Ты толькі сядай.

Вартаўнік. Пакуль разам з табою не пасадзілі, пастаю...

Скарына. Ну, пастой сабе. (Бярэ кніжку. адгортвае старонку: чытае больш па памяці, чым па тэкце.) «В сей книзе всее прироженое мудрости зачало и конець... В сей книзе вси законы и права, ими же люде на земли справоватися имеють, попиваны суть... В сей книзе вси лекарства, душевные и телесные зуполне знайдете. Ту навчение филозофии добронравное, яко любити Бога для самого себе и ближнего для Бога, имамы...

Хощеши ли умети граматику или, по-рускы говорячи, грамоту, еже добре чести и мовити учить, знайдеши в зуполнай Бивлии, Псалтыру, чти ее...»

Вартаўнік. Распавядаеш прыгожа, і паверыць хочацца, а не магу... Не, калі заплюшчыць вочы, можа б, і паверыў, што ты ўсё гэта сам у кнігу ўставіў, а як гляну на тваё рыззё ― не магу.

Скарына (падае кнігу). Тады патрымай... пагартай...

Вартаўнік. А што з таго?..

Скарына. Ну, хоць на выявы паглядзі!.. Я іх сам маляваў і ў кнігі ўставіў. (Цытуе па памяці.)«А для таго, абы братия моя Русь, люди посполитые, чтучи могли лепей разумети...»

Вартаўнік (разглядае малюнкі і з захапленнем, і са здзіўленнем, і са страхам). А гэта хто?.. Хрыстос ці мо епіскап які?..

Скарына. Гэта ― я...

Вартаўнік. Як ― ты?!

Скарына. А так, як бачыш: уласнай персонаю, толькі не ў лахманах, ад якіх у цябе такі недавер, а ў доктарскай мантыі...

Вартаўнік (з недаверам і злосцю). Значыцца, ты яшчэ і святы?!. Каго толькі ў маёй вязніцы не было, а святыя яшчэ не трапляліся... (Крычыць.)Прахвост ты, манюка, а не святы! І хопіць мяне ў дурні ўшываць!.. А даведаюся, што канакрад, я цябе валацугу...

Скарына. Не гарачыся. Прыгледзься да мяне і да маёй выявы. (Становіцца бліжэй да святла, прыгладжвае валасы, вусы.) Там жа ўнізе так і напісана: (цытуе) «Прото я, Францишек, Скоринин сын с Полоцька, в лекарскых науках доктор, разумея сее, иже без страху Божня, без мудрости и без добрых обычаев не ест мощно, почстиве жити людем посполите на земли, казал есми тиснути книги сии руским языком напред ко чти и к похвале створителю, спасителю, утешителю Богу... потом людем простым посполитым к пожитку и ко розмножению добрых обычаев, абы, научившися мудрости, добре живучи на свете, милостивого Бога хвалили...»

Пакуль Скарына па памяці чытае гэтыя словы, Вартаўнік збянтэжана глядзіць то на яго, то на выяву ў кнізе.

Вартаўнік. Францішак?! Ты той самы Францішак, сын старога купца Лукі Скарыны?!.

Скарына. Той самы, якога ты, Янка, вучыў некалі плаваць і які чытаў табе на Барысавым камені, што ляжыць на стрыжні Дзвіны, загадкавае і старажытнае: «Господи, помози рабу своему Борису».

Вартаўнік кідаецца ў абдымкі да Скарыны.

Вартаўнік (крыху супакоіўшыся). Што ж ты мне колькі дзён галаву тлуміш?!.

Скарына. Прыглядаўся. Мальцаў хацеў тваіх пабачыць. Ці падобныя, думаю, на бацьку ў свае гады...

Вартаўнік (вельмі таропка). Чым дапамагчы?!. А можа, сёння не і збяжым?!. Мне толькі мальцаў папярэдзіць, а мая пані Анэлька за мной на край свету з'едзе. І што мне ў гэтай Познані?!.

Скарына. Барані Божа ― ніякіх уцёкаў. Не канакрад жа я,сапраўды!

Вартаўнік. Дык а што тады?!.

Скарына. Прынясі мне аркуш паперы, чарніла і пяро. Янапішу ліст аднаму чалавеку, і мярзотнікі, якія надзелі на мяне гэтае рыззё, у зубах прынясуць мне доктарскую мантыю!

Вартаўнік (узбуджана глядзіць на Скарыну, абыходзіць яго вакол, дакранаецца да кнігі). Ай, Францішак! Ай, братачка! Калі ты мне пераказваў знакі з Барысава каменя, я мог бы здагадацца, што далёка пойдзеш! Але каб у твае гады, жывым... у святыя?!. Згубіш ты галаву, чалавек...

Скарына. Мне і кароль пра тое казаў.

Вартаўнік (збянтэжана). Як ― кароль?!.

Скарына. Быў выпадак.

Сцэна зацямняецца.

ІІІ

З успамінаў Скарыны

Кракаў. Тронная зала. На троне кароль польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага Жыгімонт І Стары. Яму каля шасцідзесяці. Ён зняў чаравікі і падабраў ногі на трон. Карону павесіў на старчак спінкі трона злева. На старчаку справа вісіць «дзяржава». Кароль салодка спіць. Відаць, яму сніцца прыемны сон. Увахоцзіць каралева Бона. Надзвычай прыгожая, эфектная і вельмі экспансіўная жанчына. Ёй каля трыццаці, але выглядае намнога маладзейшай. Са здзекам і іроніяй глядзіць на караля, які падцягнуў пад сябе ногі і хавае пад пахі рукі, каб было цяплей. Нешта мармыча праз сон.

Бона. О, Санта Мадонна! Можа, прачнемся, ваша вялікасць?!. Прэсто! Прэсто!

Жыгімонт (падхапіўшыся, перапалохана і таропка абувае чаравікі). Такі быў сон!.. Такі сон...

Бона (надзявае каралю карону, дае ў рукі «дзяржаву»). Ноччу, ноччу, ваша каралеўская вялікасць, будзеце сны глядзець...

Жыгімонт. Ноччу, мая слаўная каралева, як і заўсёды, я буду глядзець на вас, і не ў сне, а наяве...

Бона (сур'ёзна). Жартаваць, між іншым, таксама будзем ноччу...

Жыгімонт (не расшалопаў здзеку). Была б ваша воля...

Бона (смяецца). Мая воля будзе... была б ваша моц.

Жыгімонт (разгублена і вікавата). Ну... тут ужо, як выпадзе...

Бона. О, Санта Мадонна! (Садзіцца на свой трон, звоніць у званочак.)

З'яўляецца канцлер Гаштольд, схіляе галаву.

Яго вялікасць хоча бачыць доктара Скарыну і епіскапа Яна. (З'едліва.) Не лішнімі і вы будзеце, шаноўны канцлер...

Пакланіўшыся, канцлер выходзіць і вяртаецца зараз жа са Скарынай і епіскапам Янам. Запрошаныя вітаюць караля і каралеву нізкімі паклонамі. Усе апрануты згодна сваіх пасад і званняў. Скарына ― у доктарскай мантыі і берэце, які не здымае нават перад каронай.

Жыгімонт. Мы хацелі б прасіць нашых шаноўных канцлера і епіскапа даць магчымасць многавучонаму і знакамітаму мужу Францыску, сыну Скарыніну, пазнаёміцца з канчатковым тэкстам Статута Вялікага княства Літоўскага, да якога б ён прыклаў сваю руку і розум, які мы высока цэнім, і менавіта да таго, як вынесці названы збор законаў княства нашага на зацвярджэнне сейма.

Скарына (нечакана). Калі ваша вялікасць дазволіць, я скажу, што гэта справа мною ўжо зроблена ў межах маіх здольнасцей...

Бона (здзіўлена). О-о!

Жыгімонт. Але ж Статут, распрацаваны пад апякунствам нашага канцлера (глядзіць на Гаштольда), быў толькі ў нас (глядзіць на каралеву) і ў епіскапа Яна.

Скарына. Яне быў бы Францыскам Скарынай, калі б упусціў магчымасць пазнаёміцца і ўнесці сваю лепту ў святую справу вашай вялікасці, якая робіцца на карысць маёй Айчыны.

Бона (з'едліва). На карысць нашага каралеўства і нашага княства, хацеў сказаць слаўны доктар.

Скарына. Менавіта так, мая слаўная каралева...

Жыгімонт. Вы наважыліся зараз жа і выказаць свае заўвагі?..

Скарына. Менавіта так, ваша вялікасць. .. І, з вашага дазволу, не столькі заўвагі, колькі прапановы...

Бона (паспешліва). Мы слухаем вас, доктар...

Жыгімонт. Так, слухаем...

Скарына. Пры ўсёй важнасці і каштоўнасці зробленага па абагульненні законаў і прывілеяў нашага княства, Статуту, як мне здаецца, неабходна надаць пэўную стройнасць, як усякаму твору высокай навукі і мастацтва. І перш-наперш прымяніць строгую сістэму і структуру размяшчэння прававых нормаў. А таксама ўключыць тыповыя і абагульненыя нормы, якія ў першую чаргу тычыліся б дзяржаўнай юрысдыкцыі і дзяржаўнага кіравання.

Бона. Даруйце, але мяне здзіўляе, як вы маглі не заўважыць сістэмы і структуры?!.

Скарына. Справа ў тым, што я хацеў бы прапанаваць сваю...

Бона. Наш доктар не памрэ ад сціпласці...

Скарына (весела і прыязна). Мая слаўная каралева, сапраўды, я, відаць, памру ад нечага іншага, бо не змагу адмовіцца ад таго, што ўжо ведаю.

Бона. Пабойцеся Бога, доктар, вашы грахі ў яго на ўліку.

Скарына. Бог і кароль мне найвышэйшыя суддзі.

Бона. Але ж навошта нажываць сабе ворагаў?

Ян. Ваша прыязнасць, яснавяльможная каралева, да доктара Скарыны ведама і Богу і каралю.

Бона (са злосцю). Санта Мадонна!..

Жыгімонт (строга). Ян! Яне дзеля таго цябе сюды паклікаў...

Ян (нібы пакорліва). Палюбіце адзін аднаго, як Бога нашага і памазанніка яго...

Бона (са злосцю). Амін! Прэсто! Прэсто, доктар Скарына!

Жыгімонт. Гаварыце, доктар!

Скарына. Раздзелам першым бачу законы, дадзеныя дзяржаве, нашаму Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму, Жамойцкаму. Другі раздзел ― аб абароне земскай; трэці ― аб вольнасцях щляхты. Найгалоўнейшым жа лічу сцвярджэнне суверэнітэту дзяржавы насуперак існуючаму касмапалітызму. А яшчэ адзінства права і прыярытэт пісанага права перад правам звычаёвым. Я запісаў бы літаральна: жадаем і пастанаўляем і на вечныя часы павінна быць захавана, што ўсе нашыя падданыя як бедныя, так і багатыя, якога б саслоўя і становішча яны ні былі, роўна і аднолькава павінны быць судзімы па гэтых пісаных законах, а калі б суддзі судзілі інакш, то павінны былі б самі быць судзімы. Без гэтага, пан канцлер, сейм зноў адхіліць праект Статута.

Бона (з мілай усмешкаю). А гэта ўжо не вашы турботы, пан доктар!

Скарына надоўга замаўкае.

Жыгімонт. Гаварыце, доктар.

Скарына. Таксама ніхто не павінен быць пакараны і прыгавораны за чужое злачынства, а толькі той, хто вінаваты. І ніхто не павінен быць пакараны, калі яго віна не будзе ўстаноўлена судом,― ні жонка за злачынства мужа, ні бацька за злачынства сына, ні сын за бацьку, а таксама ніхто з родзічаў, ні слуга за пана.

Бона. А пра гэта трэба яшчэ падумаць.

Гаштольд. Думаць ― не толькі высокае прызванне, але і абавязак дзяржаўцаў.

Бона (дзёрзка). Каралю, як і каралеве, вядомы іх абавязкі!

Жыгімонт. Кароль за сябе сам скажа! (Больш мякка.) А падумаць ― не пашкодзіць.

Бона. І хоць бы таму, што вядома, як будуць сябе паводзіць бацькі-злачынцы, калі загадзя вызваліць ад адказнасці іх дзяцей...

Скарына. Тым не менш час няўмольна патрабуе, яснавяльможная каралева...

Бона (з усмешкаю). Вы многа бачылі і многа ведаеце, доктар, але павучаць караля і каралеву...

Жыгімонт. А я асабіста люблю паслухаць разумных людзей. Не фальваркам, дзякаваць Богу, правім, а каралеўствам.

Бона. І яшчэ, між іншым, княствам... Вялікім княствам Літоўскім!

Жыгімонт (стрымана). Калі б я правіў ім «між іншым», аднаму Богу вядома, пад чыёй рукой яно было б сёння...

Ян. Сапраўды...

Бона аж перасмыкаецца ад рэплікі Яна.

Жыгімонт. Гаварыце, доктар...

Скарына. Я хацеў бы падтрымаць канцлера і ў першую чаргу прапанаваць такі запіс: згодна Статуту яго вялікасць кароль Польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага абавязваюцца захоўваць і берагчы цэласнасць дзяржавы.

Жыгімонт. Гэта і так вядома.

Гаштольд (настойліва). Ваша вялікасць, абставіны ўнутры каралеўства і княства, а таксама за яго межамі патрабуюць гэтага запісу. Многа ў чым я мог бы не пагадзіцца з доктарам Скарынай, але толькі не ў гэтым.

Бона. Дзіўнае аднадушша...

Скарына (пакланіўшыся Гаштольду). Да вышэйсказанага я дадаў бы наступнае: мы, кароль польскі і вялікі князь Вялікага княства Літоўскага, таксама абяцаем, што ў землях Вялікага княства ні мы, ні нашы нашчадкі нікому з чужынцаў не будзем даваць ва ўласнасць і ўтрыманне зямель, замкаў, гарадоў і якіх бы там ні было званняў і чыноў, але толькі мясцовым ураджэнцам тых зямель нашага Вялікага княства.

Бона. Санта Мадонна! Да гэтага нават пан канцлер не дадумаўся...

Ян. На гэтым пан канцлер з панам доктарам пасябруюць.

Гаштольд. У пана доктара не ўсё так блага, як пану біскупу часам падаецца.

Ян (зводзіць на жарт). Вось бачыце...

Гаштольд. А калі б хто-небудзь з падданых збег з нашай дзяржавы ў зямлю нашых непрыяцеляў, то пазбаўляецца свайго гонару, а яго іменне спадчыннае, выслужанае і купленае не пераходзіць ні да дзяцей, ні да родзічаў, а толькі да вялікага князя.

Бона. Грацыо, пан доктар... Грацыо!

Жыгімонт (глянуўшы на каралеву). Разумна!

Бона. Хоць і не настолькі, каб гэтым захапляцца...

Скарына. А яшчэ не адбіраць у маёмасных людзей пасад і маёмасці без суда.

Гаштольд. І нікому з саноўнікаў нашых не даваць дзвюх пасад.

Бона. Я і гэта павінна ўзгадняць з вамі?!.

Гаштольд. Не са мною, але з законам...

Бона (амаль крычыць). Баста! Ніколі!

Скарына. А яшчэ ― публічнасць здзяйснення правасуддзя пры роўнасці бакоў у працэсе і права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

Гаштольд. І ніхто не адказвае за чужую віну.

Скарына. А каб папярэдзіць паклёпы, даносы і нагаворы, першым жа артыкулам першага раздзела першага кодэкса нашага я запісаў бы на абарону дзяржавы і яе падданых: калі б хто агаворам-паклёпам абвінаваціў каго і абвінавачаны павінен быў бы падлягаць ганьбаванню ці смяротнай кары, ці канфіскацыі маёмасці, ці якому іншаму пакаранню, тады той, хто агаварыў іншага, але не прадставіў доказаў, сам павінен панесці такое пакаранне. Менавіта гэтая норма зберагла б не толькі падданых дзяржавы, але і яе гонар паміж дзяржавамі. Даносы і паклёпы вынішчаюць людзей не горш, чым войны, паморкі і татарскі палон.

Каб залішне не стамляць вашу каралеўскую вялікасць, я змаўкаю.

Бона (іранічна). Мы ўдзячны знакамітаму доктару. Ва ўсякім разе, становіцца зразумелым, чаму шляхта на сеймах ігнаруе волю караля і не прымае Статут... Назавіце мне хоць адну дзяржаву, дзе законы манархаў так зацята адвяргаюцца падданымі ўжо больш за шэсць гадоў?.. Няма такіх дзяржаў!

Гаштольд. Але ж не было яшчэ і такіх законаў...

Жыгімонт. Канцлер мае рацыю.

Бона. Якая карысць ад непрынятых законаў?

Гаштольд. Законы будуць прыняты, але магнаты і паны-рада чакаюць ад нас уступак.

Бона. Не ад вас, а ад нас!

Гаштольд. Яны патрабуюць ад кароны захаваць усе старыя пастановы, а новыя не прымаць без іх удзелу. Рада настойвае на літаральным запісе ў Статуце: вялікі князь бярэ на сябе абавязак дзяржаву яго міласці Вялікае княства Літоўскае і паноў-раду ні ў чым не прыніжаць... Гэта па меншай меры...

Бона. Не трэба нас палохаць, канцлер!

Гаштольд. Божа нас барані. Але закон пра забарону адбіраць зямлю, некалі дараваную каралямі Ягелонамі нашым падданым, трэба ў Статут унесці.

Бона. Я выкупляю каралеўскія землі! Я абурана намёкамі канцлера!

Жыгімонт. Канцлер, не намякайце! Што ў вас яшчэ, доктар?

Скарына. Я далучыўся б да пана канцлера, а ў Статут дадаў бы яшчэ палажэнне, якога чакаюць як магнаты, так і паны-рада, пра тое, што ў землях Вялікага княства Літоўскага ні кароль, ні яго нашчадкі нікому з чужаземцаў не будуць даваць ва ўладанне зямель, замкаў, гарадоў і якіх бы то ні было званняў і чыноў, але толькі мясцовым уражэнцам Вялікага княства.

Бона. Ці не занадта вы многа хочаце, шаноўны доктар?

Гаштольд. Гэтага хоча Вялікае княства!

Бона. Санта Мадонна!

Жыгімонт (міралюбна). дарагі Альбрэхт, не треба думаць, што наша княства даражэй вам, чым нам.

Бона. Канцлер з доктарам проста згаварыліся!

Скарына. Я толькі мушу сказаць, яснавялькожная каралева, што інтарэсы Вялікага княства пацерпяць страты, калі ў Статуце не будуць замацаваны правы і прывілеі не толькі шляхты, але і люду простага.

Бона. А гэта нешта ўжо зусім новае!.. Нечуванае!..

Ян (перапалохана). Пабойцеся Бога, доктар Скарына!

Гаштольд. Бог не будзе ў крыўдзе, калі кароль і вялікі князь захаваюць у цэласнасці вольнасці княжат, панят, шляхціцаў і мяшчан.

Скарына. І калі мяшчане ўсіх гарадоў будуць адказныя перад судом за раны і забойствы сялян.

Гаштольд. Калі закон забароніць няволю, залог і куплю-продаж хрысціян жыдам і татарам.

Скарына. І калі ваяводамі будуць адбірацца тайныя корчмы, ад якіх нараджаецца так многа зла на нашай зямлі.

Ян. Даўно пара!

Бона. Брава, біскуп! Доктару ўдалося закалыхаць не толькі караля і канцлера, але і вас. А можа, вы ўсе заадно разам з каралём?!.

Жыгімонт (іранічна). Найяснейшая каралева! Ці ж не бачна, як мы аднадушны...

Бона. Неверагодна! І законы, і вольнасці, і суды ― адны для ўсіх: ад князя да селяніна. Нас жа засмяе Еўропа!

Скарына. Можа і так стацца, найяснейшая каралева, што Еўропе ў нас давядзецца вучыцца. Тым больш што вы даўно дакляруеце стварыць шчаслівае каралеўства па Платонавым узоры...

Бона. Мне шкада вас, летуценнік!

Скарына. Так, летуценнік. І мой дэвіз ― роўная свабода ўсім, агульнае багацце для ўсіх. І ён не прыдуманы некім злым. Ён паходзіць ад закона прыроджанага: тое чыніце іншым усім, што самому люба ад іншых усіх. І таго не чыніце іншым, чаго сам сабе не хочаш ад іх меці...

Бона. Вы, доктар Скарына, на здзіўленне лёгка нажываеце сабе не толькі супраціўнікаў, але і ворагаў.

Скарына. Вышэй за ўсё на свеце я цаню ісціну, яснавяльможная каралева.

Гаштольд. Я падзяляю гэтую думку доктара, як і многія яго заўвагі да Статута, хоць мы з ім далёка не ў дружбе.

Ян. А я з доктарам у даўняй дружбе, але мне ўсё ж падалося, што ён сёння вольна ці не вольна наважыўся не столькі ўмацоўваць новымі законамі дзяржаву, колькі прапаведаваць рэфармацыю і роўнасць усіх перад законам. Перад Богам ― згодзен, але ж не перад законамі... Ужо сам факт пастаноўкі вамі, доктар, на першае месца натуральнага ці, як вы кажаце, прыроджанага чалавечага права, раней Бібліі і кананічнага права, сведчыць аб шкодным і небяспечным вальнадумстве.

Бона. Мы былі б далёка ад ісціны, калі б сказалі, што ў нас сяброўскія адносіны да біскупа Яна, але да яго ацэнкі вальнадумства доктара (глядзіць на караля) мы далучаемся.

Скарына. Я дзіця сваёй эпохі, што носіць імя Адраджэнне, і быць вальнадумцам не толькі маё прызванне, але і мой абавязак перад Айчынай, мая найяснейшая каралева.

Бона. Баста! Баста!

Жыгімонт. Вы добры і разумны чалавек, доктар Скарына, а таму не ўберагчы вам галавы...

Скарына(з усмешкай). Адсякаць такую галаву, як мая, ваша вялікасць, сабе ж на страту...

Гаштольд. Асабліва калі ўлічыць, што з дапамогай доктара нам давядзецца надрукаваць Статут, хочам мы таго ці не...

Бона (ускоквае з трона). Вам бы спачатку пра тое нас спытацца! Аўдыенцыя скончана! Баста! (Выходзіць.)

Усе кланяюцца, адступаючы да дзвярэй.

Жыгімонт. А вы, канцлер, застаньцеся...

Скарына і Ян выходзяць.

Вы што, сапраўды наважваецеся надрукаваць Статут?

Гаштольд. Я толькі сказаў, што нам з вамі давядзецца зрабіць гэта, хочам мы таго ці не...

Жыгімонт (незадаволена). Канцлер, вы бераце мяне за глотку. Нібы не бачыце... (Ківае на дзверы, у якія выйшла Бона.)

Гаштольд. Будзе горш, калі і мяне і вас з каралеваю за глотку возьме шляхта. І вы, яснавяльможны кароль, і наша слаўная каралева...

Жыгімонт (незадаволена). Не чапайце, канцлер, каралеву, якой бы слаўнай яна ні была!.. Мне надакучыла вас мірыць...

Гаштольд. Я толькі мару. каб каралева не чапала мяне...

Жыгімонт. Многа хоча каралеўскі канцлер...

Гаштольд. Толькі з тае прычыны, што я яшчэ і канцлер Вялікага княства.

Жыгімонт (больш мякка). Мы яшчэ і сябры...

Гаштольд. Я і прашу вас па-сяброўску: падтрымайце доктара Скарыну ў намеры надрукавадь Статут. Ён зробіць гэта і хутка, і належным чынам.

Кароль моўчкі скідае чаравікі, вешае "дзяржаву" на адзін старчак трона, а карону на другі. Падбірае ногі на трон, уладкоўваецца, нібы перад сном.

Жыгімонт (пазяхнуўшы). Статут яшчэ трэба правесці праз сейм...

Гаштольд выходзіць. Праз нейкі час з'яўляецца Бона.

Бона. А я спадзявалася перасварыць сёння назаўсёды караля, канцлера, епіскапа і доктара.

Жыгімонт (не расплюшчваючы вачэй). Інтрыгі пры двары, ваша вялікасць, вельмі шкодзяць.

Бона. Санта Мадонна! А дзе ваша вялікасць бачыла двор без інтрыг?.. Ці, можа, я не бачу, як за маёй спінаю вы згаварваецеся з Гаштольдам? Як хітрыць ваш сынок епіскап Ян, прыгрэўшы на грудзях гэтага доктара. На словах ён нібы яму антаганіст, а на справе ― у хаўрусе. Са слуцкімі князямі яны адкрылі ў Веснічах пад Гародняй не толькі касцёл, але і парафіяльную школу. Скарынаву школу. Ці, можа, не епіскап Ян заплюшчвае вочы на друкарскую дзейнасць доктара ў Вільні? Можа, ён не з ім разам вышуквае шляхецкіх і купецкіх сынкоў і пасылае ва універсітэты краіны, дзе правяць ненавісныя мне Габсбургі?.. А Гаштольд?! Ён хоча перашкодзіць мне вяртаць каралеўству гарады і маёнткі!..

Жыгімонт. Пабойцеся Бога! Вы ж толькі што авалодалі княствам Пінскім, ледзьве не ўсім Валынскім, захапілі Кобрын, Клецк, Абольцы пад Оршай, два староствы ад Гародні да Коўна, у вас пад рукою ўся Мазовія!..

Бона (спакойна, з усмешкай). У Боны Сфорцы Арагонскай пад рукою яшчэ і каралеўства ў Італіі...

Жыгімонт. І ў Італіі... А вы пра інтрыгі... А я так думаю: інтрыгі інтрыгамі, а Статут Вялікага княства давядзецца рабіць такім, каб ён нарэшце быў прыняты панамі-радай.

Бона (здзекліва). І ваша міласць пра гэта будзе зноў пісаць Радзівілам на мове дзікуноў, што жывуць за Нёманам...

Жыгімонт. Можна падумаць, што ваша вялікасць піша Радзівілам па-італьянску, якой яны, між іншым, цудоўна валодаюць. А то навошта б вам трымаць пры сабе перакладчыка з італьянскай на беларускую... А ў дзікуноў, як пераканалася мая каралева, хапіла спрыту і розуму, каб стварыць законы, якіх яшчэ не ведаў свет. І, відаць, таму, што за Нёманам дзяржава ад мора і да мора. І хто б пісаў тым Радзівілам, каб не было Алелькавічаў і іншых, што спяць і бачаць Белую Русь уз'яднанай з Руссю Маскоўскаю.

Бона. Між іншым, Польшча...

Жыгімонт (перапыняе). Польшча нішто без Вялікага княства! Нішто!..

Бона. Санта Мадонна! Але і Вялікае княства без Польшчы...

Жыгімонт (перапыняе). А гэта яшчэ як сказаць...

Бона (занепакоена). Вы наважыліся пагадзіцца з прыняццем гэтых законаў?!.

Жыгімонт. Прымаць законы ― яшчэ не азначае выконваць іх. Пісаць на мове Радзівілаў і Алелькавічаў ― яшчэ не азначае паважаць іх мову і іх саміх. Абяцаць Гаштольду ― яшчэ не азначае выконваць абяцанкі...

Бона (з падвохам). А як жа з сяброўствам?..

Жыгімонт. Такі падслухоўвалі?!.

Бона. Можна падумаць, што вы на гэта не разлічвалі...

Жыгімонт. Бо хацеў, каб яснавяльможная ведала, што кароль не толькі сабе знайшоў сябра, але і саюзніка каралеўству, пра якое каралеве варта было б думаць больш, чым пра свае амбіцыі.

Бона. Канцлер абвядзе нас вакол пальца, як рабіў гэта ўжо не раз!..

Жыгімонт. Канцлер Гаштольд непакоіцца за Вялікае княства, як і я непакоюся за Каралеўства Польскае. І мы, калі бывае трэба, водзім адзін аднаго не толькі вакол пальца, але і за нос. Тым не менш я давяраю Гаштольду, бо менавіта ён, Гаштольд, шукае збліжэння з Аўстрыяй і з Прусіяй, а не з Масковіяй. І не хто іншы, як ён, Гаштольд, у свой час схіліў вялікі сейм, каб той яшчэ пры маім жыцці зрабіў нашага сына Аўгуста маім пераемнікам. Такога яшчэ не ведаў свет!

Бона. Баста! Баста! Гэта я зрабіла Аўгуста наследнікам караля!

Жыгімонт (пасля паўзы, не слухаючы). Пад рукой Гаштольда дзяржава, паны-рада, вальнадумная шляхта. Іх пальцы на маёй шыі! І пра гэта яснавяльможная каралева таксама чула! І рана ці позна яны не толькі прымуць, але і надрукуюць свае законы. Лепш было б зрабіць гэта з нашае волі, з нашае ласкі і нашага блаславення.

Бона (катэгарычна). Ніколі! Ці пасля маёй смерці! Баста!

Жыгімонт. Кароль ці нават каралева могуць памерці. А каралеўства павінна жыць! Польшча павінна жыць! І яна будзе жыць. І добра, каб у міры і згодзе з Вялікім княствам...

Бона. І з Масковіяй...

Жыгімонт. І з Масковіяй, і з Турцыяй, і з Аўстрыяй, і з Венгрыяй, і з Чэхіяй, і з Прусіяй, і з імператарам Вялікай Рымскай імперыі. Інакш ― пагібель! Каралеўская казна пустая, войска непаслухмянае, у дзяржаве разарэнне і мор, якіх яшчэ не было. І вам, яснавяльможная, варта было б памаліцца на Вялікае княства, якое стаіць заслонаю і ад маскавітаў, і ад татараў, і ад турак. І карона не зваліцца, калі каралева хоць для прыліку схіліць галаву перад тымі ж Радзівіламі, Гаштольдамі, Сапегамі ці Алелькавічамі. Дзякуй табе, Божа, што яны яшчэ не адмаўляюць Ягелонам у сваёй дружбе і падтрымцы.

Бона. Але якой цаной вы купляеце іх дружбу?!.

Жыгімонт. Калі ўсё цаніць на грошы, можна чорту душу прадаць...

Бона (паднімае ўверх рукі). О Санта Мадонна!О Польшча?! O Rzeczpospolita?!

Жыгімонт. Не трэба заломваць рукі. Трэба раз і назаўсёды засвоіць, што ў Польшчы, не кажучы пра Вялікае княства, не прынята, каб камандавала жанчына.

Бона. А калі жанчына ― каралева?..

Жыгімонт. Тым больш. Тут нават караля выбіраюць, які не заўсёды па сваёй волі выбірае каралеву... Усё! Баста!

Бона. Санта Мадонна...

Сцэна зацямняецца.

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

ІV

Познань. Скарына ў вязніцы. Грымяць запоры, уваходзіць Вартаўнік.

Вартаўнік. Лічы, братачка, што табе пашанцавала: мальцы гатовы, Анэлька згодная, другога каня купіў, хоць і не такога, як канакрады звялі, але ехаць можна. (Вымае з-за пазухі свечку, запалкі, бутэлечку чарніла, гусінае пяро і аркуш паперы.) У самога пракурора пазычыў. Хацеў падзякаваць, ды пабаяўся, каб не дагналі. Напішы ім на памяць, каб шукалі ветру ў полі. А да раніцы наш і след прастыне.

Скарына. Рызыкоўны ты мужык, як я бачу!!.

Вартаўнік. У нас у Полацку амаль усе такія: за дружбу ― што ў вір, што ў балота!.. А Анэлька дык мяне яшчэ і разумным лічыць. А ёй пожна верыць, як мне!

Скарына. Тады канешне... А мальцам тваім ― колькі?

Вартаўнік. Што ― колькі?..

Скарына. Гадоў колькі?..

Вартаўнік. Семнаццаць.

Скарына. На двух?

Вартаўнік. Чаму на двух? Кожнаму па семнаццаць. Мне Анэлька адразу двойнечку прэзентавала. А пастараешся, кажа, то мне і трох не цяжка. У Познані, маўляў, на гэта кожная здатная. Я табе, братачка, шчыра, па-зямляцку скажу, калі яшчэ не жанаты, то лепей жонкі за польку не знойдзеш. Без мух бабы! І калі ты да яе з ласкаю, то яна за табою...

Скарына (перапыняе). І ўсё ж уцякаць з Познані не будзем...

Вартаўнік (разгублена). А што ж мы тады будзем?..

Скарына. «Насилию силою отпрение!»

Вартаўнік (не разумее). Ты мне прасцей як-небудзь...

Скарына. За насілле адлуп дадзім. Змагацца будзем, каб перамагчы і Познань пакінуць паважанымі людзьмі, а не беглымі даўжнікамі.

Вартаўнік. Ды разлічыўся я з усімі сваімі даўгамі!

Скарына. Ты разлічыўся, а я сваё з Лазара і Мойшы спагнаць хачу.

Вартаўнік. З Лазара і Мойшы даўгі?.. Дык з іх жа яшчэ ніхто ніколі не спагнаў.

Скарына. Тады я першым буду! Дапамажы толькі ― адзін не ўпраўлюся.

Вартаўнік. Палачанін я ці не палачанін?!.

Скарына. Тады давядзецца табе, палачанін, паслаць аднаго сына ў Вільню, а другога ў Гданьск.

Вартаўнік. І пашлю ― не раз былі і не маленькія ўжо...

Скарына. У Гданьску трэба знайсці купца Рамана Скарыну ― ён мне пляменнік, а ў Вільні епіскапа Яна ― я на службе ў яго быў сакратаром і лекарам. Расказаць абодвум, дзе я і што са мною. Толькі епіскап можа дапамагчы Раману сустрэцца з каралём.

Вартаўнік. Не возьмецца епіскап Я іх натуру ведаю.

Скарына. Ян возьмецца. Ён каралю пазашлюбны сын. І любіць каралеву, як кот сабаку...

Вартаўнік. Хіба што...

Скарына. Мяне ж можа выратаваць толькі кароль, бо ўсе цянёты, як мне здаецца, сплецены на мяне за яго спінаю.

Вартаўнік. І кім жа?

Скарына. Думаю, што каралевай.

Вартаўнік. Во курва!

Скарына (заціскае рот Вартаўніку). Т-с-с!.. Мы дагаварыліся адзін аднаму да канца...

Вартаўнік. Тады менш размоў! Пішы, што трэба, а я тым часам мальцаў папярэджу, каб коней у дарогу рыхтавалі. Мой яшчэ нічога, а куплены не вельмі... (Выходзячы.) Канакрады ― пся крэўі..

Грымяць запоры. Скарына запальвае свечку, ставіць яе на лаўку, прымошчваецца на падлозе, каб напісаць пісьмы.

Сцэна зацямняецца.

V

Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.

Чалавек у чорным. Гаварыце. Там чакаюць. (Паўза.) Што кароль?

Бона. Кароль без улады ― не кароль...

Чалавек у чорным. Дакладней!

Бона. Ён не можа распараджацца казною. Ён сядзіць у Кракаве, а ў Вялікім княстве верхаводзяць канцлер, гетман, ваяводы, кашталяны, маршалкі. Ён не можа адмяніць рашэнні сейма і паноў-рады. Канцлер у Вялікім княстве ― большы кароль за караля ў Польшчы. Пад яго рукой сілы, якія маюць... усе магчымасці маюць...

Чалавек у чорным (перапыняе). Што шляхта?

Бона. Непадуладныя каралю магнаты душаць шляхту, шляхта душыць мяшчан і сялян, а тыя шукаюць паратунку і бягуць з вёсак і маёнткаў у гарады. Шляхта бунтуе ў сеймах і судах, якія судзяць па асобных указаннях, па «сумленні» і «мудрасці», але толькі не па закону. Але калі шляхце даць закон, яна знясе самога караля... А на гэты раз яна, здаецца, атрымае закон. Як ні дзіўна, але кароль гэтага хоча. А хутчэй за ўсё не мае сілы супрацьстаяць канцлеру.

Чалавек у чорным. Што лютаране?

Бона. У Вялікім княстве іх адзінкі, у каралеўстве множацца, як саранча. Папскія эдыкты супраць ерэтыкоў ігнаруюцца. Умяшанні рымскай курыі выклікаюць выбухі нянавісці да каталіцкіх духоўнікаў. Тут і магнаты і шляхта яднаюцца. І тыя і другія гатовы адмяніць дзесяціну, павялічыць свае ўладанні за кошт царкоўных зямель і пазбавіцца залежнасці ад каралеўскай улады.

Чалавек у чорным. Каму кароль не давярае і з кім у згодзе?

Бона. Не давярае ў першую чаргу мне...

Чалавек у чорным. Мы не дзеля гэтага зрабілі Бону Сфорцу каралеваю...

Бона. Санта Мадонна! (Пасля паўзы.) У згодзе кароль з пасынкам Янам ― епіскапам віленскім, пляменнікам Альбрэхтам ― герцагам прускім, з Гаштольдам ― канцлерам Вялікага княства і ваяводам віленскім. Менавіта ён і хоча наблізіць да двара нейкага палачаніна Францыска Скарыну ― у навуках вызваленых і лекарстве доктара. Праз яго канцлер і хоча надрукаваць Статут Вялікага княства пасля яго зацвярджэння сеймам.

Чалавек у чорным. А што кароль?

Бона. Як заўсёды, кароль будзе хітрыць і з Гаштольдам і з каралеваю...

Чалавек у чорным. Як даўно Гаштольд сышоўся з доктарам Скарынай?

Бона. У іх былі адны настаўнікі ў Ягелонскім універсітэце. А яшчэ Гаштольд быў ваяводам полацкім. Менавіта пры ім купцы Скарыны выйшлі на гарады Еўропы і Масковію. Цяпер Гаштольд карыстаецца вучонасцю аднаго з гэтых Скарынічаў.

Чалавек у чорным. Адносіны каралевы з канцлерам?

Бона. Мы ворагі да смерці.

Чалавек у чорным . Не пра тое я!

Бона. Канцлер Гаштольд усімі сродкамі змагаецца за незалежнасць Вялікага княства супраць уніі з Польшчай. Ён жа ўстанавіў адносіны з аўстрыйскім дваром і з прускім герцагам Альбрэхтам. Ён жа авалодаў маёнткамі ў Троках, Вільні, Падляшшы, Любчы, Ашмянах, Біржы, Койданаве. Ён жа разам з Радзівілам пазбавіў мяне магчымасці набыць і адсудзіць маёнткі ў шэрагу паветаў Вялікага княства. І я прасіла б...

Чалавек у чорным. Наша вока ўсё бачыць. Наша вуха ўсё чуе. (Падае руку для пацалунка)

Бона пакорліва цалуе руку і знікае.

VІ

З успамінаў Скарыны

Вільня. Скарына ў рэзідэнцыі Гаштольда.

Скарына. Даруйце, шаноўны канцлер, але я гляджу на Статут Вялікага княства як на своеасаблівую канстытуцыю незалежнасці слаўнай Літоўскай дзяржавы. І яго друкаванне на друкарскім варштаце стала б не толькі гістарычнай адзнакай высокай прававой культуры ў краі, але і важнай унутранай і знешнепалітычнай акцыяй на ўсходзе Еўропы. Надрукаваны Статут стаў бы першым сапраўдным сімвалам беларускасці. Ён засведчыў бы арыгінальнасць і еўрапейскую годнасць жывой беларускай мовы і пісьмовай культуры. Мова, што б мы ні гаварылі, жыве пад пагрозай паланізацыі.

Гаштольд. Доктар, вы стараецеся пераканаць мяне ў тым, у чым я даўно ўжо перакананы, і я запэўніваю вас, што выданне Статута чакае большасць адукаваных і знакамітых людзей княства, не кажучы пра шляхту. Але гэтага баяцца дзяржаўцы ў каралеўстве, гэтага не хоча каралева, гэтаму да апошняга будзе перашкаджаць каталіцкая царква, да якой я, дарэчы, належу.

Скарына. Даруйце, але гэта якраз тая "недарзчнасць", якой я не разумею.

Гаштольд (пасля паўзы). Калі дасць вам Бог, некалі зразумееце. Між іншым, я пакуль так і не зразумеў, якому вы Богу самі моліцеся.

Скарына. Калі шчыра, то ніякаму, хоць гэта зусім не азначае, што я не маю цара ў галаве, а Бога ў сэрцы...

Гаштольд. Брава, доктар!

Скарына . Я пра «недарэчнасць» толькі таму, што і польскім магнатам, і каралю, і каралеве, і нават каталіцкай царкве давядзецца лічыцца з тым, чаго хоча беларуская шляхта сваёй Айчыне. Чаго хоча люд паспаліты сваёй Бацькаўшчыне.

Гаштольд. Можна зразумець і шляхту, і люд паспаліты, і вас, доктар Скарына, з вашым захапленнем такімі моцнымі сёння ідэямі, як незалежнасць, справядлівасць, дабрыня, чалавекалюбства, асветніцтва, хараство, гармонія...

Скарына. Дазволю сабе запярэчыць, што ўсё тое, што вы пералічылі, ужо не мода. Гэтым пачынае жьць цэлы свет. Было б крыўдна спазніцца на гэтае людское свята.

Гаштольд. Можа, і не мода. Можа, і не варта спазняцца. Зазначу толькі не ў крыўду, што вы думаеце вельмі далёка ад рэальнасці. А яна жорсткая і няўмольная. Яе трэба ведаць, прадбачьщь і ўмець змяняць, а змяняць на карысць усё той жа Айчыны, якую кожны ўяўляе і бачыць па-свойму: кароль ― як вотчыну, з якой можна здзерці сем шкур; каралева з епіскапамі ― як каталіцкі прыход, у якім можна распараджацца і чужой маёмасцю, і чужымі душамі; магнаты, да іх належу і я сам,― як арэну барацьбы і з каронаю і з папскай курыяй; а шляхта ― як поле бітвы з магнацкім самаўладствам. А для тых, хто на самым нізе ці, як вы кажаце, для люду паспалітага, Айчына ― гэта тое, што дае ўратавацца і ад каралёў, і ад епіскапаў, і ад магнатаў, і ад шляхты, і бог ведае яшчэ ад якіх насільнікаў усё той жа Айчыны-Бацькаўшчыны, сапраўдных законаў для якой мы, нажаль, яшчэ не напісалі і бог ведае, калі напішам.

Скарына. Але тое, што напісалі, павінна быць ведама людзям. Законы павінны жыць, дзейнічаць, змагацца. І гэта яшчэ не ўсё. Законы, якія мы з вамі зрабілі на мове народа, гэта якраз тое багацце дзяржавы і народа, якое сцвярджае іх годнасць перад народамі-суседзямі. Законы, як нішто іншае, садзейнічаюць захаванню, пашырэнню і развіццю мовы і літаратуры, і вы ведаеце, што менавіта яны сцвярджаюць іх значэнне як унутры дзяржавы, так і далёка за яе межамі.

Гаштольд. Вы былі б несправядлівы, доктар, калі б западозрылі мяне ў абыякавасці да роднай нам мовы. Тое, што сёння беларуская мова ― мова вялікай дзяржавы і што сам кароль вымушаны звяртацца да нас на нашай мове, а каралева трымае пры сабе перакладчыка з італьянскай на беларускую, не ў малой ступені мая заслуга і заслуга маёй канцылярыі. Сёння менавіта яна, канцылярыя канцлера Гаштольда, яе заканадаўцы і пісары надаюць пэўную накіраванасць развіццю мовы народа Вялікага княства. Паны-рада, сейм, мая канцылярыя ствараюць, пішуць і рэдагуюць безліч папер, дакументаў, заканадаўчых актаў і грамат. Мае пісары, як ніхто, ведаюць цану выразнаму слову народа. Ім пакланіся, доктар Скарына! Гэта яны стварылі перадумовы таго, што наша мова стала дзяржаўнаю. І пакуль жыве наша дзяржава, будзе жыць і яе мова.

Скарына. Але ж вы не будзеце пярэчыць, што, пакуль жыве мова, будзе жыць і дзяржава. Будзе жыць дзяржаўнасць!

Гаштольд. Не буду пярэчыць. Я толькі, бадай што, не здолею дапамагчы вам надрукаваць Статут у межах нашай дзяржавы. Дакладней, каб і здолеў, то мне, як і вам, перашкодзяць зрабіць гэта.

Скарына (у роспачы). Але ж гэта наш Статут, а не каралеўскі!

Гаштольд. Улічыце, доктар, што Гаштольд толькі канцлер у караля і вялікага князя, а не вялікі князь...

Скарына. Шкада.

Гаштольд. Шкада.

Абодва смяюцца.

Скарына. Што вы параіце мне, шаноўны канцлер?

Гаштольд. Я парадуюся разам з вамі, шаноўны доктар, калі вам удасца надрукаваць Статут за межамі нашай Айчыны.

Скарына. Бедная Айчына...

Гаштольд. Не будзем губляць надзеі набагацець...

Скарына. Не будзем.

Развітваюцца.

Сцэна зяцямняецца.

VІІ

Кракаў. Гаштольд і Жыгімонт прагульваюцца па прасцэніуму.

Гаштольд. Ваша вялікасць, мы не можам не лічыцца з доктарам Скарынай. Яго непараўнальны розум, дасведчанасць, глыбокія веды ў многіх навуках, яго працаздольнасць і працавітасць на карысць сваёй дзяржавы і свайго народа, нарэшце, яго...

Жыгімонт (перахоплівае). .. .яго упартасць...

Гаштольд. І яго упартасць. Яна робіць яму гонар, але можа каштаваць і жыцця... І тут у вас, у Польшчы, і там у нас, у Вялікім княстве...

Жыгімонт. Што вы яшчэ ад мяне хочаце?..

Гаштольд. Доктар Скарына другі ў Еўропе, пасля чэхаў, пераклаў Біблію на мову свайго народа і надрукаваў яе. Гэта падзея незвычайная, гістарычная падзея! Ад яе нельга адлучыць Скарыну, між іншым, як і ад Статута Вялікага княства, у які ён уклаў і сваю душу і свой розум. Друкарня Скарыны ў Вільні, працу ў якой ён прыпыніў, бо быў заняты Статутам, магла б пакласці пачатак...

Жыгімонт (вельмі агрэсіўна). Яне дазволю друкаваць ерэтычныя кнігі на тэрыторыі (падкрэслена) майго каралеўства!

Гаштольд. Скарына мяркуе надрукаваць толькі каралеўскі Статут...

Жыгімонт (крыху мякчэй). Яне магу адмяніць папскія эдыкты на забарону друкавання ўсіх кніг, акрамя богаслужэбных лацінскіх. І вы добра ведаеце, як гэтаму ўзрадаваўся біскуп Ян.

Гаштольд. Я яшчэ ведаю і тое, як ваша вялікасць настойліва вывучала і прыстойна ведае беларускую мову. Біскуп Ян мог бы ў гэтай справе пайсці за бацькам...

Жыгімонт (амаль па-свойску). Ён, як і я, баіцца каралевы і не хоча сварыцца з рымскай курыяй. А дакладней, ён падае сябе большым католікам, чым сам Папа Рымскі, толькі дзеля таго, каб насаліць каралеве. Любасць у іх узаемная і глыбокая.

Гаштольд. І ўсё ж я не думаю, што вы лічыце за лепшае пасварыцца з праваслаўнымі князямі Вялікага княства Літоўскага. А сярод іх нямала міласнікаў асветы і друкаванай кнігі на роднай мове. Возьмем хоць гетмана Канстанціна Астрожскага, хоць князёў Алелькавічаў. Адзін Юрый Слуцкі чаго варты ды і іншыя...

Жыгімонт (злуецца). У вас, канцлер, дурная звычка палохаць.

Гаштольд (аж хрысціцца). Даруйце! Я толькі хацеў папярэдзіць вашу вялікасць, што доктара Скарыну з яго яснай галавою, добрым сэрцам і ўмелымі рукамі можа прыбраць Масковія, як прыбрала ўжо многіх нашых майстроў і мастакоў, што аздобілі іх храмы на зайздрасць усяму свету.

Доктар Скарына паказаў сваю здольнасць не толькі ў перакладзе богаслужэбных кніг на беларускую мову, але і надрукаваў Апостала на царкоўнаславянскай. Гэта якраз тое, чаго яшчэ не было на Маскве. Князі Алелькавічы ў хаўрусе з іншымі вам жа на шкоду могуць дапамагчы і доктару Скарыне і Маскве ўмацаваць і без таго магутнае праваслаўе.

Жыгімонт (занепакоена). Яны не пасмеюць гэтага зрабіць...

Гаштольд. Пасмеюць. Запэўніваю вас, што пасмеюць, як пасмелі некалі пасля смерці караля Аляксандра ўзвесці вашу вялікасць на велікакняскі прастол нават не параіўшыся з польскімі магнатамі. І вы ведаеце, што ім нічога не заставалася, як абраць вашу вялікасць каралём Польшчы.

Жыгімонт (з прыкрасцю). Ну пры чым тут гэта?

Гаштольд. Толькі пры тым, што нашы князі, і праваслаўныя і католікі, вельмі лёгка дагаварваюцца, калі бачаць, што могуць зрабіць вам прыкрасць, а то і шкоду. А доктар Скарына са сваёй справаю ― якраз той выпадак. І я вельмі баюся, каб вялікі князь маскоўскі Васілій ІІІ не пасмяяўся з караля польскага Жыгімонта І. А ведаючы схільнасці і характар доктара Скарыны, я маю смеласць запэўніць вас у магчымасці такога смеху.

Жыгімонт. І тым не менш я не магу лютэраніну, а яшчэ горш, схізматыку Скарыне дазволіць друкаваць свае ерэтычныя кнігі ні ў каралеўстве, ні ў Вялікім княстве... Пакуль што я яшчэ кароль! І баста, як кажа каралева.

Гаштольд. Відаць, ваша вялікасць хоча, каб лютэранства бесперашкодна паўзло да нас не толькі з Захаду, але і з Усходу.

Жыгімонт. Гэта не падыходзіць нам тым больш! Гэта было б яшчэ больш небяспечна!

Гаштольд. Мушу супакоіць вашу вялікасць і з усёй адказнасцю запэўніць, што доктар Скарына не толькі не прыхільнік лютэранства, а, наадварот, яго перакананы супраціўнік. Лютэранінам жа Скарыну зрабіла папская курыя, каб пашкоцзіць яго асветніцкай дзейнасці. Падтрымкай папскіх эдыктаў супраць друкарскай справы вы дамагліся таго, што доктар Скарына фактычна спыніў у Вільні сваю выдавецкую справу. І зараз яму губляць няма чаго. З'едзе хоць у Маскву, хоць зноў у Прагу. А там ведаюць цану друкаванай кнізе. А як многа доктар мог бы зрабіць на карысць умацавання саюза княства з каралеўствам! Іх незалежнасці, як ад Захаду, так і ад Усходу...

Жыгімонт (зморана). Вы, канцлер, майстра пераконваць. І за гэта я вас люблю. Але і вам ці варта было так хутка кідацца на выкананне тых папскіх эдыктаў...

Гаштольд. У крыві ў нас ужо гэта ― загадаюць дурням маліцца, дык яны і лбы паразбіваюць...

Жыгімонт (зусім прымірэнча). Каб не Ян ды каралева, я гэтыя эдыкты наогул бы... Усе навокал друкуюць, а мы сапраўды як тыя дурні... калі з цягам часу з'явіцца магчымасць выправіць справу...

Гаштольд. Ваша вялікасць, магчымасць ёсць, і не благая. Трэба толькі ўгаварыць герцага прускага Альбрэхта запрасіць доктара Скарыну ў Кёнігсберг. Я ведаю, што герцаг збіраецца адкрываць універсітэт і наладжваць друкарскую справу. Лепшага за доктара Скарыну параіць цяжка. Мець жа пры двары такога лекара, як Скарына, палічыць за гонар не толькі герцаг, але і любы кароль.

Жыгімонт. У вашай прапанове нешта ёсць. І каралева доктара там не дастане. Пляменнічак у мяне з норавам!

Гаштольд. Ваша вялікасць, зрабіце Альбрэхту сапраўдны падарунак! Далібог, ён вам гэтага век не забудзе.

Жыгімонт. Абы толькі каралева не здагадалася, пакуль падарунак у нашых руках.

Гаштольд. Будзем спадзявацца і маліцца.

Жыгімонт. Маліцеся, ды, глядзіце, лоб не расквасце.

Гаштольд кланяецца і выходзіць.

Сцэна зацямняецца.

VІІІ

Познань. Скарына ў вязніцы. Грымяць запоры, уваходзіць Вартаўнік.

Вартаўнік. Добрага ранку!.. Ну, і як?..

Скарына. Добрага ранку... Што ― «як»?"

Вартаўнік. Сам жа казаў, што вылічваеш, хто цябе сюды заканапаціў. Калі вылічыў ― гавары, я яму, гаду, пакажу, дзе ракі зімуюць...

Скарына. Як вылічу, абавязкова скажу, а то мне аднаму, відаць, не ўправіцца.

Вартаўнік. Гэта ўжо сапраўды. Гуртам, кажуць, і бацьку добра біць... А ваўком лепш выць аднаму.

Скарына. Чым далей думаю, тым больш завыць хочацца. (Пасля доўгай паўзы.) Лепш бы сказаў, што ад пальцаў чуваць...

Вартаўнік. Хуценькі Петрачок.

Скарына (зацікаўлена). Хто, хто?..

Вартаўнік. А-а-а... Петрачок у нас у Полацку быў, сусед, рукавы такі чалавек. Адначасова мог канём правіць, бручку грызці і малую патрэбу спраўляць. Хуценькім Петрачком і празвалі.

Скарына. Дык я ж яго ведаю. Не раз на чужыне ўспамінаў небараку, калі сам не ведаў, за што раней ухапіцца. І вучня свайго Пятра Мсціслаўна Хуценькім Петрачком называў, калі той адначасова кідаўся і фарбу варыць, і набор ліць, і гравюру рэзаць.

Вартаўнік. Можа, твой Мсціславец і яшчэ што такое незразумелае мог, а наш палачанін толькі тое, што я пералічыў...

Скарына (нечакана). А раптам мальцы з дарогі саб'юцца, не даедуць...

Вартаўнік. Мае мальцы саб'юцца?!. Лявонка ўжо звечара дома ― Анэлька не нарадуецца, а за Андрэйку непакоіцца і нават плача ― бог ведае, дзе тая Вільня і што там за біскуп. Ведаў я аднаго ― за вярсту на казе не пад'едзеш.

Скарына (ускоквае з месца). Лявонка вярнуўся з Гданьска?!.

Вартаўнік. І не адзін ― калі ўсё будзе ціха, прывяду я табе сёння пляменніка.

Скарына абдымае Вартаўніка, цалуе яго.

Не абдымайся ― я не баба і тым больш не дзеўка. А пляменнік прасіў, каб ты напісаў усе паперы, якія нам у судзе на карысць будуць. Я, кажа, у судовых справах ні выплюнуць ні праглынуць.

Скарына. Затое мне ў іх давялося не аднаго сабаку з'есці.

Вартаўнік. Тады пішы і мяркуй, як мы за тваю адседку некаму бакі намнём.

Скарына. (весела, узбуджана). Ды давядзецца ўжо!.. (Ціха.) А пляменніка Рамана сюды не вядзі ― пастка ўсім тром. Закрыецца ― не вылезем.

Вартаўнік. Сапраўды, гэта нікому не ў шапку, як нячысцік падкоціцца. (Вяртаецца, вымае з-за пазухі скрутак.) Аладкі з'ясі. Анэльчыны, з макам.

Скарына (бярэ скрутак). Еш дурань, бо то з макам...

Вартаўнік. Не забыўся полацкай прымаўкі?..

Скарына. Памятаю...

Вартаўнік выходзіць. Грымяць запоры.

Сцэна зацямняецца.

ІХ

З успамінаў Скарыны

Кёнігсберг. Герцаг Альбрэхт праглядае ліст з падвешанай да яго пячаткай.

З'яўляецца Скарына.

Скарына (з паклонам). Рады вітаць вас, пан герцаг...

Альбрэхт. Рады вас бачыць, шаноўны доктар. Мне ўчора сказалі, што вы атрымалі ад сваіх блізкіх нядобрую вестку, якая вымагае часовага ад'езду з Кёнігсберга.

Скарына. Так, ваша міласць, і толькі таму, каб знайсці справядлівасць у судзе і абараніць свае маёмасныя правы, парушаныя несумленнымі людзьмі... Хоць больш за ўсё мяне занепакоіла раптоўнае нагоршанне здароўя жонкі... Пры ёй двое малых.

Альбрэхт. Вельмі вам спачуваю.

Скарына. Шчыра дзякую.

Альбрэхт (крыху напышліва). Спадзеючыся на наша хуткае спатканне, калі вы вернецеся да нас сям'ёю, і пацвярджаючы нашы самыя сардэчныя да вас адносіны, мы рады дапамагчы вам нашай просьбаю да слаўнага друга нашага канцлера Гаштольда быць да вас уважлівым і спагадлівым.

Скарына. Сардэчна дзякую вам.

Альбрэхт. Мне надзвычай прыемна зачытаць наша пасланне да пана канцлера, каб тым самым яшчэ раз выказаць нашу вам глыбокую павагу і самыя высокія ацэнкі вашай годнасці. І не доўгага нашага знаёмства было дастаткова, каб мы палюбілі вас назаўсёды.

Скарына. Вельмі крануты. Вельмі...

Альбрэхт (не гучна, але ўрачыста чытае пасланне). «У абарону пана Францыска Скарыны з Полацка, доктара медыцыны.

Да пана Гаштольда, 16 мая.

Паклон шлём і ўсякае зычанне са шчырай гатоўнасцю нашай да ўчынення рознага роду міласцей. Знакаміты і высакародны, з выдатных сяброў найдаражэйшы.

Не так даўно прыбыў пад нашу ўладу выдатны і шматвопытны муж Францыск Скарына з Полацка, доктар прыгожых мастацтваў і медыцыны, даравіты выкладчык, падданы Вашай высокай Міласці і найслаўнейшага горада Вільні грамадзянін. Звярнуўшы ўвагу як на яго сапраўдны і дзівосны талент, так і найвышэйшае майстэрства, якое ён дэманструе са здзіўляючым бляскам і вопытнасцю, якую набыў, відаць, не інакш як толькі праз сваю шматгадовую працу і падарожжы дзеля пазнання мноства ведаў, мы міласціва прыпісалі яго да ліку і кола нашых падданых і верных мужоў і паставілі яго ў рад тых, да каго прыхільна адносімся...

Просім, каб вышэйназваны доктар Францыск, наш падданы і слуга, не быў пакінуты на волю лёсу, але, згодна з нашым пажаданнем і дзеля неабхоцнасці і нашага цеснага сяброўства, няхай Ваша слаўная Вялікасць будзе добры да яго, параіць і дапаможа ў яго справе з бесстароннасцю і справядлівасцю як чалавеку дастойнаму, рэкамендаванаму. За гэта мы Вам як сябру вельмі прыязнаму і ўсім Вашым з усякай рупнасцю і дбайнасцю аддзякуем...

Дадзена ў Кёнігсбергу 16 мая 1530-га". (Перадае грамату Скарыне.)

Скарына. Мне толькі і застаецца, што шчыраю і сумленнаю працаю пацвердзіць усё вамі сказанае.

Альбрэхт. Такое ж пасланне Віленскаму сенату я перадам вам перад ад'ездам.

Скарына схіляе галаву.

Сцэна зацямняецца.

X

Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.

Чалавек у чорным. Што ўдалося ў Кёнігсбергу?

Бона. Доктар зрабіў памылку, якую яму ніколі не выправіць.

Чалавек у чорным. Дакладней!

Бона. Паверыў хлусні нашага выведніка і не паверыў каралю.

Чалавек у чорным (настойліва). Дакладней!

Бона. Пры адным слове нашага выведніка, што яго жонка раптоўна захварэла, а сваякі накінуліся на спадчыну яшчэ не памерлай, доктар пакінуў Кёнігсберг і памчаў у Вільню.

Чалавек у чорным. Пры чым тут кароль?!.

Бона. Не так даўно кароль па просьбе доктара ўдзельнічаў у разглядзе судовай справы па абароне спадчыны яго жонкі. Суд вынес рашэнне, якім уся рухомая і нерухомая маёмасць замацоўвалася за жонкаю і дзецьмі доктара на вечныя часы, а яе родзічам было загадана «ў тым вечнае маўчанне меці».

Чалавек у чорным. А як доктар раскалупае правакацыю і вернецца да герцага?..

Бона. Не вернецца... Як толькі герцаг даведаўся, што доктар нахабна абакраў яго, тут жа напісаў абуральнае пісьмо канцлеру Гаштольду.

Чалавек у чорным (амаль урачыста).Францыск, сын Скарынін, у навуках вызваленых лекарстве доктар ― злодзей! Не блага! Далібог, не блага! Пры такім спрыце шаноўная Бона Сфорца магла б быць і французскай каралеваю...

Бона. А тут ужо ваша прамашка... На карысць вашага ордэна я магла б паслужыць і іспанскаю і англійскаю каралеваю...

Чалавек у чорным (грозна). Язык!..

Бона. Я яшчэ не сказала, што ёсць усе падставы зрабіць доктара Скарыну беглым даўжніком і вечным бадзягаю...

Бона знікае. Чалавек у чорным глядзіць ёй услед і ціха, злобна смяецца.

ХІ

З успамінаў Скарыны

Вільня. Да Гаштольда ўваходзіць Скарына.

Гаштольд. Не скажу, доктар, што я рады вас бачыць...

Скарына. Я і сам сябе не люблю з самае раніцы. Нехта разыграў такі дурны жарт.

Гаштольд. Вы так думаеце?..

Скарына. А што ж яшчэ думаць? І жонка здаровая, і каралеўскае рашэнне адносна яе маёмасці ніхто не парушаў, а я кінуў усё на свеце і прыляцеў у Вільню, як той хлапчук... Такога стрэлянага вераб'я на мякіне злавілі.

Гаштольд. Відаць, нядрэнныя лаўцы. Чытайце. (Падае пасланне з пячаткай.) Уголас чытайце, доктар!

Скарына (чытае). «Да пана Гаштольда. Альбрэхт, Божай міласцю герцаг прускі.

...Не вельмі даўно, калі мы былі ў Кракаве, звярнуўся да нас нейкі іудзей, заяўляючы, што займаецца медыцынай, і дакучлівымі просьбамі прыставаў, каб з нашай згоды і волі дазволілі яму паўсюдна ў нашым уладанні практыкаваць яго гаючае лекарскае мастацтва для карысці нашых падданых, прыгнечаных хваробаю. Палічыўшы яго прсьбы небескарыснымі для нашых падданых, мы міласціва падпісалі іх і дазволілі, і ён разам з намі прыехаў у наш горад Кёнігсберг, уладкаваўся і шмат хворых і іншых занядужалых узяў там жа пад свой дагляд. Між тым прыбывае таксама доктар, нейкі Францыск Скарына, якога мы прынялі ў наша прыдворнае акружэнне. Ён, адпраўляючыся адсюль з нашымі лістамі да Вашай Вялікасці па сваіх справах, якія меў у Вільні, дзе ён спадзяваўся затрымацца, зводніцкім сваім нагаворам гэтага чалавека, іудзея і нашага друкара тайна забраў з сабою, пакінуўшы тым часам тут без дапамогі мноства знясіленых і недалечаных... Нарэшце, з не меншай стратай і для нашых спраў, якія ён меў намер здзейсніць і надрукаваць у друкарні. Гэты дзёрзкі ўчынак чалавека выклікае ў нас прыкрасць э-за крыўды, нанесенай як нам, так і нашым падданым». (Адрываецца ад аркуша і збянтэжана глядзіць на Гаштольда.)

Гаштольд. Чытайце. Чытайце, доктар...

Скарына (чытае). «Таму мы ветліва просім Вашу слаўную Вялікасць, няхай гэтага доктара Францыска Скарыну павучыць аб недарэчнасці тайнага вываду нашых людзей і асудзіць і зазначыць, што мы адносімся да яго з незадавальненнем і напрыхільнасцю і што мы ад яго не чакалі такога незаслужанага ўчынку, як гэты. І няхай чым хутчэй адашле ад сябе вышэйназванага іудзея да сваіх, тут пакінунутых і недалечаных хворых, і верне нам сюды нашага друкара. Гэтага, лічым, мы заслугоўваем за нашу прыхільнасць да Вашай слаўнай Вялікасці, каму найлепш з жонкай і мілымі дзецьмі жадаем жыць у здароўі.

Дадзена ў Кёнігсбергу 26 мая».

Скарына разгублены і прыгнечаны.

Гаштольд (пасля доўгай паўзы). Як усё гэта разумець, доктар Скарына?

Скарына. Гэта загадка... Я і ў вочы не бачыў ні лекара, ні друкара герцага Альбрэхта. І загадка...

Гаштольд (перапыняе). Ніякай загадкі, доктар. Вас проста справакавалі і тым самым назаўсёды адрэзалі шлях да вяртання ў Кёнігсберг.

Скарына (горача, усхвалявана). Я пераканаю герцага! Хіба ў такое можна паверыць ― доктар Скарына звёз лекара ад хворых?!. Я ж клятву Гіпакрата даваў!..

Гаштольд. Не пераканаеце. Тыя, хто звёў ад герцага лекара і друкара, пры неабходнасці лёгка іх знойдуць, і можаце не сумнявацца, што «ўкрадзеныя» пацвердзяць вашу несумленнасць і здраду герцагу... Нас перахітрылі, доктар. Друкарня Скарыны за межамі Каралеўства і Вялікага княства некага вельмі напалохала...

Скарына (зусім разгублена). Што ж мне цяпер рабіць?..

Гаштольд. Чакаць нечага новага яшчэ больш брыдкага і каварнага. Здаецца, мы з вамі недаацанілі каралеву і тых, хто за ёю... І выйсце ў вас цяпер толькі адно: з'ехаць калі не ў Масковію, то ў Чэхію. Хоць і тое і другое мне не даспадобы.

Скарына. У Чэхію я яшчэ паспею...

Сцэна зацямняецца.

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

ХІІ

З успамінаў Скарыны

Валакаламскі манастыр. Манаская келля нечым падобная да Скарынавай вязніцы. Адрозніваецца ад яе хіба тым, што чэсаныя палаці прыкрытыя мешкавінаю, а на покуці вісіць абраз. Перад ім пры святле свечкі моліцца Максім Грэк, адбіваючы нізкія паклоны. Колькі яму год ― не скажаш, твар пад густой барадою. Ціха ўваходзіць Скарына ў манаскім адзенні.

Максім Грэк (адчуўшы, што нехта стаіць за плячыма, не паварочваючыся). Хто ўзяў грэх на душу, перашкодзіўшы малітве?..

Скарына. Я, Максім... Я...

Максім Грэк (уздрыгнуўшы ад незнаёмага голасу, але не паварочваючыся). Калі ты не прывід, то хто, грэшны?!.

Скарына (амаль шэптам). Францыск, сын Скарынін, са слаўнага горада Полацка, у навуках вызваленых і лекарстве доктар...

Максім Грэк таропка, але цяжка паднімаецца з каленяў, Скарына спрабуе дапамагчы яму.

Максім Грэк (уважліва разглядае Скарыну, не пазнае, вагаецца). Гэтага не можа быць!..

Скарына. Як жа не можа, кали вось ён ― я. А не верыш, патрымай за бараду.

Максім Грэк бярэ Скарыну за бараду. Яна застаецца ў яго руцэ. Дакранаецца да вусоў.

А вусы мае. (Смяецца, адкідае манаскі капюшон ― пад ім доктарскі берэт.)

Максім Грэк (у жаху). Ты загубіў сябе, Францыск! (Хрысціцца.)

Скарына. Што-што, а да самагубства мне яшчэ далёка.

Максім Грэк. Да мяне яшчэ ніхто не заходзіў незаўважаным...

Скарына. У нас кажуць: чорт не выдасць, свіння не з'есці. Даруй за чорта ў святым месцы.

Максім Грэк. Якраз ад свінні і не ўратуешся!

Скарына. Не бойся, Максіме, мае сябры купілі свінню з усімі вантробамі. Будзе маўчаць і толькі рохкаць.

Максім Грэк. А яны адсюль далёка?..

Скарына. Лічы, за дзвярыма.

Максім Грэк (абдымае Скарыну). Францыск!!!

Скарына. Максім!!!

Разглядваюць адзін аднаго.

Максім Грэк. Колькі год! Колькі ж год?!.

Скарына. З 1512-га. Сустрэча ў Венецыі. Друкарня слаўнага кніжніка, настаўніка нашага Альда Мануцыя...

Максім Грэк (цытуе па памяці). Падуя. Універсітэт. Вышэйшая калегія. Прычына склікання Вашых дастойнасцей наступная: прыбыў нейкі вельмі вучоны малады чалавек , доктар мастацтваў, бедны, родам з надзвычай далёкіх краёў... для таго, каб узвялічыць славу і бляск Падуі, а таксама красуючай супольнасці філосафаў гімназіі і святой нашай Калегіі. Ён звярнуўся да Калегіі з просьбай дазволіць яму ў якасці дару і асобай міласці падвергнуцца з ласкі Божай выпрабаванням у галіне медыцыны пры гэтай святой Калегіі».

Скарына. Што было, тое было. Лічы, мінула з тых шчаслівых часоў 18 гадоў без малога. Бяжыць час...

Максім Грэк. Не табе, Францыск, скардзіцца на час. Колькі зрабіў! У 22 гады ― доктар, у 27 ― перакладчык і друкар Бібліі!.. Я мог бы не менш... (Як стогн.) Францыск, я мог бы не менш! (Утыкаецца тварам у грудзі Скарыне, плечы яго ўздрыгваюць.)

Скарына (падводзіць сябра да палацяў і сам садзіцца). Як ты апынуўся ў Маскве?! Хто кінуў цябе ў гэтую цямніцу?

Максім Грэк. Было каму, а падставы знайшліся.

Скарына. Хоць колькі слоў, Максім! Я так мала пра цябе ведаю. А чуткі такія супярэчлівыя... Колькі разоў меў памкненні знайсці цябе, ды бясконцыя войны Масквы з Вялікім княствам перашкаджалі. Толькі цяпер з перамірнымі гарантыямі ды падарожным лістом канцлера Гаштольда рызыкнуў па дарозе ў Маскву збочыць да Валакаламскага манастыра.

Максім Грэк. А мая рызыка ўсяго майго лёсу каштавала. Тут так і кажуць: загінуў Максім ― і Бог з ім... У хуткім часе пасля нашага развітання ў Венецыі звярнуўся ў Ватапедскі манастыр на Афон-гары вялікі князь маскоўскі Васілій Інанавіч з просьбаю прыслаць у Маскву часова старца Саву, перакладчыка. З прычыны старасці Савы брація рашыла адправіць мяне як знаўцу многіх моў, а таксама царкоўнай і філасофскай літаратуры. К таму часу я сапраўды быў на «ты» з багаццямі Вататапедскай бібліятэкі. А падарожжа ў такую загадкавую краіну, як Русь, вабіла незвычайна. У Маскве я быў прыняты вялікім князем і мітрапалітам з гонарам. Першай працай маёй быў пераклад Псалтыры, які заслужыў урачыстага адабрэння духоўнікаў і «сугубую мзду» князеву. Але дамоў па сканчэнні нягледзячы на мае настойлівыя просьбы адпусцілі толькі маіх спадарожнікаў з Афона. Я ж працягваў працу над перакладамі, зрабіў вопіс кніг надзвычай багатай велікакняскай бібліятэкі, выпраўляў, па даручэнні князя, богаслужэбныя кнігі ― Трыодзь, Часасловец, святочную Мінею, Апостал. Прыгледзеўся тым часам да велікакняскага двара, асоб духоўных і маскоўскага быту і ўбачыў бязладдзе, што супярэчыла хрысціянскаму ідэалу. Не па маёй аскетычнай душы былі грубае распуства, ліхаімства, глыбокае невуцтва, забабоны... З Васіянам Касым і Берсенем Беклемішавым выкрывалі ўсё гэта бязлітасна і наклікалі гнеў мітрапаліта Данііла. Прыязныя ж сувязі з турэцкім паслом Скіндзерам, які, відаць, быў ворагам Русі і хрысціянства, а таксама маё рэзкае неадабрэнне намеру вялікага князя парваць шлюб з жонкаю, канчаткова вырашылі мой лёс. У красавіку 1525 года, калі доктар Скарына ў Вільні ўзводзіў першы верставы слуп культуры і асветы свайго народа, друкуючы Апостала ― першую кнігу на сваёй зямлі,― у Маскве ў красавіку-травені таго ж года Сабор судзіць Максіма Грэка.

Скарына. Пра гэта да нас даходзілі чуткі.

Максім Грэк. Вінаватасць мая выводзілася з кніжных выпраўленняў, маёй выкрывальніцкай літаратурнай дзейнасці, маіх кананічных і дагматычных меркаванняў. Думкі ж мае адносна заганнасці славянскіх перакладаў богаслужэбных кніг былі прызнаны «елінскай герассю». І вось я шосты год ужо ў цямніцы Валакаламскага манастыра «обрацения ради н покояния и исправления» са строгай забаронай «сочинять и с кем-либо переписываться» Толькі таму ты і не атрымаў ад мяне горкай весткі, хоць я і ведаў, што ты ў Вільні.

Скарына. І ты змірыўся?! Прыняў свой лёс?!. Трэба ж змагацца! Скардзіцца! Біцца! Пісаць! Пратэставаць! Даваць здачы, не падстаўляць другую шчаку, калі цябе спляжылі па адной...

Максім Грэк. Цёмныя абрысы майго часу, Францыск. Свет жа маёй ісціны для вачэй, зацемненых невуцтвам, аказаўся вельмі рэзкім.

Скарына. Ты і сам аслеп ад цемры. Хіба не бачыш, што мяняюцца часы. Цемра не вытрымлівае промняў адраджэння чалавечнасці, культуры, асветы!

Максім Грэк. Вытрымлівае, і яшчэ як вытрымлівае... Усе скаргі мае і пратэсты трапляюць да мітрапаліта, а той адпісвае, што «узы твоя целуемъ, яко единого отъ святыхъ, пособити же тебе не можемъ». Згубіў надзею на выратаванне і сустрэчу з Радзімаю. Пацвердзіліся словы, што на Маскве гінуць за адзіную літару «аз». І мяне адсюль не выпусцяць хоць бы з тае прычыны, каб не раскрыў я перад праваслаўным светам невуцтва і забабоннасць цемнаты і маскоўскага духавенства і велікакняскага двара. А за цябе я рад, што працівішся пакуль злу.

Скарына. Пры ўсім пры гэтым я не здраджваю свайму дэвізу: рабі іншым так, як ты хацеў, каб іншыя рабілі табе.

Максім Грэк. Рабі, дружа, як хочаш і як ведаеш, толькі не папракай Максіма Грэка. Чысціня намераў маіх не заплямлена. А тое, што аднялі волю... (Надоўга замаўкае.)

Скарына. Хіба мне папракаць цябе...

Максім Грэк. І не шкадуй. Раскажы лепш, што задумаў, з чым едзеш у гэты непрадказальны край.

Скарына. Дрэнь справы друкарскія ў родным краі, дружа Максіме. Кнігі мае пражскія нядобразычліўцы адносяць да лютэранскіх. Пераклады Святога Пісання на родную мову лічаць ерэтычнымі. А нядаўнія папскія эдыкты і наогул забараняюць друкаваць на якой бы то ні было мове, акрамя лаціны. Каралева Бона бачыць наша Вялікае княства паланізаваным і акаталічаным ― якая тут ужо свая мова? Кароль Жыгімонт, праўда, глядзіць на рэчы больш цвяроза і ў такі поспех каралевы не верыць, хоць канцлера свайго Гаштольда ўсяляк стрымлівае ад друкавання кніг у княстве на роднай людзям мове. Сын караля, епіскап Вільні Ян, у якога я служу пісарам і лекарам, толькі і хацеў бы, каб я нічым іншым не займаўся. А я хачу рабіць кнігі! Я ведаю іх вартасць для людзей!

Максім Грэк. І з гэтым ты едзеш у Маскву...

Скарына. З гэтым, Максім! З гэтым... Стагоддзямі ліецца кроў на межах народаў-суседзяў. Асвета, духоўнасць, узвышэнне, роўнасць перад адзіным Богам ― толькі яны могуць спыніць братазабойствы, з'яднаць народы супраць татарскай, турэцкай, нямецкай навалы, ад якой могуць загінуць і тыя і другія. Канцлер Гаштольд шукае саюзнікаў на захадзе. Кароль Жыгімонт імкнецца прыбраць да рук Белую Русь. Малая Русь яднаецца супраць Русі Вялікай.

Максім Грэк. Алелькавічы і паслалі цябе да маскавіцян?..

Скарына. Некалі яны фундавалі мае пражскія выданні. Сёння я бедны і голы, як царкоўная мыш. І ўсе мае спадзевы на Алелькавічаў.

Максім Грэк. Мне падабаецца ваша прымаўка: на спадзевах яешню не спражыш.

Скарына. Ёсць і яшчэ адна магчымасць. Князі Шамячыч і Старадубскі павінны былі майму другу і фундатару купцу Багдану Онкаву 900 коп шырокіх грошаў.

Максім Грэк. Ці не той самы Шамячыч, якога не так даўно загубіў вялікі князь з дапамогай мітрапаліта Данііла?..

Скарына. Той самы. І доўг яго Онкаву перайшоў на самога вялікага князя.

Максім Грэк. І ты задумаў спагнаць гэты доўг.

Скарына. Менавіта так. І кароль Жыгімонт на нашым баку.

Максім Грэк. Пара б табе, доктар, калі не памудрэць, то хоць бы пасталець.

Скарына. У крайнім выпадку мы пагодзімся дараваць доўг вялікаму князю, калі ён пагодзіцца на адкрыццё ў Маскве друкарні, у якой бы я мог рабіць кнігі як на патрэбу княскага двара і рускай праваслаўнай царквы, так і на вываз у свой беларускі край.

Максім Грэк. З паршывай авечкі хоць воўны касмыль.

Скарына. Хоць бы сабе і так...

Максім Грэк. Шчаслівы той, хто веруе. Толькі вера ― гэта адно, а веда ― другое. І раней, чым на Маскву ехаць, тое-сёе трэба было б пра яе норавы ведаць. А норавы тут трохі іншыя, чым, скажам, у Венецыі ці Празе, у Кракаве ці Вільні. З гэтае прычыны мушу засцерагчы, бо само асяроддзе Маскоўшчыны, якая ледзь паспела вылузацца з татарскага ярма, рызыкоўнае і небяспечнае для чужынца, асабліва калі ён яшчэ чалавек у нечым дасведчаны. Край гэты пакуль пазбаўлены ўсякае асветы і асяродкаў яе. Тутэйшыя духоўнікі і дзятўцы перакананы, што асвета тут не толькі непатрэбная, але можа і пашкодзіць. Дзяржава бытуе пакуль па-за еўрапейскім духоўным светам. У кожнай галіне свайго бытавання пануюць звычкі, перанятыя ад татарскага складу і ладу жыцця. Тут яшчэ ніколі не пахла і сёння не пахне талеранцыяй, верацярпімасцю. Тут нязменна пакуль пануюць дагматызм і нязноснасць. Ні ідэя крытыкі, ні ідэя талеранцыі, ні ідэя духоўнага хрысціянства не даступны ні двару, ні духоўнікам, я ўжо не кажу пра іншых. Для аграмаднай большасці пасяленцаў дзяржавы ідэі гэтыя проста незразумелыя. Тут шукаюць «хулу», «герась» у кожнай дробязі. Ты проста не ўпішашся ў рамкі артадаксальнага маскоўскага дагматызму і жорсткага дэспатызму маскоўскага самадзяржаўя.

Скарына. Я быў бы рад, калі б ты памыляўся, Максім.

Максім Грэк. Не абяцаю ўцешыць ― я многае тут пабачыў, а колькі яшчэ пабачу... Не так ужо даўно ў грубай жорсткасці тутэйшых звычаяў трагічна пераканаліся два заходнія лекары. Лекар Антон Немчын па загаду вялікага князя лячыў татарскага князя Каракучу. Лячэнне не ўдалося, хворы памёр. Тады вялікі князь загадаў лекара забіць. Татары-сваякі завялі Немчына пад маскварэцкі мост і там, як сведчыць летапісец, «зарезали ножом яко овцу» . А пазней захварэў на ламоту ў нагах сын вялікага князя Іван. А ў Маскве быў гэтым часам лекар Лявон Жыдовін з Венецыі. Лячыць сына князь загадаў яму. Ды стан хворага горшаў, а хутка ён і памёр. Тады князь кінуў лекара ў цямніцу. Калі ж ад смерці князевага сына мінула 40 дзён, лекара Лявона завялі на плошчу Балванаўку і там адсеклі яму галаву.

Скарына. Ты мяркуеш, што і мне давядзецца лячыць некага з велікакняскай сям'і?..

Максім Грэк. А я не толькі пра лекараў, я табе і пра друкара скажу. Прыехаў неяк на Маскву вядомы любецкі друкар Барталамей Готан, каб друкарню наладзіць і кніжкі рабіць. За справу ўзяўся. А праз нейкія паўтара гады яго немаведама за што звінавацілі, абрабавалі і ўтапілі. Так што сам мяркуй...

Скарына. І ўсё ж я паеду да вялікага князя Васілія Іванавіча.

Максім Грэк. Вольнаму ― воля, здаецца, так у вас гавораць.

Скарына. Так! Так, мой дружа Максіме! А за перасцярогу ― дзякуй. Спадзяюся, што вялікі князь не пасмее затрымаць мяне хоць бы з тае прычыны, што за мною перамірныя гарантыі пра незачэпнасць купцоў Літвы ў Маскоўшчыне, а маскоўскіх у Літве.

Максім Грэк. Які ж ты купец?

Скарына. На гэты раз у першую чаргу купец. Друкаром адкрыюся толькі пасля таго, як добра прадам, як тавар пойдзе, як вялікі князь маімі кнігамі зацікавіцца.

Максім Грэк. Мітрапаліт Данііл імі першы зацікавіцца... Скажу шчыра, Францыск, баюся я за цябе. Вельмі баюся...

Скарына. Будзем спадзявацца. А пры добрым ладзе я за цябе перад князем пахадайнічаю. Не гніць жа такому разумнаму і слаўнаму чалавеку ў гэтай яме.

Максім Грэк. Ратуй цябе Божа, Францыск!

Ціхі стук у дзверы.

Скарына. Пара мне, Максім...

Абдымаюцца.

Максім Грэк. Ратуй цябе Божа...

Скарына выходзіць.

Сцэна зацямняецца.

XIII

Кракаў. Бона набліжаецца да Чалавека ў чорным.

Чалавек у чорным. Сёння не пытаюся, але сам паведамляю навіну радасную: пасля няўдач у Кёнігсбергу доктар Скарына прыбыў да маскавіцян з намерам стварыць на Маскве друкарню. На шчасце, вялікі князь папярэдне пазнаёміўся з кнігамі ерэтыка і загадаў спаліць іх на кастры. Сам жа доктар уратаваўся ўцёкамі.

Бона. Санта Мадонна! (Хрысціцца.)

Чалавек у чорным. Будучы самі невукамі, духоўнікі-схізматыкі імкнуцца ўсімі сродкамі перашкодзіць распаўсюджанню асветы, баючыся, што выявіцца іх уласнае невуцтва і несумленнасць. З гэтай прычыны яны пераконваюць сваіх князёў, што ўсялякі поспех у адукацыі можа выклікаць пераварот у дзяржаве і, такім чынам, павінен быць небяспечным для іх улады.

Бона. Выходзіць, і нам ёсць чаму навучыцца ў маскавітаў?

Чалавек у чорным. У гэтым выпадку яны маюць рацыю, таму што чалавеку разумнаму і ўзвышанаму ведамі і свабодным выхаваннем цяжка пераносіць тыранічны лад...

Бона. Няўжо вы і там, у Маскве, дасталі беднага Скарыну?

Чалавек у чорным. Што не, то не. Ён сам сябе ледзьве не ўзвёў на касцёр. Не ўлічыў небарака і падараваў вялікаму князю Апостала з пасляслоўем: «...при держаніи наіласкавшего господаря Жикгымонта Казімировича, короля полского и великого князя литовъского, и рускаго, и жомоитьскаго и иных во славном месте Виленском. Выложена и вытиснена працею и великою пилъностию доктора Франциска Скорины с Полоцка...» Хіба ж мог сцярпець вялікі князь маскоўскі «караля рускага» , калі ён сам сябе лічыць і рускія, і жамойцкім.

Бона. Сапраўды, прамахнуўся доктар...

Чалавек у чорным. І нам пара браць яго за шчэлепы, пакуль ён не збег у Чэхію ці яшчэ куды.

Бона. З вашае ласкі на доктара даўно ёсць каралеўскі ўказ аб затрыманні яго як беглага даўжніка і бадзягу.

Чалавек у чорным. І ў каго ж ён пазычыў, каб збегчы?..

Бона. У варшаўскіх ліхвяроў-іудзеяў.

Чалавек у чорным . І кароль ведае?..

Бона. Дай Бог каралю ведаць тое, што яму трэба ведаць...

Сцэна зацямняецца.

ХІV

Познань. Грымяць запоры. У вязніцу ўваходзяць біскуп Ян, Войт і Раман.

Ян. Хрыстос уваскрэс, доктар Скарына!

Скарына. Відаць, што уваскрэс, раз вы тут, пан епіскап.

Ян. Не кашчунствуй, грэшны. Сёння Вялікдзень...

Скарына. Можа, і грэшны, толькі не вінаваты ні перад Богам, ні перад людзьмі. (Хрыстосуецца з Янам.)

Ян. Што здарылася, доктар?

Скарына. Пра гэта лепш запытацца ў войта слаўнага горада Познані. У яго, а можа, і не толькі ў яго руках тут суд і права.

Ян. Уціхамірся, доктар!

Скарына. Даруйце, пан епіскап, але мой гонар і мая годнасць ― гэта адзінае, чым я магу абараніцца ад абразы і хцівасці.

Ян (да Войта). Што ўлады Познані маюць да слаўнага доктара Скарыны?

Войт (раскрывае паперы, чытае). «Жыгімонт, з ласкі Божай кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі і г. д., гаспадар і дзедзіч.

Усім і кожнаму з ваяводаў, кашталянаў, саноўнікаў і ўраднікаў, старостаў... гарадоў і мястэчак, бурмістрам, радцам (з націскам) войтам і іншым нашым падданым, у якім бы стане, чыне і вартасці яны ні былі ў каралеўстве, панам вяльможным, пастаўленых намі, да якіх дойдзе гэта наша шчырая грамата, а таксама паважаным давераным ― наша каралеўскае благаславенне! Шчыра паважаныя давераныя нашы, калі мы зусім нядаўна былі ў горадзе нашым Вільні, паскардзіліся нам Лазар, сын, і Майсей, зяць старога Майсея, іудзея нашага варшаўскага, што слаўны памёршы Іван Скарына, наш віленскі грамадзянін, застаўся вінен яму дзвесце шэсць коп грошаў, а таксама заявілі і давялі, што доктар Францыск, яго брат, узяў сабе ўсё дабро, якое засталося пасля смерці самога Івана. Загадваем гэтаму доктару Францыску заплаціць ім...дзвесце шэсць коп грошаў. А таму, што гэтыя самыя іудзеі Лазар і Майсей скардзіліся нядаўна ў нашай прысутнасці, што названы доктар Францыск уцёк з горада Вільні, пераязджае з аднаго месца ў другое, бадзяецца і зрабіць ім выплату названай сумы не хоча, загадваем вам, каб для гэтых варшаўскіх іудзеяў Лазара і Майсея ў адносінах да наконт раней названага доктара Францыска Скарыны, у якім бы месцы яны самі або іх павераныя або слугі не знайшлі яго, каб вы цераз іх адшукалі неабходнае і неадкладнае правасуддзе і скарысталі яго да Скарыны як да чалавека беглага і маёмаснага і каб не вызвалялі яго да таго часу, пакуль сапраўды не задаволіць іх, іудзеяў, на суму ў дзвесце шэсць коп грошаў. І, на нашай міласці, не рабіце па-іншаму. Дзеялася ў Кракаве, у панядзелак [5 лютага] у год Божы тысяча пяцьсот трыццаць другі... (Паказвае на пячатку.)

Да ўласнага ўказа Каралеўскай Вялікасці»

Ян (забірае ўказ, разглядае подпіс і пячатку).Вы верыце ўсяму гэтаму, сын мой?

Войт. Я веру каралю, святы айцец. (Схіляе галаву.)

Ян. Трэба яшчэ верыць і Богу, сын мой...

Войт (вінавата). Яне спяшаўся судзіць доктара, святы айцец, і нават збіраўся адпусціць яго, але ж...

Ян. Сын мой, вы да гэтага асабіста ведалі доктара Скарыну?

Войт. Я добра ведаў яго брата, купца Івана Скарыну. Справядлівы быў чалавек. Яго ўся Познань ведала.

Ян. А што вы скажаце пра старога Мойшу?

Войт. Тое ж, што і пра сына з зяцем... Ліхвяры... Што ж тут яшчэ скажаш? Толькі (прыкрывае дзверы, амаль шэптам), здаецца мне, святы айцец, і яны не самі па сабе ўз'еліся на падсуднага. І каралю веру, і грэх вялікі чую. Нутром чую, святы айцец. (Хрысціцца.)

Ян. Войт, ці не мог бы ты пакінуць нас?

Войт (пасля паўзы). Мог бы, толькі вельмі баюся, каб вартаўнік не данёс і на мяне, і на вас таму, хто заадно з Мойшам.

Ян. Я вазьму клятву з вартаўніка. Урэшце, епіскап а ці не епіскап?!.

Войт. Толькі ненадоўга, святы айцец, а то, не дай Божа, і мне будзе тое ж, а то і горай, чым доктару. Тут, у нас у Познані, усе павязаны. Адно слова ― ліхвяры... павукі... (Выходзіць, прычыніўшы дзверы.)

Ян. Доктар Скарына, я паспрабую дапамагчы вам, толькі абяцайце, што застанецеся маім сакратаром і лекарам. Не мне вам казаць пра сваё здароўе.

Скарына. Хіба ж я калі парушаў клятву Гіпакрата?

Ян. І яшчэ... Пакляніцеся, што не будзеце больш друкаваць ерэтычных кніг на мове люду паспалітага.

Скарына. Ерэтычных пакуль не буду, а Статут Вялікага княства Літоўскага надрукую!

Ян. Загубіце вы сябе, доктар.

Скарына. Бадай што... Надрукаваць Статут ― мой святы абавязак перад Айчынай, справа майго грамадзянскага сумлення. Калі ж здолею быць вашым сакратаром і лекарам ― і надалей палічу за гонар.

Ян (нечакана). Подпісы на ўказах не каралеўскія, хоць пячаткі і сапраўдныя.

Скарына. Мне так і падумалася...

Ян (знянацку). Курва!

Скарына. Хто?

Ян. Бона Сфорца Арагонская... Еду ў Кракаў! Разам з Раманам еду! Вазьму яшчэ адзін грэх на душу...

Скарына. Вазьміце і не пашкадуеце... Святы Пётр залічыць вам яго як подзвіг. Я ж у сваю чаргу пастараюся сваім лекарскім майстэрствам як мага далей адцягнуць вашу сустрэчу са святым Пятром каля райскіх варот.

Ян (па-свецку падаючы руку на развітанне). Калі б у вас, шаноўны, так ныла печань, як у мяне, вы не жартавалі б.

Скарына. Пазайздросціў лысы пляшываму...

Ян (Раману). Пашапчыся э дзядзькам, а я войта папільную. (Выходзіць і вяртаецца.) Наконт дзяцей, Францыск, не турбуйся ― пры мне яны. (Зачыняе за сабой дзверы.)

Скарына (Раману). Каб не сутана, цаны б не было пану Яну. (Абдымае пляменніка.) Ну што табе ўдалося? У каго быў? Каго бачыў?

Раман. Пакуль чакаў біскупа Яна, усё зрабіў, як вы ў пісьме пісалі: наняў паверанага; з ім жа наведаў суд, дзе перад радцамі, войтамі і лаўнікамі заявіў, што з'яўляюся прамым спадчыннікам свайго бацькі Івана Скарыны, а доктар Францыск Скарына нічога не вінен ліхвяру Мойшу і што я за гэта магу не толькі паручыцца, але і ўступіць у спрэчку з самім ліхвяром. Па маім патрабаванні суд выклікаў Мойшу старога, але ні ён сам, ні яго павераныя да ўстановы не з'явіліся. Тады я запатрабаваў ад суда прызнаць мяне паручыцелем і пасрэднікам свайго дзядзькі, а дзядзьку на падставе гэтага аб'явіць свабодным і з турмы вызваліць.

Скарына. Разумна.

Раман. Суддзі абяцалі абмеркаваць гэта і даць адказ, але так і не далі. Тады я заявіў, што гатовы даць задатак за дзядзьку, і патрабаваў прызначыць суд для ацэнкі задатку. Больш таго, я сказаў, што разам з ацэненым задаткам гатоў быць падуладным самім іудзеям аж да канчатковага вырашэння справы. А дзядзька, натуральна, павінен быць аб'яўлены вызваленым з турмы.

Скарына. Ты проста малайчына!

Раман. Суд рашыў, а іудзей на задатак спакусіўся і праз свайго ўпаўнаважанага Якаба Бжоску атрымаў яго. Атрымаў і падаўся. Наш павераны так і кажа: паколькі іудзей уступіў са мною ў судовую спрэчку і прыняў задатак ад мяне, а не ад доктара Скарыны, то сам доктар зрабіўся свабодным ад турмы.

Скарына. Цудоўна! Толькі чаму я ў такім выпадку тут?

Раман. Чаго не ведаю, што не ведаю.

Скарына. У тым і справа, што мы не ведае, дзе сабака закапаны... Будзеш з епіскапам у Кракаве ― вуха трымай востра і ні пры якіх абставінах нідзе і нікому, акрамя караля, не прызнавайся, што ты мне сваяк. Гульня наша з каралевай не на жыццё, а на смерць.

Абдымаюцца на развітанне.

Сцэна зацямняецца.

ХV

Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.

Чалавек у чорным. Хто ўчора быў у караля?

Бона. Гаштольд і біскуп Ян.

Чалавек у чорным. Паасобку ці разам?

Бона. Паасобку.

Чалавек у чорным. А мне падумалася...

Бона. Але з Янам быў яшчэ і нейкі юнак.

Чалавек у чорным. Юнак?

Бона. Так.

Чалавек у чорным. Значыцца, здарылася горшае... Пра што гаварыў кароль з Янам і з юнаком?

Бона. Ён прымаў іх у спальні.

Чалавек у чорным. Які гонар! Які этыкет!

Бона. Хворы кароль мог прыняць сына і ў спальні.

Чалавек у чорным. А нейкага невядомага нам юнака?.. Пра што гаварылі?!

Бона. У спальню караля адзін уваход. Там няма вокнаў ― кароль ратуецца там ад чужога вока і бяссонніцы...

Чалавек у чорным. Бона Сфорца Арагонская не мае доступу да каралеўскай спальні?.. І пры гэтым выхваляецца, што магла б паслужыць і французскай каралевай.

Бона (аж ускіпае). Санта Мадонна! Гэта ўжо праз край! Вы не лічыцеся са мною, як з каралевай, але не забывайце, што я яшчэ і жанчына!

Чалавек у чорным (здзекліва). Жанчына, вам бы ведаць, што каралеўскі сынок Ян ратуе доктара Скарыну! Усе нашы старанні, даруйце, кату пад хвост! І цяпер яго вялікасць спытае вашу вялікасць за ўказы, падпісаныя ад яго імя...

Бона (перапалохана). Але да гэтага часу ніхто не мог адрозніць мой подпіс ад каралеўскага!..

Чалавек у чорным. Да гэтага часу...

Бона. Вы палохаеце мяне, майстар?!. Пры чым тут доктар Скарына? Епіскап Ян не так ужо рэдка пакідае Вільню і прыязджае ў Кракаў...

Чалавек у чорным. Кучар епіскапа сказаў, што яны прыехалі з Познані, дзе святы айцец наведаў бурмістра, суд і турму!

Бона. Санта Мадонна! Калі ў вас кучар ведае больш, чым каралева, наступны раз пытайцеся ў кучара і пра караля!

Чалавек у чорным. У біскупа свой кучар, у караля свой, а калі каралева не давярае свайму кучару, то няхай ходзіць пешкі. (Знікае.)

Бона доўга глядзіць услед Чалавеку ў чорным.

Сцэна зацямняецца.

XVI

Познань. Гарадскі суд ― бурмістр Скаргардыян, Войт, радцы і лаўнікі. У пакоі епіскап Як, павераны Скарыны Мацей Лонгій і пляменнік Францыска Скарыны Раман. Вартаўнік прыводзіць Скарыну. Ён усё ў тых жа лахманах.

Скаргардыян. Падыходзьце бліжэй, падсудны...

Скарына. Яне падсудны, хоць і закаваны, а таму пратэстую!..

Скаргардыян (Вартаўніку). Здыміце кайданы з падсуднага!

Скарына. Са зняволенага і невінаватага...

Вартаўнік здымае кайданы.

Скаргардыян. Якія будуць хадайніцтвы?..

Скарына. Вы, пан бурмістр, як абодвух праў і медыцыны доктар, відаць, разумееце, што ў сваёй доктарскай мантыі я адчуваў бы сябе перад вамі гэтак жа ўпэўнена, як і вы сябе перада мною. А таму прашу...

Скаргардыян (перапыняе). Будзем зыходзіць з таго, доктар, што яго святая Каралеўская Вялікасць патрабуе судзіць вас згодна з законамі, да складання якіх вы мелі непасрэднае дачыненне.

Скарына. Кароль памыляецца! Караля завялі ў зман! Караля маглі проста абысці!

Скаргардыян. Падсудны, пазбаўляю вас слова. А за абразу святой Каралеўскай Вялікасці вы адкажаце асобна.

Скарына. У такім разе за мяне скажа мой павераны магістр Мацей Лонгій. Што да абразы караля, то яе дапусціў той, хто месца і беспадстаўна агаварыў яго падданага, які мае ўласны герб.

Скаргардыян. Падсуцны, суд улічыць і вашу дзёрзкасць!

Скарына. Лепш бы суду ўлічыць маю невінаватасць...

Скаргардыян. Яшчэ раз папярэджваю, што суд можа разгледзець справу і без адказчыка... Ваша слова, магістр Лонгій.

Лонгій (пакланіўшыся суддзям). Мушу зазначыць, шаноўныя суддзі, што, не выклікаўшы істца і пазбавіўшыся ад даўжніка, суд пазбавіцца законнай падставы разглядаць справу, не кажучы пра справядлівасць рашэння. З гэтае прычыны і я і мой прынцыпал доктар Скарына настойваем на абавязковым выкліку ў суд варшаўскага іудзея Майсея.

Скаргардыян. Даводжу высокаму суду, што я, выконваючы свае абавязкі, даручыў служку Іаану Кракоўскаму яшчэ ў мінулую суботу выклікаць у суд вышэйназванага іудзея. Тады ж, у суботу, ён з'явіўся да мяне асабіста і спаслаўся на суботняе свята, у час якога яму не можна нічога рабіць або распачынаць. І папрасіў, каб тэрмін, вызначаны яму ў позве, быў прадоўжаны да панядзелка. Сёння зноў субота, і ён, на жаль, зноў не з'явіўся. А ўказ караля ― гэта ўказ караля! І тым больш што ён дае суду ўсе падставы абвінаваціць беглага даўжніка і спагнаць з яго тое, што спагнаць належыць.

Лонгій. Маю гонар запярэчыць пану бурмістру і давесці суду, што каралеўскі ўказ якраз і не дае падстаў звінаваціць шаноўнага доктара Скарыну, бо суд павінен кіравацца законам і справядлівасцю, а не пажаданнямі, калі яны нават каралеўскія, у чым я і мой прынцыпал сумняваемся. А таму прашу занесці дзіўныя тлумачэнні пана бурмістра ў кнігу судовых актаў. Што да наўмыснага нез'яўлення іудзея ў суд, то ад імя свайго прынцыпала доктара Скарыны і сябе асабіста заяўляю вусна і ў паперах пратэст. (Перадае паперу бурмістру.)

Скаргардыян. Пратэст адхіляецца! На стале ў суддзяў указ святой Каралеўскай Вялікасці.

Скарына. Скажыце, калі ласка, як вы, доктар абодвух праў, паводзілі б сябе, калі б на стол суддзяў лёг указ святой Каралеўскай Вялікасці, скажам, у абарону таго ж доктара Скарыны?..

Скаргардыян. Апошні раз папярэджваю: не задавайце пытанняў суддзям, пакуль яны не пазбавілі вас магчымасці прысутнічаць пры разборы справы!.. Прадаўжайце, пан магістр.

Лонгій. Паважаны пан бурмістр, пан войт, паны лаўнікі і радцы! Я, Мацей Лонгій,― заступнік выдатнага мужа пана Францыска Скарыны, мастацтваў і медыцыны доктара, сакратара і лекара найяснейшага і найдастойнейшага пана і гаспадара епіскапа віленскага Яна, які прысутнічае тут і дапамагае ў справе супраць хлуслівага іудзея Майсея, заяўляю, што гэты хлуслівы іудзей разам з саўдзельнікам цяжбы лжывым расказам, зробленым перад святой Каралеўскай Вялікасцю, у якім ён ілжыва заявіў, што Скарына пасля смерці свайго роднага, вечная яму памяць, брата быў і ёсць вінен яму, Майсею, дзвесце шэсць коп і што з-за гэтага доўгу Скарына нібыта ўцёк з Вільні і блукае ўсюды, і падманам дамогся ўказа, які звычайна пашыраецца толькі на злачынцаў і яўных бадзяг або на абвінавачаных даўжнікоў, якія не могуць выплаціць доўг, што з'явілася найбольшай несправядлівасцю для майго прынцыпала. У сілу патрабаванняў гэтага ўказа ён, іудзей, дамогся заключэння доктара Скарыны, абвінавачанага як злачынца без усякага на тое грамадзянскага іску і раней, чым законным чынам зроблена гэта абвінавачанне, у гарадскую турму, а таксама спагнання вялікай пені з найвялікшай шкодай, цяжарам і стратамі як для самога доктара, так і для найяснейшага і найдастойнейшага пана і гаспадара епіскапа віленскага, у якога знаходзіўся на службе як прыбліжаны і слуга сам доктар.

Скаргардыян. Вы змарылі нас, магістр.

Скарына. Калі можна, пан бурмістр, я выпраўлю прамашку магістра?!.

Скаргардыян. Гэта нават цікава, калі, вядома, не доўга і без дзёрзкасці.

Скарына. Божа мяне барані! Я толькі скажу, што ўсе гэтыя несправядлівасці і заключэнне ў турму, спагнанні і страты для мяне асабіста з-за названага Майсея і з ім звязаных, я падкрэсліваю, і з ім звязаных людзей, я ацаніў на суму шэсць тысяч залатых венгерскіх фларынаў сапраўднай і належнай вагі. І паколькі хлуслівы іудзей, выкліканы па позве, у тэрмін беспадстаўна не з'явіўся і не з'яўляецца і не збіраецца з'яўляцца перад судом, я патрабую, каб судовая справа, на якой грунтуецца іск, была вырашана на маю карысць, а сам хлуслівы іудзей Майсей як прайграўшы быў асуджаны згодна з найбольш відавочнымі палажэннямі права... А калі больш канкрэтна, то Лазара, сына, і Майсея, зяця старога Майсея, як і яго самога, судзіць згодна з артыкулам першага Статута Вялікага княства Літоўскага, які дэкларуе: калі б хто агаворам-паклёпам абвінаваціў каго і абвінавачаны павінен быў бы падлягаць ганьбаванню ці смяротнай кары, ці канфіскацыі маёмасці, ці якому іншаму пакаранню, тады той, хто агаварыў іншага, але не прадставіў доказаў, сам павінен панесці такое пакаранне. Калі так здарыцца, буду надзвычай уцешаны, бо гэты артыкул для Статута сфармуляваў я сам і здолеў адстаяць перад каралём.

Скаргардыян. Вы ад сціпласці не памраце, шаноўны доктар.

Скарына. Так, калега. Пра гэта мне гаварыла сама найяснейшая каралева. Я калі і памру, то ў бойцы за свой гонар і годнасць. Аддаваць жыццё за нешта іншае проста не рацыянальна.

Скаргардыян. Мы так і зразумелі. Утаіўшы ад Майсея дзвесце шэсць коп, вы можаце купіць сто баявых коней, а высудзіўшы ў таго ж Майсея шэсць тысяч залатых фларынаў, прыдбаць яшчэ і тры тысячы валоў. Ці не на Маскву вайной сабраўся шаноўны пан доктар?

Скарына. На валах і конях я некалі павязу на Маскву свае кнігі.

Скаргардыян. Доктар, апусціцеся на зямлю. Ваша становішча такое ж безнадзейнае ў Познані, як і ў Маскве...

Скарына. Вы так думаеце?

Скаргардыян. Перада мною другі ўказ святой Каралеўскай Вялікасці, дастаўлены ў суд самім Майсеем. (Бярэ са стала паперу, зачытвае.) «Шаноўным бурмістру і радцам горада нашага Познані, дарагім давераным ― наша каралеўскае благаславенне. Дарагія давераныя, расказаў нам, прыйшоўшы сюды, іудзей Майсей, зяць старога Майсея з Варшавы, што вы, атрымаўшы наша пасланне, прад'яўленае вам ім самім, зрабілі так, каб там, на месцы, быў затрыманы доктар Францыск з Вільні, так званы Скарына, на якога скардзяцца сам Майсей з Лазарам, сынам згаданага старога іудзея з Варшавы... Мы ўхваляем стараннасць вашу, якую вы праявілі пры выкананні нашага ўказа... Даручаем вам, каб вы здзейснілі належнае і неадкладнае правасуддзе да згаданага Францыска на падставе сумы ў дзвесце шэсць коп на карысць гэтым жа Майсею і Лазару і не вызвалялі датуль гэтага доктара Францыска, пакуль над ім там жа на месцы не завяршыцца правасуддзе, і інакш не рабіце па абавязку вашаму і па міласці нашай. Дадзены ў Кракаве [2 мая] у год Божы 1532-і».

Скарына. Я папярэджваў вас, шаноўны калега, Валянцін Скаргардыян... Давай, Раман!

Раман (разгортвае скрутак з падвешанай пячаткаю). Я прывёз ад святой Каралеўскай Вялікасці грамату... (Зачытвае разгубленым суддзям.) «Жыгімонт і г. д. Абвяшчаем і г. д. З'явіўшыся асабіста перад намі, прадбачлівы юнак у правамоцным узросце Раман Скарына, віленскі грамадзянін... зазначыў публічна перад намі, што... доктар Францыск ніякага дабра, якое засталося пасля смерці Івана Скарыны, яго бацькі, не атрымліваў, бо ён сам, Раман, атрымаў у спадчыну цалкам і па частках маёмасць таго ж Івана як праўдзівы і законны сын і спадчыннік, і некаторыя бацькавы даўгі, прызнаныя законнымі, ён ужо сплаціў, а яшчэ нясплочаныя гатоў сплаціць.

Мы [кароль] жадаем засведчыць гэта ўсім, каго датычыць, і загадваем гэтай граматай: каб вышэйназванага доктара Францыска Скарыну не выклікалі ні ў якія вашы судовыя інстанцыі і не судзілі за якія б ні было даўгі і маёмасць яго роднага брата... і каб пазбавілі яго ад нападаў і дамаганняў з боку ўсякіх крэдытораў якога б там ні былі абраду... І няхай не з'явяцца таму перашкодай якія б ні было лісты, любога зместу і даты, выдадзеныя нашай канцылярыяй супраць таго, каго мы вызваляем і аб'яўляем свабодным ад іх выплаты гэтай граматай. У пацвярджэнне чаго прыціснута наша пачаць. Дадзена ў Кракаве [21 лістапада] у год 1532-і праўлення нашага 26-ы».

Скаргардыян (крыху абурыўшыся). Што ж вы трымаеце пры сабе такія паперы. (Забірае ў Рамана ўказ, разглядае пячатку.) Выходзіць, вы свабодны, калега! (Загадвае Вартаўніку.) Мантыю доктару Скарыне.

Скарына. Свабодны я быў заўсёды. Абражаным жа аказаўся з ласкі мярзотнікаў. А таму прашу суд не проста вызваліць мяне з няволі, а згодна са звычаем і законам у судовым парадку прызнаць мяне невінаватым з самага пачатку. Тым больш што Раман прывёз каралеўскі ўказ і для вашай асабістай міласці. (Вымае з-за пазухі скрутак, разгортвае і зачытвае.) «Скарына быў несправядліва пасаджаны там у вас у турму і ў адносінах да яго раней не было знойдзена ніякага правасуддзя па яго праву... Мы даведаліся з данясення некаторых нашых дарадчыкаў, з тагачаснай пастановы вашага суда і з адкрытага сведчання, што... Францыск Скарына з'яўляецца вельмі паважаным і маёмасным чалавекам... Пры такім стане спраў загадваем вам гэтым указам неадкладна адпусціць згаданага Францыска Скарыну, які ў вас пасаджаны ў турму. Мы не хочам, каб нашы падданыя, перш за ўсё маёмасныя, па простым абвінавачванні кожнага так ганебна саджаліся ў турму». (Перадае ўказ Скаргардыяну.) Скажыце, калега, а калі б кароль прыслаў пяты ўказ адсекчы мне галаву...

Скаргардыян. Я служу каралю і выканаў бы яго волю. А што?

Ян. Добра было б, бурмістр, каб вы яшчэ служылі Богу, закону і людзям. (Хрысціць бурмістра, той цалуе яму руку.)

Усе суддзі выходзяць. Скарына абдымаецца з Раманам і Мацеем, потым з Янам. Вартаўнік прыносіць мантыю.

Вартаўнік. Выходзьце, панове, а мы з доктарам пераапранемся...

Усе выходзяць. Скарына скідае лахманы, надзявае мантыю.

Скарына. Ну, і як яна мне? (Паварочваецца перад Вартаўніком.)

Вартаўнік (у захапленні). У рыхт! У самы рыхт!.. (Заклапочана.) Толькі ў мяне адна закавыка. Не ведаю, ці й казаць... каб настрой не псаваць...

Скарына. Выкладвай ― не мучайся.

Вартаўнік (вызнае э кішэні пярсцёнак). Чмут адзін пярсцёначак во даў. Адкрый, кажа, вечка і тое, што так убачыш, падсып у ваду вязню Скарыне. Калі, маўляў, загнецца, пярсцёнак сабе пакінеш і зверху яшчэ грашыма атрымаеш. Адмовіцца не рашыўся ― вельмі ўжо чмут прасіў...

Скарына (занепакоена). Хто яшчэ пра гэта ведае?

Вартаўнік. Я, ён, а цяпер яшчэ і вы... пан доктар.

Скарына. Збірайся ў дарогу, і ўсёй сям'ёй. Не жыць табе больш у Познані. Адпомсцяць!

Вартаўнік. Я і сам ужо хацеў з табой прасіцца. Што мне гэта Познань?..

Скарына абдымае Вартаўніка.

Скажу табе шчыра ― былі ў мяне сябры што трэба, але каб такія, як ты...

Скарына (напаўжартам). Ну, гара з гарою не сыходзяцца, а палачаніну з палачанінам чаму ж не сысціся?..

Вартаўнік. Дык і я ж тое...

Выходзяць.

Сцэна зацямняецца.

ХVІІ

Кракаў. Кароль Жыгімонт пры ўсіх каралеўскіх атрыбутах. Ён дыктуе свой чарговы ўказ адносна Скарыны.

Жыгімонт. « ...Далучаючыся да шчырых просьбаў некаторых нашых дарадчыкаў і лічачы вартай даверу дабрачыннасць... і ўменне...Францыска Скарыны з Полацка, доктара мастацтваў і медыцыны, ды жадаючы дзеля гэтага адарыць яго асаблівай нашай ласкай, мы знайшлі патрэбным даць яму гэтыя льготы і прывілеі. Яму мы іх даём і пастанаўляем гэтай граматай наступнае:

Няхай ніхто, апрача нас саміх альбо спадчыннікаў нашых, як у Каралеўстве, так і ў Вялікім княстве Літоўскім... і ў іншых уладаннях нашых не мае права прыцягваць яго да суда і судзіць, якой бы ні была важнай ці нязначнай прычына яго выкліку ў суд.

Аказваючы доктару Францыску такую ласку, мы гэтым самым адказваем за яго поўную бяспеку і бяром яго пад нашу ахову і апеку з тым, каб з іх дапамогай ва ўсіх месцах нашага Каралеўства, раней згаданага Вялікага княства Літоўскага нашага, і ў іншых уладаннях нашых ён быў абаронены ад усякага насілля з боку розных асоб. І няхай ніхто не адважыцца затрымліваць альбо арыштоўваць яго самога ці яго маёмасць пад страхам цяжкай кары паводле нашага асуджэння.

І няхай прыгаданы доктар Францыск у тым горадзе і ў тым месцы, якія ён сабе выбера для жыхарства, будзе вызвалены і свабодны ад усякіх павіннасцей і гарадскіх службаў...

Аднак, каб названы доктар Францыск Скарына мог свабодней і паўней карыстацца тымі прывілеямі ды льготамі, якія мы яму міласціва ўчынілі, мы даручаем і настойліва загадваем гэтай граматай усім і кожнаму:

Дайце названаму доктару Францыску, якога мы прынялі пад сваю апеку, магчымасць карыстацца і валодаць вышэйпрыгаданымі правамі, ільготамі і прывілеямі і абыходзьцеся з ім з захаваннем іх.

Не смейце наогул умешвацца ў яго справы, якія б ні былі яны важныя ці нязначныя, учыняць яму якое-небудзь насілле...

І няхай ніхто з вас не адважыцца на гэта пад страхам кары адпаведна нашаму меркаванню, як сказана вышэй.

Гэта мы жадаем давесці і даводзім да ведама ўсіх і кожнага, каго гэта датычыць.

У пацвярджэнне граматы прыціснута наша пячаць».

Сцэна зацямняецца.

Да рамцы падыходзяць Скарына з Вартаўніком. Яны абодва ў дарожнай вопратцы.

Скарына. Позна... Позна, ваша святая Каралеўская Вялікасць. Спалены не толькі кнігі і друкарня, спалены і масты. Нарадзіўся я, відаць, зарана на сваёй шматпакутнай зямлі. Паспяшаўся стаць прарокам у сваёй Айчыне. І хоць еду прэч, на яе, любую і гаротную, не крыўдую.

Заслона

1990

Барбара Радзівіл. Раіса Баравікова

Драматычная паэма ў дзвюх дзеях

«1545 год. У чэрвені месяцы ў Пятроў пост памерла ў Вільні ў панядзелак каралева Эльжбета і пахавалі яе ля святога Станіслава ў капліцы Казіміра ў жніўні 24 дня. А пасля малады кароль, маючы слабасць да бялявых, пачаў мілаваць Барбару Радзівіл, якая была ўдавою Гаштольта, ваяводы троцкага, і жыла на той час пры сваёй маці і брату, падчашаму Мікалаю Юр’евічу Радзівілу. І кароль пачаў хадзіць да яе ноччу з палацу аж да дому яе і там у яе бываў часта».

З летапісу Рачынскага

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Барбара Радзівіл — удава ваяводы троцкага Гаштольда.

Жыгімонт II Аўгуст — вялікі князь Вялікага княства Літоўскага.

Радзівіл Мікалай Руды — родны брат Барбары.

Радзівіл Мікалай Чорны — стрыечны брат Барбары.

Бона Сфорца — маці Жыгімонта II Аўгуста.

Дамінік — мастак.

Людвік Монці — сакратар Боны.

Станіслаў Давойна — лекар Жыгімонта II Аўгуста.

Соф’я — камедыянтка.

Ян Танчынскі — ваявода з акружэння Боны.

Падлетак — хлопчык з крыламі анёла.

Камердынер.

Пакаёўка Барбары.

Пакаёўка Боны.

Малады мешчанін.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Ужо некалькі гадоў палкае каханне звязвае Барбару Радзівіл і вялікага князя Вялікага княства Літоўскага Жыгімонта II Аўгуста. Надыходзіць год 1547.

Сцэна першая

Ліпень. Вільня. Невялікая зала, абабітая блакітным атласам. Ва ўсім — бляск, багацце. Ля агромністага палатна з пэндзлем — мастак Дамінік. На фоне цяжкой цёмна-сіняй шторы, вытрымліваючы паставу, застыў Радзівіл Мікалай Руды. Праз адчыненае акно на чорна-белыя квадраты бліскучага паркета падаюць сонечныя промні.

Мікалай Руды

Дамінік (адрываецца ад палатна)

Мікалай Руды (мяняючы позу) 

Дамінік (ажыўлена) 

(Паўза.)

У залу ўваходзіць Радзівіл Мікалай Чорны. Акідвае хуткім позіркам палатно. Пераводзіць позірк на Дамініка. Пасля на Радзівіла Мікалая Рудога.

Мікалай Чорны

Дамінік

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Дамінік раскланьваецца.

Дамінік (вельмі пачціва) 

Мікалай Руды ўзмахвае рукой, як адмахваецца, маўляў, ідзі, ідзі... Мікалай Чорны на Дамініка ўвогуле не звяртае ніякай увагі. Дамінік выходзіць.

Мікалай Чорны

Мікалай Руды (не можа схаваць радасці на твары) 

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны азіраецца.

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Паўза.

Мікалай Руды (абурана. Вельмі ўражаны тым, што пачуў) 

Мікалай Чорны (смяецца) 

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны (узрываецца) 

У залу ўваходзіць Барбара. Лёгкая і разам з тым грацыёзная. Яна паставай нагадвае маладзенькую дзяўчынку, а тварам — жанчыну, якой салодка быць менавіта жанчынай: спакушаць, абяцаць і... ляцець на каханне.

Барбара (здзіўлена і злёгку насмешліва. Да Чорнага)

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

(яму надакучылі неабавязковыя размовы)

Барбара

Мікалай Чорны

Мікалай Руды (асцярожна)

Барбара (не можа паверыць)

Мікалай Чорны (злосна)

Паўза.

Барбара (з адчаем)

Паўза.

Мікалай Чорны (задаволена пасміхаецца)

Мікалай Руды (збянтэжана)

Мікалай Чорны (да Рудога)

Барбара (гатова заплакаць)

Мікалай Чорны (хутка пагаджаецца)

Мікалай Чорны і Мікалай Руды ідуць да дзвярэй. 

Мікалай Руды (са шкадаваннем)

Мікалай Чорны (азіраецца. Да Барбары)

Выходзяць. Барбара застаецца адна.

Паўза.

Барбара (на нейкі момант задумліва)

Паўза.

Паўза.

У залу вяртаецца Радзівіл Мікалай Руды. Адзін. Барбара адыходзіць у глыб залы. Гавораць на адлегласці.

Мікалай Руды (знарок падкрэслена бадзёра)

Барбара (асцярожна)

Мікалай Руды

Барбара

Мікалай Руды (узрываецца)

Барбара

Мікалай Руды (разводзіць рукамі)

Барбара

Паўза.

Мікалай Руды (радасна)

(Паўза.)

Барбара (як адрэзвае)

Мікалай Руды (падкрэслена лагодна)

Трошкі марудзіць. Задаволена пасміхаецца. Выходзіць.

Паўза.

Барбара пачынае хадзіць з канца ў канец залы. Настрой мяняецца.

Барбара  

Паўза.

Сцэна другая

Плошча, на якую выходзіць дом з балконамі. На адным з балконаў жанчына трасе коўдры, адзенне. Унізе, ля дома, стары ганчар расстаўляе свае вырабы на продаж: збанкі, місы, гаршкі... Ужо з’явіўся пакупнік: малады мешчанін прыцэньваецца да збанка. Тут жа недалёка стаіць карэта. Ля адчыненых дзверцаў — Радзівілы: Мікалай Руды і Мікалай Чорны.

Мікалай Чорны (азірае плошчу)

На плошчу выязджае фургон, абклеены каляровымі афішамі. Спыняецца. Гэта вандроўны тэатр.

Мікалай Руды (з цікавасцю)

У фургоне — шум, жаночы смех. З’яўляюцца камедыянты. Яны выцягваюць з фургона скрыні і цюкі, а таксама дэкарацыі. Кідаецца ў вочы выразанае з фанеры дрэва з чырвонымі яблыкамі, пашыты з ануч Змей, што адразу наводзіць на знаёмы біблейскі сюжэт.

З фургона выскоквае маладзенькая дзяўчына. Гэта — камедыянтка Соф’я. Бліскучыя чорныя валасы, лёгкая, доўгая, з фальбонамі сукенка... У руках — невялікі бубен з бляшкамі. Соф’я пачынае біць у бубен, азіраючы плошчу. Звон бубна прываблівае яшчэ некалькі гледачоў. Плошча ажывае. Соф’я прытанцоўвае ў такт музыцы і, вырашыўшы, што гледачоў даволі, працягвае да іх рукі.

Соф’я (дэкламуе ўзнёсла, вельмі тэатральна)

Чуюцца адзінокія воплескі. Соф’я заўважае Радзівілаў. Позірк яе загараецца, твар успыхвае. Гучна стукнула ў бубен... Пачаўся танец. Адзін з камедыянтаў спрабуе падключыцца да яе, абдымае за стан. Соф’я адштурхоўвае яго. Танцуючы, спявае. Відно, што гэта імправізацыя.

Малады мешчанін (атарапела, гучна)

Соф’я (паўтарае)

Мікалай Чорны (з захапленнем)

З фургона саскоквае падлетак у белым адзенні з крыламі анёла за спінаю. У руках трымае блішчастую скрынку. Соф’я раскланьваецца... Падлетак пачынае абыходзіць усіх прысутных на плошчы. Збірае грошы.

Мікалай Руды

Мікалай Чорны (гучна да падлетка, вымаючы грошы)

Падлетак хутка падыходзіць. Падстаўляе скрынку... Мікалай Чорны кідае ў яе талер.

Мікалай Чорны

Падлетак (паспешліва)

Мікалай Чорны

Падлетак міжволі радасна прыціскае скрынку да грудзей.

Мікалай Руды (насмешліва)

Мікалай Чорны (да падлетка)

Падлетак (няўпэўнена)

Мікалай Чорны (не зважаючы на яго словы)

На плошчы з’яўляюцца ўсё новыя і новыя людзі. Зноў звініць бубен. Соф’я танцуе. Падлетак бяжыць праз плошчу да Соф’і. Мікалай Руды запытальна глядзіць на Мікалая Чорнага. Чорны разводзіць рукамі, маўляў, што зробіш...

Сцэна трэцяя

Замак вялікага князя ў Вільні. Адзін з пакояў замка. Адпаведная раскоша. Шмат прыгожых рэчаў. На сценах, абабітых парчою,— каштоўная зброя.

У крэсле ля століка сядзіць Жыгімонт ІІ Аўгуст. У руках трымае разгорнуты ліст з пячаткай — карэспандэнцыю ад маці: польскай каралевы Боны Сфорца.

Жыгімонт Аўгуст (глуха, з незадаволенасцю)

У пакой уваходзіць камердынер.

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст спрабуе саўладаць з пачуццямі.

Камердынер

Жыгімонт Аўгуст (саўладаўшы з сабой)

Камердынер выходзіць.

Уваходзяць Радзівілы. Схіляюцца ў лёгкім паклоне.

Мікалай Руды (падкрэслена суха)

Мікалай Чорны (на адным дыханні, з запалам)

Жыгімонт Аўгуст (па-сяброўску, лагодна)

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Жыгімонт Аўгуст (спрабуе жартаваць)

Мікалай Руды

Адварочваецца да акна.

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст (з трывогай)

Мікалай Чорны

Паўза.

Мікалай Руды

Жыгімонт Аўгуст (усхвалявана)

Мікалай Руды (працягвае на ўзятай ноце)

Глядзіць запытальна на Жыгімонта Аўгуста. Мікалай Чорны стаў поруч з братам... Жыгімонт Аўгуст міжволі адступае да стала, на твары з’яўляецца незразумелая ўсмешка.

Жыгімонт Аўгуст

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Жыгімонт Аўгуст (рэзка)

Мікалай Чорны (з’едліва)

Жыгімонт Аўгуст (здзіўлена)

Мікалай Руды

Жыгімонт Аўгуст (задумліва)

Паўза.

Мікалай Руды (нібыта нават зніякавела)

Жыгімонт Аўгуст

Мікалай Чорны

Мікалай Руды (ахвотна працягвае)

Мікалай Чорны

Мікалай Руды (з падкрэсленай пачцівасцю)

Радзівілы, не чакаючы адказу, раскланьваюцца і выходзяць.

Жыгімонт Аўгуст кідаецца да стала, з ярасцю рве пісьмо, якое атрымаў ад маці.

Жыгімонт Аўгуст (на адным дыханні)

Паўза.

Сцэна чацвёртая

Ружовы пакой у замку вялікага князя ў Вільні. Алькоў, зацягнуты карункавай фіранкай з кутасамі. На падлозе — ружовы пушысты дыван. На ім раскіданы жаночая сукенка з фальбонамі і іншыя больш інтымныя рэчы, без якіх не абысціся жанчыне.

Карункавая фіранка адсоўваецца. Паказваецца заспаны тварык камедыянткі Соф’і.

Соф’я (пяшчотна)

Адшморгвае фіранку. Саскоквае з ложка. Пацягваецца. Праз тонкую тканіну начнога ўбору прасвечваецца гнуткае цела.

У пакой уваходзіць Жыгімонт Аўгуст. Соф’я не заўважае яго. Прабягае вачамі па радках. Ускрыквае.

Жыгімонт Аўгуст (крычыць)

Соф’я (нічога не разумеючы)

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст увесь у сваіх думках.

(Соф’я саскоквае з ложка. Хоча абняць яго.)

Жыгімонт Аўгуст (груба адштурхоўвае Соф’ю)

Соф’я пакрыўджана адварочваецца. Трошкі марудзіць... I пачынае апранацца, збіраючы з падлогі свае рэчы.

Соф’я апранулася. Падышла да алькова. Уважліва разглядвае карункавую фіранку на ім, нібыта ўпершыню бачыць яе.

Соф’я (ціха)

Жыгімонт Аўгуст (крычыць)

Соф’я нейкае імгненне глядзіць на Жыгімонта Аўгуста і павольна ідзе да дзвярэй. Жыгімонт Аўгуст паспешліва здымае пярсцёнак з пальца...

Пярсцёнак падае на падлогу. Соф’я, не азірнуўшыся, выходзіць. Жыгімонт Аўгуст задумліва паўтарае, бы й не было Соф’і.

Сцэна пятая

Спальня Барбары ў доме брата — Радзівіла Мікалая Рудога. Яна нечым нагадвае спальню Жыгімонта Аўгуста. Тыя ж ружовыя колеры, амаль той жа алькоў з карункавымі фіранкамі. Вечар. Багатае ўбранне спальні патанае ў паўзмроку.

Мікалай Руды запальвае свечкі ў цяжкіх падсвечніках.

Барбара з адсутным выглядам сядзіць у крэсле.

Мікалай Чорны праходжваецца з кутка ў куток...

У яго рухах адчуваецца нервовасць.

Мікалай Руды

Мікалай Чорны (спыняецца)

Барбара

Такі ж самы знайшла пад падушкай у спальні Жыгімонта Аўгуста камедыянтка Соф’я.

Мікалай Чорны (выходзіць з сябе)

Барбара

Мікалай Руды (ніяк не можа запаліць апошнюю свечку)

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Барбара (усхліпвае)

Мікалай Чорны

Барбара

Мікалай Чорны (зларадна)

Радзівілы выходзяць.

Барбара ўстае з крэсла.

Барбара (зніякавела, шэптам)

Паўза.

Паўза.

Чуецца асцярожны стук у акно. Яшчэ адзін і яшчэ...

Барбара ўздрыгвае.

Жыгімонт Аўгуст ускоквае ў спальню. Прыпадае да рук Барбары... Палка цалуе іх.

Жыгімонт Аўгуст (з жарам, словы блытаюцца)

Барбара (трапятліва)

Жыгімонт Аўгуст (не зважае на словы)

Дзверы з грукатам расчыняюцца. Імкліва ўваходзяць Радзівілы. У руках — мячы. На тварах — тая няўтрымная рашучасць, калі чалавек здольны на ўсё. Барбара міжволі туліцца да Жыгімонта Аўгуста. Жыгімонт Аўгуст глядзіць з цікавасцю.

Мікалай Чорны (у вялікім узрушэнні)

Барбара (шэпча)

Мікалай Руды (да Барбары)

Мікалай Чорны (паспешліва, таксама да Барбары)

Паўза.

Момант у нечым парадыйны.

Жыгімонт Аўгуст

Мікалай Чорны (гнеўна)

Жыгімонт Аўгуст

Мікалай Руды падыходзіць да брата. Абодва напружана слухаюць.

Мікалай Руды (змрочна)

Жыгімонт Аўгуст (не зважаючы на яго)

Мікалай Чорны адштурхоўвае брата. Выступае наперад.

Мікалай Чорны

Усе глядзяць на дзверы. З’яўляецца плябан. Ён нясе шлюбныя вянцы. Падаюць на падлогу мячы. Мікалай Чорны падбягае да плябана, забірае вянцы. Адзін аддае Мікалаю Рудому. Ідуць да Жыгімонта Аўгуста і Барбары. Плябан пачынае рыхтавацца да шлюбнага абраду. Мікалай Чорны ўзнімае вянец над галавою Жыгімонта Аўгуста. Над галавою Барбары вянец трымае Мікалай Руды.

Мікалай Руды (да Жыгімонта Аўгуста)

Жыгімонт Аўгуст маўчыць.

Паўза.

Мікалай Чорны (усхвалявана, таксама да Жыгімонта Аўгуста)

Жыгімонт Аўгуст маўчыць.

Паўза.

Мікалай Руды (з радаснай упэўненасцю)

Жыгімонт Аўгуст моцна сціскае руку Барбары. Ён згодны.

Заслона

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

1548 год. Замак Радзівіла Мікалая Рудога ў Дубінках, недалёка ад Вільні. З восені 1547 года тут жыве Барбара. Так схацеў Жыгімонт II Аўгуст. Сам ён — то ў Кракаве, то ў Вільні... У Дубінкі ганцы прыносяць пісьмы, поўныя гарачай пяшчоты. Жыгімонт II Аўгуст спрабуе падрыхтаваць спрыяльную глебу, каб можна было афіцыйна аб’явіць, што ён узяў шлюб з Барбарай Радзівіл, але ўсе яго спробы натыкаюцца на нянавісць да Радзівілаў.

Сцэна шостая

Другі тыдзень красавіка. Аранжарэя. Праз шкляны дах льецца яркае красавіцкае сонца. Каб не гэты дах, можна было б падумаць, што позірк выхапіў куток райскага саду.

Лёгкае крэсла на адкрытай пляцоўцы. Ля яго — Барбара ў задуменнай позе. За некалькі крокаў ад яе — мастак Дамінік. Ён піша партрэт Барбары.

З-за пышных гірляндаў дзівосных раслін выходзіць Станіслаў Давойна — давераная асоба Жыгімонта ІІ Аўгуста, яго асабісты лекар. Ён апякуе Барбару.

Давойна (да Дамініка)

Дамінік (усмешліва)

Барбара смех той у сябе ўвабрала.

Барбара (смяецца)

Дамінік (уздыхае)

Барбара (паціскае плячамі. Насмешліва)

Дамінік пачынае збіраць у скрынку фарбы. Зірнуў на партрэт, пасля на Барбару.

Дамінік

Барбара (успыхвае)

Давойна (назірае за Дамінікам, калі ж той пойдзе)

Дамінік марудзіць.

Барбара (з горыччу)

Давойна (ухіляецца ад адказу, бы й не чуе слоў Барбары. Паказвае на дах аранжарэі)

Барбара (з іроніяй)

Дамінік (гучна стукае вечкам скрынкі, у якую складваў фарбы)

Барбара (няўпэўнена)

Паўза.

Давойна

Дамінік (задумліва)

Выходзіць.

Давойна (з палёгкай)

Барбара (з адчаем)

Давойна (падыходзіць да Барбары, бярэ яе за локаць. Лёгенька штурхае)

Барбара (не звяртае ўвагі на яго словы, хоча выгаварыцца)

Давойна лёгенька абдымае Барбару. Яна не адштурхоўвае яго. Павольна ідуць у глыб аранжарэі.

Хаваюцца за раслінамі. Гучаць толькі галасы.

Давойна

Паўза.

Барбара

Давойна (усхвалявана)

Паўза.

Паўза.

Барбара

Давойна

Барбара (вельмі ціха, без усялякай інтанацыі)

Доўгая паўза.

У другім баку аранжарэі чуецца гучны ўсхваляваны голас Радзівіла Мікалая Рудога.

Мікалай Руды

З’яўляецца Барбара.

Барбара (стрымана)

Мікалай Руды (на адным дыханні)

Давойна (вельмі ўражаны)

Барбара (думае аб нечым сваім, удакладняе)

Мікалай Руды

Барбара горда ўзняла галаву, ідзе следам за ім. Давойна застаецца адзін.

Сцэна сёмая

Чуецца жалобны звон званоў на званіцах цэркваў і касцёлаў. 17 красавіка 1548 года. Вільня. Тронная зала ў замку вялікага князя Вялікага княства Літоўскага. Тут усё гаворыць аб жалобе, якую перажывае княства. 1 красавіка 1548 года памёр Жыгімонт I Стары, вялікі князь Вялікага княства Літоўскага і кароль Польшчы.

Сцены залы абцягнуты чорным крэпам. Цьмяна гараць свечкі. Князі, шматлікія саноўнікі тоўпяцца ля трона. Адасоблена ад усіх стаяць Радзівілы: Мікалай Руды і Мікалай Чорны.

Мікалай Руды (не без пагарды)

Мікалай Чорны

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Першы голас (гучна)

Другі голас (з выклікам)

Трэці голас (з непаразуменнем)

Мікалай Руды

Мікалай Чорны

Звоняць званы на гарадскіх званіцах. Дзверы насупраць трона расчыняюцца. З’яўляецца камердынер.

Камердынер (гучна і ўрачыста)

У залу ўваходзіць Жыгімонт Аўгуст.

Камердынер выходзіць.

Мікалай Руды (з хваляваннем)

Голас (гучны шэпт)

Жыгімонт Аўгуст падыходзіць да трона. Садзіцца. Абводзіць позіркам усіх прысутных. Спыняе яго на Радзівілах.

Жыгімонт Аўгуст (суха, адрывіста)

Голас (ціхі шэпт)

Жыгімонт Аўгуст (хутка паварочваецца на голас)

Усе ўважліва слухаюць. Чуецца, як зноў звоняць званы на званіцах. Дзверы насупраць трона расчыняюцца. Уваходзіць камердынер. Хутка ідзе да трона, штосьці шэпча Жыгімонту Аўгусту...

Мікалай Чорны (да Рудога)

Мікалай Руды

Камердынер выходзіць.

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст (мякка, запаволена)

Устае з трона, ідзе да дзвярэй, у якіх толькі што схаваўся камердынер. З шумам расчыняе іх... Усе глядзяць на дзверы. З’яўляецца Барбара. Уся ў чорным аксаміце, толькі ў вушах і на шыі праменяцца брыльянты. Па зале праходзіць лёгкі гул.

Мікалай Руды (да Чорнага)

Мікалай Чорны (з захапленнем)

Глядзіць толькі на Барбару і Жыгімонта Аўгуста. Жыгімонт Аўгуст вядзе Барбару да трона. Спыняюцца.

Голас (гучны шэпт)

Жыгімонт Аўгуст (заглушае гэты шэпт)

Лёгкі гул праходзіць па зале.

Зноў лёгкі гул галасоў.

Голас (гучны шэпт)

Другі голас (прыглушаны)

Жыгімонт Аўгуст (рэзка)

Прысутныя ў зале аслупянелі. Барбара з захапленнем глядзіць на Жыгімонта Аўгуста. Радзівілы Мікалай Руды і Мікалай Чорны горда ўзнялі галовы. Звоняць званы на званіцах цэркваў і касцёлаў.

Сцэна восьмая

Лістапад 1550 года. Варшава. Багатая гасцёўня ў каралеўскім замку. Скрозь — бляск пазалоты. Шыкоўная мэбля таксама праменіцца бляскам. Ля каміна ляжыць палевы дог. Ярка палае агонь у каміне. Ля акна стаіць Бона Сфорца — каралева польская і вялікая княгіня літоўская. Узіраецца ў золь лістападаўскага дня.

Бона Сфорца (глуха)

Паўза.

Дог устае, ідзе да дзвярэй.

Уваходзіць пакаёўка. Бона ўскідвае на яе запытальны позірк.

Пакаёўка (ціха)

Паўза.

Бона Сфорца

Пакаёўка выходзіць.

З’яўляецца Танчынскі. Схіляецца ў глыбокім паклоне.

Танчынскі

Бона Сфорца

Паўза.

Танчынскі з шумам садзіцца. Бона задуменна глядзіць на агонь.

Танчынскі (з’едліва)

Паўза.

Бона Сфорца (уважліва глядзіць на Танчынскага. Строга)

Танчынскі (угодліва)

Твар Боны перасмыкнуўся.

Бона Сфорца (сціскае скроні)

Танчынскі

Бона Сфорца

Танчынскі

Бона Сфорца (міжволі ўздрыгвае)

Танчынскі

Бона Сфорца (імкліва ўстае з крэсла)

Танчынскі (з нейкай патаемнай думкай)

Бона Сфорца (з адчаем)

Танчынскі

Бона Сфорца

Танчынскі схіляецца ў глыбокім паклоне. Выходзіць.

Паўза.

Паўза.

Уваходзіць Людвік Монці. Бона не азіраецца.

Глядзіць у акно.

Паўза.

Монці стаіць ля дзвярэй. Уважліва слухае. Моўчкі ківае галавой.

Монці моўчкі ківае.

Паўза.

Монці моўчкі ківае. Ён зразумеў.

Сцэна дзевятая

Канец снежня 1550 года. Кракаў. Некалькі тыдняў таму назад адбылося каранаванне Барбары.

Невялікая гасцёўня ў каралеўскім палацы. Час абеду. Пышна накрыты стол. За сталом сядзяць Жыгімонт II Аўгуст, Барбара і Людвік Монці — сакратар каралевы Боны. Гавораць ажыўлена, у прыўзнятым настроі.

Монці

Жыгімонт Аўгуст

Барбара (з годнасцю, уласцівай каралеве)

Монці (угодліва)

Барбара

Жыгімонт Аўгуст

Монці

Барбара і Жыгімонт Аўгуст толькі прыгубліваюць.

Жыгімонт Аўгуст (ставіць чарку на стол)

Барбара

Монці

Жыгімонт Аўгуст

Паўза.

Монці

Барбара

Монці

Барбара

Монці

Дзверы ў гасцёўню расчыняюцца. Уваходзіць пакаёўка.

Пакаёўка (схіляецца ў паклоне. Да Барбары)

Паўза.

Монці (паспешліва да Барбары)

Паўза.

Барбара (устае з-за стала)

Барбара і пакаёўка выходзяць.

Монці (не можа схаваць радасці)

Паўза.

Дзверы расчыняюцца. Уваходзіць Барбара.

Барбара

Монці (спрабуе быць вельмі лагодным)

Барбара

Монці

Барбара (устрывожана)

Монці

За маці!

Паўза.

Барбара бярэ сваю чарку. Марудзіць... і таксама п’е.

Сцэна дзесятая

8 мая 1551 года. Кракаў. Спальня Барбары ў каралеўскім замку. Шырокі ложак падцягнуты да расчыненага акна. Ледзь не над самым падваконнем звісаюць пышныя гронкі бэзу.

На ложку ляжыць Барбара. Уваходзіць Мікалай Руды. Спыняецца ў дзвярах.

Барбара (ціха)

Мікалай Руды хутка падыходзіць да ложка. Барбара спрабуе пасміхнуцца.

Недзе ў далёкіх пакоях замка б’е гадзіннік.

Мікалай Руды садзіцца на ложак. Бярэ руку Барбары ў сваю. Гладзіць яе шчаку.

Мікалай Руды

Барбара (пагаджаецца)

Мікалай Руды

Барбара

Мікалай Руды

Барбара (глыбока ўздыхае)

Мікалай Руды (усхапіўся з ложка)

Барбара кідаецца ў гарачцы.

Барбара

Мікалай Руды

Паўза.

За дзвярыма чуюцца гучныя хуткія крокі.

Дзверы расчыняюцца. Імкліва ўваходзіць Жыгімонт Аўгуст.

Жыгімонт Аўгуст

Мікалай Руды

У спальню ўваходзіць Мікалай Чорны.

Мікалай Чорны

Жыгімонт Аўгуст цалуе рукі Барбары. Мікалай Руды адмахваецца ад Чорнага, маўляў, маўчы! Чорны паказвае позіркам на Барбару.

Жыгімонт Аўгуст паварочваецца да Радзівілаў.

Жыгімонт Аўгуст (з горыччу)

Мікалай Руды

Барбара прыўзнімае галаву. Яна вельмі змарнела. Твар непазнавальна асунуўся. Усе напружана сочаць за яе рухамі. Барбара цягне руку да Жыгімонта Аўгуста...

Барбара

Мікалай Руды

Мікалай Чорны (вельмі ўражана)

Радзівілы выходзяць.

Паўза.

Барбара

Жыгімонт Аўгуст

Паўза.

Барбара

Жыгімонт Аўгуст

Барбара

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст прыпадае да губ Барбары.

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст

Барбара прыўзнімаецца.

Барбара

Жыгімонт Аўгуст (схіляецца над нерухомым целам Барбары. Бы не ў сабе)

Адтуль наплывае жаласлівы спеў, а можа, гэта толькі так здаецца Жыгімонту Аўгусту.

Хор анёлаў

Паўза.

Жыгімонт Аўгуст паднімаецца... Нейкае імгненне глядзіць у нерухомы твар Барбары.

Жыгімонт Аўгуст (з болем, з жалем, з тугою)

Заслона

1992

Страсці па Аўдзею. Уладзімір Бутрамееў

Народная драма ў шасці дзеях

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Бацька Аўдзея, 75 год.

Варвара — яго жонка, 45 год.

Аўдзей — гаспадар хутара, 50 год.

Андрэй — іх сын, 25 год.

Дзеці Аўдзея — ад 5 да 25 год.

Эленька.

Жабрак, 70 год.

Сват Аўдзея, 50 год.

Маці Зуйка, 70 год.

Зуёк — бацька Веры, 50 год.

Зуйчыха — яго жонка, 50 год.

Верка — іх дачка, 18 год.

Дзеці Зуйка — дзяўчаты ад 10 да 18 год.

Танька — сяброўка Веры, 18 год.

Хлопцы і дзяўчаты.

Упаўнаважаны з раёна.

Сёмка.

Першы мужык.

Другі мужык.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Хата Аўдзея. Пасярэдзіне стаіць стол. Ля стала з абодвух бакоў лавы. На покуці іконы. Гучыць ранішняя малітва.

Бацька Аўдзея (стаіць перад іконай). «Госпадзі, услыш малітвы рабоў недастойных, яко ёсьць человеці в поце ліца дабываюшчые хлеб свой... Восстав, благодарю цябе, святы Божа, яко радзі твайго долгацярпенія не прагневался на мяне лянівага і грешнага, не прызвал пагібель, но человеколюбствовал і допусціл мяне восстаць ато сна... I дал мне мімошедшее время ночі сей без напасці от всякого зла прейці... Госпадзі, просім шчадрот тваіх от века ідушчых, за труды нашы воздай і пошлі дзень безгрешный і ўсердзіе і сміреніе всякому рабу своему в прележных трудах крестьянствующего на земле... I сохрані ісполняюіщх закон твой і завет твой... Амінь...»

Пад словы малітвы да стала збіраецца сям'я Аўдзея, разам з гаспадаром.

Аўдзей. Андрэй і Макар, запражыце коней — снапы павозіце, што засталіся. Дзеці, каласкі збіраць на калінавае поле! (Паварочваецца да старога бацькі, што сядзіць ля яго па левую руку.) Схадзі на гумно, прыгледзь, каб усё прыгатавана было, каб потым не хапацца. Прывязуць снапы — складзіце. (Працягвае, пасопшы носам.) Манька з Нінкай, бульбу дакопваць! Са ўчарашняга разагнана, а пасля абеду Макар яшчэ разгоне, к вечару каб з поля. Ты, Варвара, з дзеўкамі перабіраць, ды паспяшайцеся, трэці дзень капошыцеся!

Варвара. Сёння кончым. Пагода стаіць.

Аўдзей. Бог не для таго пагоду даў, каб спаць на ёй над бульбай ці языкамі трапаць. Работы ўперадзе хапае. (Зноў звяртаецца да старога.) А на гумно я сам пасля прыйду.

Усе разыходзяцца.

Аўдзей. Андрэй!

Андрэй спыняецца і чакае.

Адвязеш снапы, прыйдзеш сюды. Праз тыдзень паедзем на базар. Прададзім пудоў семдзесят бульбы дробнай. Прыкінем грошы. Пара вучыцца грошы лічыць.

Абодва доўга маўчаць.

Ну што стаіш? Ідзі рабі.

Андрэй усё роўна стаіць на месцы. Аўдзей, паглядзеўшы на яго спадылба, пасапеўшы носам, гаворыць.

Ну дык вось... Калі сённі ўправімся... Заўтра з'ездзім да Кацькі, паглядзім, як там яна, як за шляхтай год пражыла; мо пабагацелі, што носа не кажуць... А потым ужо і пагаворым, перад суботай, з табой...

Андрэй выходзіць, Аўдзей дастае паперку, аловак, лічыць.

Калі семдзесят пудоў па восем капеек... Восенню... Хлеб па восені па трыццаць... (Піша нешта ў паперцы, чапляе на нос акуляры.) З жыдам разлічыцца... А калі пакінуць у доўг, не разлічвацца, а аддаць вясною... Каня на восень... А можа, вясною... Падаткі наперад... Аўса зімою...

Уваходзіць вандроўнік, з торбай, кійком, у лапцях.

Жабрак. Беражы вас бог! (Кланяецца.) Пусціце пагрэцца з дарогі.

Аўдзей (не падымаючы вачэй). Многа вас тута з дарогі... I кожны да чужога цяпла ліпне. Бог не дзеля таго ету дарогу прыдумаў, каб па ёй без работы шляцца.

Жабрак (усміхаецца). Не гняві бога, Аўдзеюшка. Грэх божаму чалавеку адмовіць.

Аўдзей (падымае вочы). Мікола? Адкуль ты?

Жабрак. Ці не пазнаеш?

Аўдзей. Мікола? (Усміхаецца.)

Жабрак. Ён самы. Суседа не пазнаў, усё лічыш, усё няма калі, памажы табе бог у справах.

Аўдзей. За богам не пражывеш. Калі сам не зробіш, то і лічыць няма чаго.

Жабрак. А як няма чаго лічыць, дык і пражыць лягчэй.

Аўдзей (зноў усміхаецца). Вот ты лягчэй і жыві. А я гаспадар. Ты з торбай пайшоў з

зямлі, дзяцей што ў прымы, што ў беспасажніцы расторкаў. А я за той час хутар нажыў.

Жабрак. Кожнаму, Аўдзей, свой шлях. Мая гаспадарка не горш тваёй была, ты ж ведаеш. А як памерла жонка, пачаў я голас чуць: «Ідзі з торбаю, толькі той, хто з торбаю, той і выратуецца»,— я і пайшоў... Дзесяць год, ад вёсачкі да вёсачкі, ад цэрквачкі да цэрквачкі, учора іду сабе, думаю: «Вось і мая старонка блізка, дай завітаю». А дарога ўсё лесам, лесам, і пераначаваць нейдзе. Іду, а ваўкі, лісіцы па лесе бегаюць. Успомніў я, што ета Здзвіжанне сёння, страшна мне стала. Вецер падняўся, лес стогне, сосны скрыпяць, змеі, здаецца, клубком усе дрэвы аплялі, я ўжо на самую сярэдзіну дарогі, як па нітачцы іду, не аглядваюся, а вецер халодны, да костачак прабірае, пад раніцу ледзьве шавялюся, замёрз, пусціў бы ты пагрэцца...

Аўдзей. Пагрэйся... Печ з раніцы пратоплена... Дзесяць гадоў... Я за дзесяць гадоў гаспадарку падняў. Трох коней маю, з даўгамі разлічыўся.

Жабрак (залазіць на печ). Ой, дзякуй, благаславі цябе божа.

Аўдзей. Дзесяць гадоў! Ты за еты час вады столькі не папіў, колькі я поту праліў!

Жабрак. Ох цёпленька, ох костачкі прамёрзлі, ох мае костачкі!

Аўдзей. I вот за дзесяць гадоў — катомку ды лапці нажыў. Які толк з цябе?

Жабрак. Вось дзякуй, Аўдзей, вось дзякуй!

Аўдзей. Не дзеля таго бог чалавека на зямлю пусціў, каб жабраваць.

Жабрак. Каб яшчэ накрыцца чым, век бога б за цябе маліў.

Аўдзей. Ці ты глухі, ці ты прыкідваешся. Ён бога б за мяне маліў. (Бярэ з лавы кажушок, кідае на печ.) За сябе памаліся. Мне з тваёй малітвы не жыць.

Жабрак (накрываецца). Ось, саўсім харашо. Госпадзі, што людзям трэба: цяпло ды акрайчык хлеба. I каб не гналі. Дзякуй табе, госпадзі.

Аўдзей. А-а... (Махае рукой і зноў бярэцца за падлікі.) Пудоў... Па паўтары... Рубель... Не менш... Зіму... Хлеб па вясне...

Жабрак. Палічы, Аўдзей, палічы, а я пасплю, маё ўжо ўсё наперад падлічана...

Аўдзей (працягвае). Па тры капейкі... За воўну... пятнаццаць рублёў... На коней...

Збоку з'яўляюцца двое. Адзін нечым нагадвае Аўдзея — невысокі, у добрых ботах. Другі ў дзіравых ботах, але відаць, што хітры і нахабны.

Першы мужык (незадаволена). Зацеяў ты ўсё гэта... Дарэмна... Хто гэта паверыць, выганіць з хаты...

Другі мужык (па-змоўніцку). Ён нічога не ведае.

Першы мужык. Як гэта не ведае? Усе ведаюць, а ён не ведае.

Другі мужык. Адкуль яму пачуць — са сваёй бярлогі не вылазіць, на базар прыедзе — з чалавекам не загаворыць. Гэтакі мядзведзь. А грошы ў яго павінны быць. Кулак добры.

Першы мужык. Дык яно... Нядобра гэтак...

Другі мужык. Ты ў царкву прыйшоў? Я табе сказаў — зраблю. Хто б другі не прадаў, а я прадам. А астатняе — не твая справа. Мне кума — яна жонцы старшыні сельсавета траюрадная — гаварыла. (Азіраецца і шэпча першаму на вуха, той палохаецца.)

Першы мужык. Ды ну? Не, я не пайду. Ідзі адзін, я тут пачакаю.

Другі мужык (бярэ першага пад руку). Пойдзем, пойдзем, яго і ўдвух угаварыць нялёгка, мала што яму ў галаву прыйдзе, а так гаспадар на месцы.

Абодва падыходзяць да стала. Першы мужык трымаепда крыху ззаду. Аўдзей падымае галаву.

Дзень добры, Аўдзей Усцінавіч!

Другі мужык здымае шапку, кланяецца, усміхаецца, першы стаіць збоку.

Аўдзей. Чаго трэба?

Другі мужык. Справа да цябе, Аўдзей Усцінавіч.

Аўдзей (усміхаецца). У цябе справа?

Другі мужык. Ага, Аўдзей Усцінавіч, я адразу казаў — гэта толькі да Аўдзея Усцінавіча, толькі ён і зможа. Сваяк мой, далёкі, па жонцы (паказвае абедзвюма рукамі на першага мужыка), малатарню паравую прадае. Ды хто купіць, усё галота, як вось я, напрыклад — хе-хе-хе-хе,— я і сказаў, калі толькі Аўдзей Усцінавіч, бо, вядома,— гаспадар! I грошы, мабыць, мае. Ён, кажу, рэч у гаспадарцы патрэбную не міне. Гаспадар! Выйшаў бы, паглядзеў, Аўдзей Усцінавіч...

Аўдзей. Вы што, сюды яе прывезлі?

Другі мужык. Ага! Я кажу: толькі Аўдзей Усцінавіч, бо гаспадар (да першага мужыка), талкавейшага гаспадара ў нас тут ва ўсёй акрузе няма. Кожны ведае, які гаспадар Аўдзей Усцінавіч!

Аўдзей. Вось таму, што я гаспадар, малатарню ў цябе купляць не буду.

Другі мужык (пакрыўджана). А-а... а ты хаця б паглядзеў, Аўдзей Усцінавіч...

Аўдзей (абыякава махае рукой, усміхаецца). Паглядзець? А што ты каму прадаў, каб не ашукаць?

Другі мужык (разводзіць рукамі). Грэшан, Аўдзей Усцінавіч, усяк бывала... Але ж гэта — чыста. Яй-бо!

Аўдзей. Дарэмна ты пёрся да мяне са сваёй малатарняй. Сапраўдны гаспадар з ашуканцам звязвацца не будзе. Ды я і сам ведаю, добрай малатарні на нашай акрузе ні ў кога няма.

Другі мужык. Здалёк чалавек прыехаў, з-пад Мсціслаўля, павер, Аўдзей Усцінавіч, а малатарня...

Аўдзей. Зразумела, што за малатарня, калі павёз прадаваць далей ад сваіх месц, у нашу глуш. Думаеш, тут дурні? Не ведаюць?

Аўдзей падымаецца з-за стала і падыходзіць да першага мужыка, але другі хуценька становіцца паміж імі.

Другі мужык. Выпадак гэты — нельга дома прадаваць. Выязджае ён, уся вёска супраць яго па злабе — бо ці ж любіць галота хазяіна. Як жа ім прадаваць добрую рэч, малатарня ў яго — золата. Чыстае золата, яй-бо! Вось ён і кажа — не прадам нікому са сваіх, лепш у рэчку ўкіну, а не прадам! Прывёз да мяне — за палавіну прадай,— я і падумаў, хто, як ні Аўдзей Усцінавіч, усе ж наўкола — галота. Калі ўжо такі выпадак — за палавіну!

Аўдзей (другому мужыку). Што ты пляцеш, што ты брэшаш, што ты як вужака на патэльні круцішся! Я бацьку твайго помню — прайдоха ён, і ты прайдоха.

Другі мужык. Хе-хе-хе, Аўдзей Усцінавіч, яно-то гэтак, праўда твая, а толькі малатарня добрая! I чалавека я прывёў вартага, гаспадар. Гэта не я. Што я? Аб мяне і ногі выцерці можна... А — хе-хе-хе — малатарня добрая!

Аўдзей. Ты хочаш Аўдзея абкруціць?! Я да імперыялістычнай малатарню з Сячком удвух трымалі, я яе на жалезкі разабраць — сабраць магу. Мне ламачча і за палову грошай не трэба! Не на таго напаў!

Другі мужык. А ты правер, правер, Аўдзей Усцінавіч. Малатарня — што гадзіннік у нашага пісара. Абы ты гаспадар, і абы ў цябе грошы былі. Правер, як што ў малацілцы не так, галаву мне на калодку і сякерай!

Аўдзей. За тваю галаву я б палову капейкі не даў. А паглядзець дзеля цікавасці можна. За пагляд грошы не плацяць.

Другі мужык. Палову капейкі — хе-хе-хе — Аўдзей Усцінавіч. Ты і прыдумаеш. Але паглядзець трэба — добрая малатарня.

Усе выходзяць. Другі мужык увесь час забягае наперад Аўдзею і працягвае расказваць.

У талковых руках была. Спраўная. Вось далібог! Каля гумна паставілі. Як убачыш, пяцёрку шчэ прыбавіш. Яй-бо! Залатая, залатая малатарня! Яй-бо! Ай да Аўдзей Усцінавіч!

Мужыкі выходзяць, з другога боку сцэны з'яўляецца Эленька.

Эленька. Дзень добры ў хату. Эй, гаспадар! Аўдзей! Ёсць хто-небудзь?

На печы жабрак вылазіць з-пад кажушка.

Жабрак. Здароў, здароў!

Эленька. А-а, гэта ты ўжо тут! Ну-ка, раскажы, як жыды прадалі Ісуса Хрыста! Ты ўсім расказваеш, а не разумееш, што цяпер не той час! Цяпер новае ўрэмя! Ісус Хрыстос цяпер не ў пачоце! А калі б жыды не прадалі яго, табе б не было што расказваць мужыкам і бабам, і ты б не меў кавалка хлеба і чарку. Ты ж любіш выпіць, я добра ведаю.

Жабрак. Як нальюць, то вып'ю. (Падымаецца, садзіцца на печы.) А ты ведаеш, Эленька, Іуда таксама любіў выпіць.

Эленька. Хіба так напісана ў Евангеллі?

Жабрак. А вось паслухай. Пілат даў жыдам чатыры залатыя цвікі, каб яны прыбілі рукі і ногі Ісуса да крыжа. А Іуда атрымаў за гэта трыццаць сярэбраных манет. Ну, распялі яны Хрыста, грошы прапілі, а з раніцы хочуць пахмяліцца, бо галава баліць. А пахмяліцца няма за што. Тады Іуда і дадумаўся, цвікі з ног у Хрыста выцягнуў, нагу на нагу, ды адным і прыбіў, а другі залаты цвік залажыў, ды і пахмяліўся.

Эленька. Э-э, брат, ты вялікі выдумшчык! Я б даў табе выпіць. Ты ведаеш, сын Мойшы, Іцка, запісвае гэткія байкі. I прымаўкі. Ён вучыцца ва універсітэце — зайдзі да яго, раскажы, ён дасць табе выпіць!

Уваходзяць Аўдзей, абодва мужыкі, Андрэй. Аўдзей выцірае анучай рукі. Другі мужык забягае наперад Аўдзею, заглядвае яму ў твар.

Другі мужык. Адразу бачна, што сапраўдны гаспадар: паглядзеў і ўсё зразумеў. Я гаварыў, калі хто — дык толькі Аўдзей Усцінавіч.

Аўдзей (да абодвух мужыкоў). Калі за палову, дык можна размаўляць. Паловы яна вартая.

Першы мужык (не стрымаўшыся). Яна-то каштуе не палову, бач ты, палову за гэткую малатарню!

Аўдзей. Размова ішла пра палову. Другой размовы не было. Глядзіце самі.

Другі мужык (звяртаецца да першага). Капітонавіч?

Гаворыць, а сам махае рукой, маўляў, згаджайся, мы ж дамаўляліся з табой. Першы мужык у роспачы махае рукой і адыходзіць убок, другі мужык звяртаецца з усмешкай да Аўдзея.

Як дамаўляліся, Аўдзей Усцінавіч, так і зробім.

Усе, акрамя першага мужьіка, падыходзяць да стала, за якім сядзіць Эленька. Жабрак зноў лажыцца на печы і накрываецца кажухом.

Эленька. Аўдзей, здароў быў! Як жывеш, даўно цябе не бачыў. Што ты маеш з гэтым прайдохам (ківае ў бок другога мужыка)?

Другі мужык. Маўчы, у цябе свае справы, у нас свае, мы да цябе не мяшаемся, ты да нас не лезь.

Аўдзей дастае з-за іконы грошы, адлічвае і аддае другому мужыку. Мужыкі адыходзяць убок. Першы мужык працягвае руку, другі аддае яму грошы. Першы пачынае пералічваць.

Я ж гаварыў, ён нічога не ведае. Са мной не прападзеш! Сёмка — прайдоха, а справу ведае! I ўсё чыста: твая малатарня добрая? Добрая!

Першы мужык. Не мяшай!

Зноў пералічвае грошы, кладзе іх у кішэню.

Другі мужык. Капітонавіч, а мне?

Першы мужык незадаволена паглядае на другога, дастае грошы і дае спачатку рубель, потым, падумаўшы, яшчэ адзін.

Ты ж абяцаў пяць рублёў?

Першы мужык. Хопіць з цябе і двух.

Першы мужык выходзіць, другі спачатку абурана глядзіць услед, потым спяшаецца наўдагонку.

Другі мужык. Капітонавіч, можа, яшчэ што трэба, дык толькі скажы, я ўсё, што трэба...

На сцэне застаюцца Эленька і Аўдзей, тут жа за сталом моўчкі сядзіць Андрэй, жабрак ляжыць на печы.

Эленька. Ты купіў малатарню?

Аўдзей. Добрая малатарня.

Эленька. Не звязвайся з Сёмкам! Ты ж ведаеш, што гэта за чалавек!

Аўдзей. З малатарняй мяне не ашукаеш, я яе як свае пяць пальцаў знаю.

Эленька. Ты ўсё купляеш! Каня купіў, малатарню купіў! Ці ж ты не бачыш, які час! Усе прадаюць, а ты купляеш!

Аўдзей. Галыдзьба глядзіць прадаць ды праматаць, прапіць, прагуляць. А гаспадар — купіць.

Эленька. Эх, Аўдзей, Аўдзей! Ты разумны чалавек, талковы гаспадар, трэба разумець!

Аўдзей. Ты чаго прыехаў?

Эленька. Ты панімаеш, мне патрэбны грошы. Я табе казаў — можаш не спяшацца, аддай потым, але напярод ніхто нічога не ведае. Прыехаў мой кампаньён, ён патрабуе грошы, мы разам прадавалі скот. Я павінен разлічыцца з ім.

Аўдзей (незадаволена). Я думаў аддаць табе вясною, калі за хлеб можна больш узяць.

Эленька. Але ж цяпер такі час, такі выпадак. У цябе што, няма грошай? Што ты за гаспадар?

Аўдзей. У мяне ёсць грошы, не хвалюйся. Як табе гэтак патрэбна, я аддам.

Эленька. Мы з табой усё падлічым.

Пачынае лічыць.

Ты браў на каня. Ты замяніў карову, мы дамовіліся, што гэта пяць рублёў. Я браў у цябе два бычкі, а ты ўлетку браў трыццаць рублёў. А я браў сорак пудоў жыта. Будуць патрэбны грошы, я аддам.

Аўдзей. Я не чакаў, што ты спытаеш гэтыя грошы. Мы ж заўсёды разлічваліся вясною.

Эленька. Так, але прыехаў мой кампаньён. Мне патрэбны грошы. У цябе няма? Што ты тады за гаспадар?

Аўдзей. Я аддам табе грошы.

Эленька. А калі табе пасля спатрэбіцца, я дам табе зноў. Не хвалюйся. Я ж ніколі не браў з цябе працэнт.

Аўдзей. Як не браў? Браў!

Эленька. Калі гэта было. Ты тады яшчэ не ведаў мяне, я не ведаў цябе, а цяпер мы ж сябры. Дурні б'юцца, а разумныя людзі заўсёды дойдуць да згоды.

Аўдзей падыходзіць да іконы, дастае грошы, каля стала пералічвае і аддае Эленьку. Эленька забірае грошы і падымаецца з-за стала.

Эленька. Да пабачэння, Аўдзей! Паслухай старога яўрэя, не купляй малатарню, не купляй коней. Ты павінен усё сам разумець, ты разумны гаспадар. Бывай здароў.

Эленька выходзіць. Уваходзіць Андрэй.

Аўдзей (Андрэю). Вось прыспічыла яму. З года ў год гэтыя грошы пераходзяць: а тут, як больш за ўсё трэба,— аддай! Усе грошы з рук... Але малацілка добрая. Што там Эленька плёў — не наша справа, малацілка добрая, гэта такі выпадак нам трапіўся. А свая малацілка — о, ета, брат, вялікае дзела! От каб свой млын — тады ніхто табе не ўказ, нікога прасіць не трэба, нікому кланяцца не трэба. Млынар з памолу жыве; зямлю не арэ, неяк спытаў у Івана-млынара, маўляў, чаго зямлю кінуў — не разарвацца, кажа. А я б разарваўся! Я б зямлю не пакінуў. Тады толькі і будзеш нешта мець, як перарвешся, перасілішся, як возьмешся са ўсяе сілы. Я еты хутар з аднаго каня пачаў ды з даўгоў — а выкарабкаўся. Людзі гулялі, пілі, прадавалі, маталі, з мяне смяяліся, кулак, гаварылі, пад сябе грабеш, пуп нарвеш, лопнеш! А ў мяне свой розум! Прагуляць лёгка, прахам пусціць — лёгка! Нажыць цяжка! Хто гняздо ўе, у таго і ўецца, у таго і ёсць, а ў каго ёсць, той і жыве, так на етым свеце спакон веку ўстроена!

Жабрак (з печы). Э-э, Аўдзей, ніхто не ведае, як еты свет устроены. Памятаеш Крывога Якіма, што дзецям за золата зямлю купіў? А зямля стала нічэйная праз год, га? Напярод дня не ведаеш, усе мы ў гасцях, а гняздо наша на пагорку. Туды з сабою нічога не возьмеш.

Аўдзей. Каб усе пра той пагорак думалі — пляцень бы спінамі падпіралі, пальцам бы не варухнулі, з кійка ды торбы жылі.

Жабрак. А як збоку глянеш, Аўдзей, дык што чалавеку трэба — акрайчык хлеба, ды каб пагрэцца, ды каб не гналі. Госпадзі, як падумаеш, ну што чалавеку трэба!

Аўдзей. Кожная варона за сваё каркае. Чалавеку многа трэба! (Разводзіць рукі, быццам хоча абхапіць стол.) А мне б яшчэ млын! А малатарня трапілася, ах, добрая малатарня, вось выпадак. Мне б з маім падвор'ем ды малатарняю, ды маімі сынамі — мне б млын! Вот ета быў бы я гаспадар! А, Мікола? Ха-ха-ха...

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Хата Зуйка. Стол, ссунуты ў кут, лавы стаяць літарай «П». Печ і ікона завешаны. Вечарынка ў Зуйковай хаце. Хлопцы, дзяўчаты, гарманіcт. Толькі што скончылася полька, збіраюцца окакаць кадрылі. Верка і яе сяброўка Танька сядзяць убаку, ля акна.

Танька (супакойвае). Мо прыйдзе яшчэ.

Верка (пакрыўджана). Ага, прыйдзе. Ужо расходзіцца час.

Да іх падыходзіць хлопец, запрашае Верку.

Xлопец. Пойдзем на кадрылі.

Верка. Не хачу.

Xлопец. Ах, ах, Андрэя чакаеш?

Верка. Каго хачу, таго і чакаю.

Xлопец. Бач, якая каралеўна. Твой Андрэй, можа, дзе бліжэй знайшоў, чым за дзесяць вёрст цягацца.

Танька. А ты чаго чапляешся? Як Андрэй прыйдзе, дык баішся, а цяпер смелы?

Xлопец. Ха, напалохаліся мы твайго Андрэя. Прыходзілі адзін раз з суседняй вёскі, усыпалі ім так, што доўга памятаць будуць. Можам і Андрэю, калі захочам, не паглядзім, што з хутароў.

Танька. Ах, які смелы. Ды толькі на язык.

Хлопец. Падумаеш!

Хлопец падыходзіць да дзяўчат, запрашае адну з іх. Пачынаюць танцаваць. Хлопец і дзяўчына, якую ён запрасіў, смяюцца і пяюць прыпеўкі. Пачынае дзяўчына.

Хлопец працягвае:

Танька (хлопцу). Дурань!

Усе танцуюць, уваходзіць бацька Веркі, вечарынка ў яго хаце.

Зуёк. Усё, усё, хопіць. Пара да хаты.

Дзяўчаты (у адзін голас). Дзядзечка Пятрок, рана яшчэ, ну зусім жа рана.

Зуёк. Усё. Ні-ні. Вы б ноч скакалі, як козы.

Дзяўчаты. От яшчэ крышачку...

Зуёк. Пагулялі, хопіць. Спаць даўно пара, заўтра працаваць. Добрыя людзі ўжо малаціць пачалі.

Xлопцы. Багатым, дзядзька Пятрок, будзеш, як малаціць да Пакравоў збіраешся.

Зуёк. От каб ты гэтак у полі, як языком.

Дзяўчаты. Дзядзечка Пятрок...

Зуёк. Ні-ні!

Xлопцы. Дзядзьку Петраку кавалеры ды жаніхі больш не патрэбны, ён на хутаранскіх спадзяецца.

Усе смяюцца.

Зуёк. А хутаранскія не такія лайдакі, як ты. Вось сустрэну бацьку, ён табе пасмяецца, лейцамі.

Дзяўчаты. Дзядзечка Пятрок...

Зуёк. Усё, сказаў усё, дык усё! А то другі раз не пушчу. Бач, разыграліся.

Усе разыходзяцца і пяюць прыпеўкі.

Адзін з хлопцаў працягвае:

Зуёк (нязлосна). От чэмера табе ў бок, зубаскал. От каб цябе...

Застаюцца сем дачок Зуйка і Танька.

Зуёк (дочкам). Кладзіцеся спаць.

Верка, прыбярыце тут. От каб да работы гэтак, як да гэтых скокаў.

Зуёк выходзіць разам з дочкамі за шырму. Верка і Танька мятуць падлогу.

Танька. А мо здарылася што дома, ці мала што можа... Ды і сапраўды — кожны раз за дзесяць вёрст...

Верка. Дык і той раз.

Танька. Дык перадаваў жа, што не прыйдзе.

Верка. А еты раз наадварот казаў — чакай, абавязкова прыйду, раскажу, як...

Танька (хуценька). Што раскажа?

Верка (зразумеўшы, што прагаварылася). Што... Ну... Ну, як там убраліся...

Танька. Як убраліся? Ды ўжо ж убраліся. Можа, і малаціць пачалі. От пойдзеш за Андрэя — наробішся. У Аўдзея ад цямна да цямна.

Верка. Ні за Аўдзея ж я пайду.

Танька. Так ён і аддзеліць вас.

Верка. Ды за Андрэем нічога не страшна.

Танька. А Мішка так і падкатваецца да цябе.

Верка. Дурань. Я Андрэя ні на каго не памяняю.

Сядаюць на лаву ля акна.

Верка. Не ведаю, што са мною творыцца. Хаджу, як у сне. Учора бацька трасе за плячо — крычыць у вуха, а я нічога не чую... А трэцяга дня як убачыла яго — дык так бы, здаецца, і паляцела, толькі рукамі махні — і паляціш!

Танька. Ой, Верка, як я табе зайздрошчу! А тут няма анікогачкі! У той вечар Колька Сыпункоў пайшоў праводзіць — і адразу цалавацца лезе... Во дурань, а? Яму-то што... А Мішка пра цябе ўсё гаворыць, маўляў, хутаранскі, дык за ім следам, маўляў, багатыя...

Верка. Дурань ён. Вунь Ягора сын — Сцёпка. Хутаранскі і багацейшы за Аўдзея, а каму ён трэба, недапечаны. Гады два таму праводзіў мяне, сядзіць, як размазня якая, бармоча нешта пра авёс, пра нейкую кульгавую сабаку.

Танька. Ага. Ён прыдуркаваты, яй-богу. А Кацька сёння ўсё ўсміхалася — і прыпеўку гэту з Мішкам — гэта яны ўсё пра цябе. От яна каля Андрэя раней усё хадзіла — як ні павернецца, і ўсё каля дам, я прыкмеціла. Бацька яе гаварыў — мая, маўляў, не заседзіцца, за маёй ёсць што даць.

Верка. Чула. А і не кінуліся браць. Яна ж касая. Ты вось прыгледзься. На левае вока.

Танька. Ай, праўда! Яй-богу! А я думаю, што ета яна ўсё ўбок глядзіць! Во табе!

Верка. Я? Я не магу без яго — калі што здарыцца, яй-богу, не ведаю, што будзе. Я ні за каго другога не пайшла б. Помніш Нінку, што павесілася з-за Федзькі Кастрова? Ой, як я цяпер разумею яе. Ой, як разумею!

Танька (спалохана). Што ты! Госпадзі! Кінь пра дурное. Напужала.

Верка (сур'ёзна). Не, калі што — мне не жыць...

Танька. Перастань, госпадзі, ну цябе. Пайду. I то бацька спытае, дзе так позна была.

У акно залазіць Андрэй.

Верка. Ой!

Верка кідаецца да лавы, накрывае калені кажушком. Андрэй сядае побач, абдымае Верку і пачынае цалаваць. Верка слаба адбіваецца, потым усё ж вызваляецца з яго рук.

(Пакрыўджана.) Я сяджу, хвалююся, а ён... Што толькі не думала. (Усхліпвае.) Усю вечарынку сэрца ледзь б'ецца, перажываю, а ён...

Андрэй. Не мог... Ну яй-богу, не мог. Малатарню купілі, пакуль з бацькам паспрабавалі, раз, другі... Ну, Вер. (Гладзіць яе па плячы, Вера адсоўваецца.) Ну яй-богу... Паслязаўтра ў сваты прыедзем.

Верка (спалохана). Ай!

Андрэй. Во табе і ай. Бацька сам сказаў.

Верка (прыхілілася да яго пляча). Андрэечка, праўда?

Андрэй. Няўжо ж.

Верка. Раскажы.

Андрэй (задаволены, усміхаецца). Кажу аднойчы бацьку — маўляў, так і так, жаніцца хачу.

Верка. Калі?

Андрэй. Ну, яшчэ як убіраліся. Я ж ведаю, ён, каб што — месяц думае. Вось і кажу зараней.

Верка. Ага. А ён?

Андрэй. Убярыся спачатку, кажа, а потым пра жаніцьбу думай. I адразу спытаў — каго, маўляў, нагледзеў. Я і кажу — Зуйкову.

Верка паправіла валасы, прыхарашылася.

Верка. А ён?

Андрэй. А ён кажа, у Зуйка ўсіх дзевак усё роўна не перабярэш.

Верка пакрыўджана адхілілася.

Верка (пакрыўджана). Андрэечка...

Андрэй. Дык я ж ведаю, што калі спытаў каго — значыць, дазволіць. Каб не, то і не пытаў бы каго.

Верка з надзеяй кіўнула галавой.

Верка. Ага, ага.

Андрэй. А ўчора іду, чую, за хатай бацька з маці размаўляюць. Я прыслухаўся. Трэба жаніць, кажа бацька, цяпер не той час, аддзяляць, хату з вясны пабудуем, каня дам. На свае ногі, цяпер і зямлі больш дадуць, бо асобная гаспадарка. I маці згодна.

Верка (весела). Ой, Андрэечка...

Андрэй. Хто гняздо ўе, у таго і ўецца. Верка абдымае і цалуе Андрэя. Сваёй гаспадаркай зажывём — сам сабе галава! Адно не лянуйся, усё нажывеш! Бацька казаў, за Зуйковай дзеўкай пасагу асаблівага не возьмеш, ды былі б рукі.

Верка (з гонарам). Пасаг бацька абяцаў, і Вальцы, старэйшай, давалі, і грошы, і ўсё сабралі як трэба. I мне маці ўсё згатавала, і грошы ў бацькі ёсць, я ведаю, маці казала, для меня падрыхтаваў.

Андрэй. Каб грошы, прыкупілі б другога каня — вось табе і гаспадар!

Верка (з гонарам, упэунена). За мной будуць.

Андрэй. Мы б зажылі! Эх, зажылі б! I малатарня цяпер свая. Бацька сказаў: заўтра да абеду паедзем да Кацькі — паглядзець, як жывуць. За шляхту выдавалі, бацька каня даваў, і грошай колькі, і дапамагалі, а шляхта, сама ведаеш,— гонару шмат, а як да гаспадаркі — то і не вельмі. А даваць за дзеўкай, калі ў талковыя рукі, дык і не шкода. А як не, то бацька не паглядзіць, скажа. А пасля абеду — сам казаў — у сваты.

Андрэй дастае з-за пазухі хустку.

А гэта — табе.

Вера разгортвае хустку.

Верка. Яна ж дарагая... У Шмуйлы гэткія аж па пяць рублёў.

Накідвае хустку на плечы.

Андрэй. Эх, Верка!.. Мы зажывём! Як ніхто!

Верка прыхінулася да Андрэя, Андрэй абдымае яе, пачынае цалаваць. Верка спачатку адказвае, потым хоча вызваліцца.

Верка. Андрэечка, не трэба... Прачнецца хто з нашых... Ой, не трэба... Другі раз, не трэба сёння...

З-за шырмы выходзіць старая, з рук яе выпадае жалезная конаўка. Андрэй і Верка палохаюцца, Верка азіраецца і супакойваецца.

Верка. Гэта бабка, яна глухая, за печкай сядзіць, вады, мабыць, захацела.

Маці Зуйка (стаіць перад іконай). «Госпадзі, Божа праведный, всесільный і всевідзяшчый, прасці мне грахі, іжэ сатварыл па неразуменію в сей ушэдшый дзень і словам, і дзелам, і памышленіем, і ачысці душу маю ат всякай скверны і дай мне, госпадзі, в ночы сей сон перайці в міре, яко семя тваё і во мне есць, чтобы восстаць завтра от ложа, как і во все дні жывата майго і не предай мяне крамоле змяінай і желанію сатаны і врагов маіх плотскіх і не плотскіх, даруй мірэн сон і безмяцежые, яко і всем табою сотваренным... Госпадзі...»

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

Хата Аўдзея. Сям'я Аўдзея збіраецца за стол. Як і раней, вакол стала нічога няма, ззаду печка, збоку ікона. Аўдзей ужо сядзіць за сталом, дзеці носяць хлеб. Жабрак стаіць каля стала.

Аўдзей (жабраку). Сядай, сядай ужо...

Жабрак садзіцца за стол.

Варвара. Што ні гавары, а не блізка, і дарога. З дарогі заўсёды есці хочацца.

Аўдзей (насмешліва). Ага, дарога. Не ў дарозе справа. Паны многа не ядуць і другім не даюць.

Варвара. Ну, галодныя не сядзяць.

Аўдзей. Яшчэ б ім галодным сядзець. Каня даў, грошай даў — а другога каня не нажыў — затое ў новых ботах ходзіць. Шляхта! Ты з ёй гаварыла?

Варвара. Гаварыла. Быццам давольная. Плакацца няма чаго.

Аўдзей. Яшчэ б ёй плакацца! Сілай не выдаваў. Казаў наперад — не прымушаю, паглядзі сама, цяпер век не такі, самі жэняцца, табе жыць, а лепей з мужыком сваім хутарам, чым з панам: ета не так, тое не гэтак. Ды і гаспадар ён — больш языком.

Варвара. От, бабе адно шчасце, каб мірам прыжыцца, а там ужо неяк... Дзіцё толькі слабенькае. Не крычыць — пішчыць. Знаць, не выжыве.

Аўдзей. Не бяда. Народзіць, ета дзела няхітрае. Дзеўка спраўная, народзіць.

На стол ужо сабралі. Усе пазіраюць на Аўдзея. Аўдзей бярэ лыжку.

Ну, у гасцях добра, а лішні раз паабедаць не пашкодзіць.

Бацька Аўдзея. Бога забываеш! Ні да дабра за хлеб без малітвы брацца. (Стары доўга моліцца.) «Отчэ наш, іжэ есі на небесі, да свяціцца імя тваё, да прыідзіт царствіе твае, да будзет воля твая, яко на небесі і на зямлі. Хлеб наш насушчный дай нам днесь, і оставі нам далгі нашы, яко і мы астаўляем далжнікам нашым, і не введзі нас во іскушеніе, но ізбаві нас от лукавага. Амінь». Не да дабра без малітвы за хлеб брацца.

Усе чакаюць, і толькі пасля малітвы бяруцца за лыжкі і пачынаюць есці.

Аўдзей. Чула, маці, старэйшы наш жаніцца захацеў. (Паварочваецца да Андрэя.) Не церпіцца, мабыць, га?

Андрэй. Я вам усё як ёсць сказаў. Як вы скажаце, гэтак і будзе.

Аўдзей. А, маці?

Варвара. Хай сабе, яно-то, можа, і ранавата, дык цяпер жа ўсё не як даўней.

Аўдзей. Даўней усё талкавей было. Бацькі выбіралі. Ну дык раскажы, каго нагледзеў.

Андрэй. Я ўжо казаў вам.

Аўдзей. А ты не палохайся, яшчэ скажы. Тута за етым сталом усе свае сядзяць.

Андрэй (апусціўшы галаву.) Верку Зуйкову.

Аўдзей. Бач ты, няблізка выгледзеў. А добра выглядаў?

Андрэй. Добра.

Аўдзей. Дзеўку выглядзець таксама трэба ўмець. Галава тут таксама не лішняя ў гэтай справе. Я як задумаў жаніцца, пайду, думаю, прыгледжуся, каторая як на сенакосе ды з сярпом каб не апошняя. А то ж ведаў — хутар купляць будзем. На хутары ета не на вечарынцы скакаць.

Варвара. Зуйковы працавітыя. Хоць і не досыта, але і не галадаюць, людзі ведаюць.

Аўдзей. Зуйка дзеўкі разарылі. Мужык ён сабе так, быццам нічога, а восем дзевак — не паскачаш. А вось таксама глядзець трэба. А як прывядзе табе трынаццаць дзевак у хату, га?

Андрэй. Не прывядзе. Старэйшая іх, што за Пачапёнкам,— двух сыноў вунь нарадзіла.

Аўдзей (задаволена). Бачыш — прыглядаецца. (Усміхаецца.) А пойдзе за цябе?

Андрэй хоча адказаць, але заўважае, што бацька жартуе, апускае галаву. Усе смяюцца, асабліва гучна Аўдзей — ха-ха-ха. Потым усе змаўкаюць і чуцен смех пяцігадовай дзяўчынкі, што запознілася засмяяцца. Ад гэтага ўсе смяюцца яшчэ раз.

Аўдзей. Ха-ха-ха — яна-то пойдзе. (Ён задаволена азірае ўсё наўкола сябе, стол, сям'ю.) Ну дык што, маці, можа, паедзем, паглядзім дзеўку?

Варвара. Як скажаш.

Аўдзей. Ну дык вось, запражэш пасля абеду Сівога. (Да жонкі.) Нясіце там бульбу ды сала, а то шляхецкі абед, што тая вячэра ў посную пятніцу.

Жонка і дочкі прыносяць бульбу і сала, патэльні. Жабрак падымаецца з-за стала.

Жабрак. Дзякуй, дзякуй, благаславі вас гасподзь.

Аўдзей. Заставайся, хопіць і на цябе.

Жабрак. Дзякуй. (Залазіць на печ.) Мне многа есці нельга, не прывыкшы. Як чаго варанага пасёрбаю з хлебцам, дык на дзень і сыты.

Аўдзей. От, бачу, ты і да яды, як да працы.

Жабрак. А яно ж і сапраўды, не парабіўшы і не паясі, так яно і ёсць.

Усе працягваюць есці. Уваходзіць мужык, за плячыма ў яго паўмеха зерня. Ставіць мяшок на падлогу.

Мужык. Дзень добры вам у хату. Аўдзей!

Аўдзей. Чаго табе?

Мужык. Доўг за мною. Перасып, я са сваім мехам прыходзіў.

Аўдзей выходзіць з-за стала, падыходзіць да мужыка, глядзіць у мех.

Аўдзей. Ты палову меха браў?!

Мужык. Палову і аддаю.

Аўдзей. Мы дамаўляліся, што за палову меха ты вернеш мех, так ці не так? Дамаўляліся?

Мужык. З майго, Аўдзей, табе цяпер прыбытку не будзе. Мінуў той час. Палову браў, палову аддаю.

Мужык хоча выйсці, Аўдзей затрымлівае яго, хапае за руку.

Аўдзей. Чакай! Палова меха ўвесну, як ты браў, каштуе столькі, колькі цяпер, па восені, тры мяхі. Ты што, за лета сумленне прапіў?

Мужык. Ета ўжо не твая справа, хто што прапіў.

Аўдзей. А дамаўляўся хто?

Мужык. Даваў палову, хочаш цэлы? З чужога хочаш нажыцца? Цяпер не той час, хопіць!

Аўдзей. Што? Я з чужога?

Аўдзей хапае мужыка загрудкі. Паміж імі стаіць мех, ён падае, зерне высыпаецца.

Сям'я Аўдзея працягвае абедаць, быццам нічога не бачыць і не чуе. Жабрак падымаецца на печы.

Мужык. Ну-ну-ну! Чаго хапаеш! Нахапаліся, хопіць! З мяне не возьмеш, не...

Аўдзей. Ды я цябе...

Аўдзей прыцягвае мужыка да сябе, але той не даецца. Сям'я моўчкі есць за сталом.

Мужык. Прывыклі хапаць, абдзіралы, нацярпеліся, як вы душыце, сокі з мужыка цягнеце, цяпер не тое, цяпер за беднату, цяпер вам костка папярок горла, кулаччо, куркулі, нарабавалі, награбілі, цяпер мужыку воля, цяпер мужык паверху, каб вы паўдушыліся, зажраліся, гадаўё, на етых хутарах!

Аўдзей. Сокі з цябе — хто — я? Ета ты — мужык?! Які з цябе мужык, калі ты па вясне з торбай ходзіш, насенне просіш, жабрак ты, а не мужык! Мужык тады мужык, калі ён гаспадар, калі не прапіў, не прагуляў, не адляжаў бакі. Мужык тады, калі ў яго ёсць! Я зажраўся на хутары — а і ты зажрыся! Зямлю ж па едаках, усім пароўну раздзялілі — чаго ж ты не зажраўся? Едакоў многа, работнікаў мала, не на едаках свет трымаецца, на работніках! Ета я зажраўся, калі рук ад працы не чую? Ты б цяпер зажраўся б у мяне ў склепе, ды ў кладоўцы — там цяпер усё ёсць, а дзе ты быў, як я пуп ірваў, горб гарбаціў, кішкі вузлом завязваў, каб усё ета мець! Цяпер ты рады на нажытае, ты б аб'еўся, апрогся чужым, а я са свайго мазаля зажраўся, сваім мазалём нагроб. Так, як ты грабеш, і ўтрох не награбеш, а я адзін цягнуў, як вол, як конь, як дзікі мядзведзь: і ета ты мне гаворыш — з чужога?! Ах ты гад, сам век з чужога жывеш, век у доўг, падохнеш, адны даўгі застануцца, у аднаго па вясне бярэш, у другога — па восені. За палову мех па вясне — ета па-божаску, у мястэчку з цябе б тры шкуры спусцілі, дык ты прыбег да мяне за пяць вёрст: Аўдзей Усцінавіч, дапамажы, а цяпер аддаваць не хочаш, як дамаўляліся, сволач, яшчэ й зяпу раскрыў, задушу!

Аўдзей душыць мужыка, той спрабуе вырвацца, але Аўдзей мацней. Сям'я моўчкі есць за сталом.

Мужык. Пусці, пусці, а-а-а, пусці...

Жабрак на печы працягвае ўперад рукі.

Жабрак. Аўдзей, бог з табой, супакойся. За паўмеха жыта чалавека задушыш, чалавечую душу за паўмеха зярнятак, ці ж вартыя етыя зярняткі таго...

Жабрак гаворыць усё гэта, стоячы на печы, праз стол. Сям'я есць, не звяртаючы ўвагі ні на што. Аўдзей крыху адпускае мужыка, паварочваецца ў бок жабрака і адказвае яму праз галовы тых, хто сядзіць за сталом.

Аўдзей. Зярняткі? Для мяне етыя зярняткі — хлеб! Табе хлеб — працягнуў руку — вот табе і хлеб, а мне ён нялёгка даецца, тройчы потам зямлю палью, пасаджу, сабяру, абмалачу, а потым яшчэ млынару заплачу, тады толькі руку працягваю за сваім кавалкам на стале. Мне етыя зярняткі не проста так, мне хлеб цяжкай працай даецца!

Жабрак. Не хлебам адзіным жывы чалавек, апомніся, Аўдзей. Без дабра не пражывеш, як і без хлеба, не злуй, што нам у жыцці трэба, колькі нам трэба!

Мужык (Аўдзею). Я што браў, то і аддаў, хто-небудзь іншы цяпер, калі ўсіх вас, кулакоў, ксплутатараў душыць пачалі, і етага не аддаў бы, а я, каб граха на душу не браць, прынёс, бо сумленне...

Аўдзей. Сумленне? У цябе сумленне? Каб твой бацька пачуў! Ах ты, гад, заб'ю, сволач!

Аўдзей штурхае мужыка, той падае, у Аўдзея ў руках з'яўляецца пуга, ён б'е мужыка, збоку выскоквае сабака, Аўдзей крычыць: «Ату, ату!», гоніцца за мужыком, мужык уцякае.

Сям'я моўчкі есць за сталом, як бы нічога не заўважаючы. Жабрак стаіць на печы, падняўшы ўверх абедзве рукі.

Жабрак. Госпадзі! Колькі злобы ў людзей, колькі злобы, нянавісці, хужэй звяроў! Госпадзі, а што чалавеку трэба? Акрайчык хлеба, цяпло, ды каб не гналі. Госпадзі!

Бацька Аўдзея (стаіць перад іконай). «Госпадзі, не пакінь мяне, атхадзяш чаго в мір ночы сей, не дай дземану насільствам абладаці мною, наставі мяне на пуці спасенія быць дастойну саздацеля... Прыдзі незрыма і вселіся в нас і ачысці душу маю акаянную і астанаві ад прэступленія, но охрані ад варварства і разбоя...»

ДЗЕЯ ЧАЦВЕРТАЯ

Тая ж сялянская хата. Стол, печ, бачны іконы. Шырма, за каторай спяць. Вера Зуйкова нешта шые разам з сяброўкай Таняй. Збоку — яе малодшая пяцігадовая сястра перабірае фасоль.

Танька. Выйшла ўчора ад цябе, іду, а яны з гармонікам, паселі на бярвеннях каля Фядосіка. Дык Кацька ўжо каля Пецькі, і гэтак увіваецца, гэтак увіваецца, а ён — хоць бы што. Дык так адна да хаты і пайшла. Бястыжая...

Верка. А Пецьку можа абкруціць. Ён ціхі, во паглядзіш. Папомні мае словы.

Танька. А во паглядзім — не!

Верка. Як летась — Валька Сіўцова — круцілася каля Федзькі, ды замуж і выскачыла.

Танька. Параўнала — Валька Сіўцова. Там ёсць на што паглядзець, а то — пігаліца. Прыдумала, што яна прыгажуня, а ў самой нос доўгі, як лядзяш. I бястыжая...

Верка. Ведаеш, я раней таксама гэтак думала — бястыжая, бястыжая... А цяпер неяк падумала — а калі б што паміж намі з Андрэем...

Верка азіраецца на сястру, тая ўважліва прыслухоўваецца, але, заўважыўшы Верчын погляд, паспела адвярнуцца і зрабіць абыякавы выгляд.

(Цішэй.) Калі б што — нічога не пабаялася б зрабіць. Што б хто ні казаў. Цяпер я зразумела, чаго гэта яны ўсе бястыжыя...

Танька. Паслухай, Вер, вы як удвух застаецеся, што Андрэй робіць?

Верка. Што?! (Паціскае плячыма.)

Танька. Не. Твой Андрэй, мабыць, не гэтакі. А за мною ўчора зноў Колька ўвязаўся... I зноў за сваё...

Верка. Ціха ты.

Верка і Танька азіраюцца, сястра не паспявае адвесці ўбок зацікаўленага позірку.

(Да сястры.) Ідзі на вуліцу пагуляй!

Сястра. А мне маці казала фасолю перабраць...

Верка. Ідзі, ідзі, вушы вострыш. Паспееш, перабярэш яшчэ фасолю, паспееш!

Выводзіць сястру з хаты.

Што я табе пакажу зараз...

Танька. Ой, што? Пакажы хутчэй.

Вера дастае хустку і паказвае.

Танька. Ой! У Шмуйлы гэткія па пяць рублёў бачыла.

Верка. А ведаеш, хто мне яе падарыў?

Танька. Хто?

Верка. Андрэй падарыў.

Танька. Андрэй?

Верка. Ага.

Танька. Дай паглядзець.

Верка аддае хустку. Танька мерае. Потым задумваецца.

Вер, а Вер? А ты чула?

Верка. Што?

Танька. Пра Зінку Васількову?

Верка. Не-а. Скажы.

Танька. Толькі... каб нікому!

Верка. Няўжо ж!

Танька. Зінка цяжарная!

Верка. Ай, госпадзі!

Танька. Ад Мішкі Барысіка. Усё — мой Мішка, мой Мішка,— вот табе і Мішка! Хадзіла да бабы Сысіхі, а Сысіха і кажа раптам: не, больш грашыць не буду, грэх на душу браць, мне паміраць хутка... А сама потым цётцы Марылі расказала, а тая ўжо — маці. Бацька яшчэ не ведае. Што будзе! Глядзі — каб нікому.

Сяброўкі памаўчалі, а потым Танька нерашуча прадоўжыла.

А спачатку хустку гэткую паказвала, як у цябе.

Верка. Якую хустку?

Танька. Гэткую саму, ад Шмуйлы, па пяць рублёў. (Зноў памаўчаўшы.) Як у цябе...

Верка. Ты што прыдумала?! Дурніца ты!

Танька. Я нічога...

Верка. Хочаш, скажу?

Танька. Што? Гавары.

Верка. Сёння ў сваты прыедуць.

Танька. Яй-богу? Андрэй?!

Верка (з гонарам). Андрэй!

Танька (узрадавана). Ой, Верка, праўда? (Абдымае Верку.) А ты адкуль ведаеш?

Верка. Ведаю.

Танька. А ты маці казала?

Верка. Няўжо ж.

Танька. А бацьку?

Верка. Не-а. Маці, мабыць, сама яму сказала. Андрэй казаў — аддзеліць бацька. Сваім дваром жыць будзем. Я б ні за кога не пайшла, толькі за яго. Ні за кога. Я яго ў сне кожную ноч бачу, толькі вочы закрыю — і бачу...

Танька. Вер...

Верка. Што?

Танька. А табе не страшна? Замуж?

Верка смяецца.

Верка. Андрэй казаў, што ён мяне і пальцам не кране, яй-богу.

Уваходзіць маці, з ёй пяцігадовая дачка.

Зуйчыха. Во сарокі, языкамі лапочуць, а ў хаце не прыбрана. Як праўда людзі прыедуць?

Верка. Я зараз!

Танька. Я пайду, раскажаш пасля.

Зуйчыха, Вера і пяцігадовая дачка прыбіраюць у хаце, накрываюць абрусам стол, выносяць фасолю, Верка выходзіць, застаюцца Зуйчыха і пяцігадовая дачка.

Дачка. Мам, а мам...

Зуйчыха. Што?

Дачка. А за каго б мне замуж пайсці?

Зуйчыха. Што? Шмат жаніхоў?

Дачка (задумаўшыся). Віцька — дык ён недарэка. Пецька зусім малы яшчэ. Сашка Сёмкін бегае да Валькі гуляць, мне гэтакі непатрэбны... А Саўка...

Зуйчыха (сур'ёзна). А што Саўка? За Саўкам без хлеба б не сядзела, у іх усе спраўныя.

Дачка. Не, мам... За Саўку я не пайду...

Зуйчыха. Чаму?

Дачка. У яго соплі з носа цякуць... Прама на губу.

Зуйчыха. А ты прыгледзь. За мужыком хто прыгледзіць. Калі Саўка ў бацьку ўдасца, за ім кожны дзень булкі есці будзеш.

Дачка. Як на Вялікдзень?

Зуйчыха. Як на Вялікдзень.

Уваходзіць Верка. Садзіцца ля стала.

Верка. Мам, а калі цябе сваталі, боязна было?

Зуйчыха. Боязна. Толькі ў той час усё інакш было. Я твайго бацьку да сватоў і не ведала. Нас у сям'і дзве дзеўкі было на выданне, дык як прыехалі, то і не ведалі, да каторай. Во як было ў тыя часы.

Верка. Мам...

Зуйчыха. От ладна, усё яшчэ даведаешся. Бацькі няма — людзі прыйдуць, сорам. Панеслі чэрці на ета засяданне. Пачапёнак еты хаця і зяць, а розуму няма, і бацьку нашага цягне туды ж. Сядзелі б лепш ціхенька па хатах... Ды хто бабу паслухае... Ідзі дзеўкам дай паснедаць, бо прыйдуць людзі, сядуць, ды гарэлку пачнуць піць, ды размаўляць, дык тыя галоднымі і застануцца.

Верка выходзіць і тут жа вяртаецца.

Верка. Мамачка! Едуць!

Зуйчыха. А госпадзі! Бацькі ж няма! А госпадзі!

Уваходзяць сваты — Аўдзей, Варвара, Андрэй, дзве старэйшыя дачкі Аўдзея.

Аўдзей. Вечар добры! Прыйшлі не званыя, як прагоніце, дык міма пойдзем, а як пусціце ў хату, дык і вам гарэлкі нальем.

Зуйчыха. Заходзьце, заходзьце, сядайце. Мы гасцям рады. Сядайце. Толькі гаспадара нашага няма — во-во вернецца, выклікалі ў сельсавет, пайшоў пасля абеду ў ета мястэчка, павінен ужо вярнуцца...

Аўдзей. Па якіх справах выклікалі?

Усе садзяцца.

Зуйчыха. Зяць у нас... Старэйшую нашу дачку браў. Вы ж, мабыць, ведаеце, Пачапёнак...

Аўдзей. Чаму ж не ведаем. Ведаем. Мы хаця і жывём далекавата, але ж самі адсюль усіх добра ведаем. I Пачапёнка ведаем. Хто яго не ведае. Зяць ні на ўдачу.

Зуйчыха. Яй-бо. Ні на ўдачу. Ды што рабіць. Восем дзевак. Як пасватаў, так і аддалі. Нам выбіраць няма з чаго.

Аўдзей. Непуцёвы.

Зуйчыха. Усё засяданні. А ў гаспадарцы не прыбаўляецца, ды і тое, што ёсць, недагледжана.

Аўдзей. Дык ад засяданняў і не прыбавіцца. Засяданнямі хлеба не вырасціш і скаціну не накорміш.

Зуйчыха. Вось і бацьку нашага зацягнуў, у нейкую там камісію. Вы ўжо выбачайце — во-во павінен вярнуцца.

Аўдзей. Мы можам і пачакаць. Нам спяшацца няма куды, мы на засяданні не ходзім, гаспадарка ў нас у парадку, можна і ў госці праехаць. Паглядзець, можа, дзе дзеўкі добрыя ёсць. Праўда, хлопец наш хутчэй за нас справіўся, выгледзеў сабе прыгажуню, вот бы і нам паглядзець.

Зуйчыха. Верка! Выйдзі да людзей!

Верка адразу ж выходзіць з-за шырмы, быццам толькі і чакала, калі яе паклічуць.

Аўдзей (весела). Бач ты, і ўгаворваць не трэба!

Зуйчыха дакорліва ківае дачцэ галавой.

Зуйчыха (як бы апраўдваючы дачку). Дзеўцы гэткая доля — не церпіцца.

Аўдзей. Калі і да работы гэткая спрытная, дык нам падышла б, я гэтак думаю.

Зуйчыха (паспешліва). У нас усе працавітыя. Ета любы скажа, у каго хочаце спытайце.

Аўдзей. Яно і нам гультая не трэба, ды, папраўдзе, і гультаю ў нас соладка не будзе. Калі дамовімся, дык сына я вырашыў па вясне аддзяліць. Ён у мяне талковы, за ім не прападзе, але ж не так ета і лёгка — на свой хлеб сесці. Не кожны гэтую лямку пацягне. Справа — не жарт. Але нам бы з гаспадаром пагутарыць.

Зуйчыха. От гаспадара нашага няма. Ды калі ўжо гаварыць, то што там. Мы людзі простыя. Нам дзеўка з рук — палёгка, што ні кажы, а гэта так. Але іншы раз і аддаваць шкада. Вырасцілі, дзеўкі добрыя, і дапамога ад іх — але ж каля сябе ўсё жыццё трымаць не будзеш. Цяжка дзевак выдаваць, ды што ж рабіць, але скажу адно: нашыя горш як у людзей не будуць. I Пятрок не пастаіць — і грошы дадзім, і карову прывядзе. А што да работы — дык з нашымі мала хто параўнацца можа, хай людзі скажуць. Мы хоць і не багата жывём, але не лежабокі. Каб мірам ды ладам, дык з нашага боку граху ні ў чым не будзе.

Аўдзей. От ета ты, гаспадынька, добра сказала. Не люблю я сватання, п'янай размовы. Справа сур'ёзная, сур'ёзам і гаварыць трэба. Такая размова нам падыходзіць. Мужыку каня купіць — і то розум трэба, а ета жонка, тут удвая глядзець. Мы жывём аднаасобна, ад людзей далёка. Каму сумна, а каму — і не. Лепш пасумаваць, чым пагаладаць. Працуй — і сумна не будзе. Па-мойму гэтак: хто робіць, той і мае, а хто мае — той і жыве. Вось гэткая размова мне, гаспадыня, па душы. Толькі б нам яшчэ з гаспадаром пагутарыць. Гаспадар — гэта гаспадар...

Зуйчыха. От бяда! I ніколі ж раней не хадзіў на етыя засяданні! I казала ж яму. А божа, ці не ён?

Уваходзіць Зуёк.

Зуёк (хаваючы вочы). Вечар добры.

Аўдзей (падымаецца насустрач). Добры вечар, Пятрок, прыехалі за таварам, а гаспадара і няма.

Абодва стаяць наперадзе, а за імі ў рад сядзяць усе, хто прыехалі ў сваты. Зуйчыха і Верка стаяць каля іх справа і злева.

Зуёк (незадаволена). Я тавараў не трымаю, гэта ў мястэчках у крамах тавары.

Аўдзей. Ну, брат, у цябе тавару на палову вёскі хопіць. Мы тут, хаця і не па парадку, з гаспадыняй размаўлялі ўжо. Дзеўку сватаць прыехалі.

Зуёк (робіць здзіўлены выгляд). Дачку?

Аўдзей. А што ты дзівішся? Прымай сватоў, сватоў прымаць лёгка, у іх гарэлка з сабою.

Зуёк. Дачка мая яшчэ маладая.

Аўдзей. А нам маладая і патрэбна. Навошта сватам старая? Мы за маладой і прыехалі.

Зуёк. Ну вось што. Таго, чаго вам трэба, у мяне для вас няма. Так што, выбачайце, гасцявацца нам няма чаго.

Аўдзей. Пачакай, як гэта?

Зуёк. А так. I гарэлкі мы піць не будзем, і да другога разу адкладваць не будзем. Выбачайце!

Зуйчыха. Пятрок, ты што? З глузду з'ехаў? Ты ж сам казаў?

Зуёк (жонцы). Цыц! (Да Аўдзея.) Што сказана, то сказана — дачку замуж я не выдаю. I ўся справа.

Аўдзей здзіўлена глядзіць на Зуйка. Андрэй падымаецца і робіць крок наперад, азіраецца на Верку, тая хоча нешта сказаць.

Аўдзей (пакрыўджана-абурана і сярдзіта). Ну, тады... Тады ета ўжо вы нас выбачайце! Андрэй!

Верка. Татка, аддай за Андрэя!

Кідаецца да бацькі і падае перад ім на калені.

Зуёк. Бястыжая!

Зуйчыха. Пятрок! А госпадзі!

Зуёк (тупае нагой). Цыц! Марш атсюдава!

Аўдзей і ўся яго сям'я выходзяць. Верка хоча кінуцца следам. Зуёк хапае дачку за руку, штурхае яе. Верка падае, маці падымае яе.

Зуйчыха. Пятрок!

Верка. Што вы нарабілі — а-а-а!! Пусціце, пусціце мяне, што вы нарабілі!

Маці ўтрымлівае Верку, Верка вырываецца, захлёбваецца слязьмі.

Зуйчыха. Што ты...

Верка. Пусціце мяне. Сама да яго пайду! Сама, што вы робіце, пусціце!

Зуёк. Цыц, бабы дурныя! Іш, распусціла! Я вам!

Зуйчыха. Ты ж сам казаў!

Зуёк. Тое было ды прайшло! Ад Аўдзея цяпер чым далей, тым лепей!

Выходзяць некалькі дачок, забіраюць у маці Верку, вядуць за шырму. Верка плача, знясілена.

Верка (паўтарае). Пусціце мяне, пусціце, што вы нарабілі!

Зуйчыха (мужу). Што людзі скажуць — Аўдзею адмовіў, з глузду з'ехаў!

Зуёк. Не да людзей, сваё даражэй, ты ведаеш, што з Аўдзеем будзе?

З новай сілай чуваць плач і крык Веркі, і ўсё раптам змаўкае.

Зуйчыха. Што?

Зуёк. Каб пра гэта больш ні слова не чуў, зразумела? I рота не раскрывай.

Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў раптам усё змаўкае,

Зуёк. Толькі звечарэе, возьмеш карову — Лысуху, павядзеш лесам, выйдзеш на шлях — да раніцы каб у Мсціслаўлі была, прадасі за любыя грошы.

Зуйчыха. Што ты кажаш!

Зуёк. Маўчы, баба! Рабі, што мужык кажа!

Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў ён адразу змаўкае.

I нікому, каб ні слова! I каб ніхто не заўважыў. А я павяду другога каня і каровы... Аддай дачку за Аўдзея, невядома, што з ёй станецца.

Зуйчыха (прыкрывае палахліва рот рукой). Што ты кажаш! Што ж гэта робіцца?!

Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў адразу ўсё змаўкае.

Зуёк. Маўчы, маўчы, дурная, маўчы. (Пагражае жонцы кулаком.)

Зноў чуваць плач Веркі, яе крык: «А госпадзі, што вы нарабілі, пусціце мяне, утаплюся, утаплюся я, госпадзі, чым я вінавата, што яны са мною робяць, госпадзі, людзі, утаплюся, утаплюся, госпадзі».

Маці Зуйка (стаіць перад іконай). «Госпадзі, дай мне слёзы і памяць, і ўміленіе, паслушаніе, долгацярпеніе і кротасць... Ізбаві мяне ад маладушыя і акамяненнага нечувствія, ад дзьявальскага паспяшанія, ад лютага васпамінанія, ад завісці чалавечаскай і ад насілія па злобе, і ад власцей жастокасердных і нерадзівых... Госпадзі, весь перад табою, яко внезапно судзія прыідзет і каждага дзеянія абнажацца... Пуці твае ніспаведзімы, чалавек, яко трава дні яго, і не пазнает места свайго і не падумает о часе сваём... Госпадзі, гнев твой ачышчаюшчый да не да канца прагневаецца, не дапусці беззаконія, не па беззаконію нашаму судзі нас...»

ДЗЕЯ ПЯТАЯ

Хата Аўдзея. Уся сям'я за сталом, перапужаныя, незадаволеныя, пакрыўджаныя. Жабрак сядзіць на печы. Уваходзіць Аўдзей.

Аўдзей (са злосцю, з пагрозай). Пасваталіся! Вось табе і пасваталіся, з'ездзілі!

Жабрак прыслухоўваецца, уся сям'я і Андрэй глядзяць на бацьку з увагай і надзеяй.

(Працягвае з той жа злосцю, як бы сам сабе.) Гэта ён Аўдзею адмовіў! Ён мне па пуп (паказвае рукой ад падлогі) — і ён мне адмовіў. Ах ты... (Звяртаецца да сваіх.) Абыдземся! Мы не прападзём! Мы пражывём! Нічога! Наша ўсё цэла засталося, бедаваць няма чаго, у нас не прапала! Паглядзім, як ён сваіх усіх выдасць, каго ён лепшага знойдзе. Мы-то сабе дзеўку найдзем, гэтага шчасця хапае, толькі бяры! А ён... Паглядзім! Аўдзею адмовіць! Гэтак з хаты выгнаць, як жабрака якога. Я ета не забуду! Гэта яму проста так не мінецца. Унукі памятаць будуць.

Жабрак. Эх, Аўдзей, злом не пражывеш. Я ж казаў табе, паслухай...

Аўдзей (перабівае). Замоўкні, а то выганю да д'ябла на вуліцу, сядзіш на чужой печы, яшчэ і рот раскрываеш. (Да сваіх.) Кладзіцеся спаць, нечага сядзець!

Усе разыходзяцца, застаецца толькі Андрэй. Жабрак накрываецца кажухом.

Андрэй. Яна хацела за мяне. Яна хацела!

Аўдзей. Сам бачыў, што хацела! Бацька ўсё!

Андрэй. I бацька быў не супраць мяне!

Аўдзей. Як гэта не супраць?

Андрэй. Я з ім размаўляў тыдзень назад!

Аўдзей. З Зуйком? Сам? Без мяне?

Андрэй. Я як бы гэтак... Вам я даўней гаварыў, калі б вы што супраць, то я б і нічога. А то... Я сена вазіў, а ён з лесу ішоў. Я яму і кажу: «Добрыя ў вас, дзядзька Пятрок, дзеўкі, хоць на базар вывозь». А ён: «Гэтакі тавар нікому не патрэбен, няма сэнсу на базар вазіць, не прадасі». А я: «А калі б знайшоўся пакупнік і на гэтакі тавар?» А ён і гаворыць: «Гэтакаму пакупніку я б яшчэ і прыплаціў, асабліва калі хлопец талковы, гэткі, як ты, то нядрэнна б і прыплаціў, не пашкадаваў бы, не глядзі, што не багата жыву, а дачку выдам па-людску, так што пакупнік той пакрыўджаны не застанецца». Значыць, не супраць ён быў! Не супраць!

Аўдзей. Ты ж чуў сваімі вушамі!

Андрэй. Не можа гэтага быць! Мо перабіў хто?

Аўдзей. Дык што ж рабіць?

Андрэй. Верка пойдзе за мяне!

Аўдзей. Як гэта пойдзе, калі бацька не пускае?

Андрэй. Скажу — і пойдзе. Пражывём без пасагу!

Аўдзей. Пасаг там не багаты, сам ведаеш. За дзеўкай пасаг — рукі ды розум, каб не толькі ў валасах, ды каб гаспадыняй была. Хаця, калі ёсць што ўзяць, яно нічога не лішняе, у гаспадарцы спатрэбіцца. Ды як жа без бацькі. Без бацькі нельга.

Андрэй. Яна ні за каго другога не пойдзе!

Аўдзей. Дзеўку хто возьме, за таго яна і пойдзе.

Стук у дзверы. Уваходзіць Вера.

Верка!

Верка. Андрэй!

Яны ідуць насустрач адзін аднаму, але спыняюцца і глядзяць на Аўдзея.

Аўдзей. Э-э, ты што ета, дзеўка?

Верка. Дзядзечка Аўдзей, не праганяйце! Утаплюся!

Уваходзіць Варвара.

Аўдзей. Вось табе і на!

Верка. Не праганяйце! Дахаты назад не вярнуся. Утаплюся!

Кідаецца Аўдзею ў ногі, плача. Варвара падымае яе.

Аўдзей. Без бацькі... Гэтак нельга...

Андрэй дапамагае маці, удвух яны падымаюць Веру. Вера плача, паўтарае: «Дзядзечка Аўдзей! Утаплюся! Не жыць! Не вярнуся!» — прыціскаецца да Андрэя. Андрэй абдымае яе.

Аўдзей. Ну-ну-ну... бач ты іх! Потым бяды не абярэшся. Варвара, пакладзі яе разам з дзеўкамі. Заўтра паглядзім. З бацькам усё роўна размаўляць прыйдзецца.

Варвара выводзіць Веру.

Аўдзей (грозна). Ты што, можа, паспеў дзеўцы пуза прычапіць?!

Андрэй. Што ты?!

Аўдзей. Можа, Зуёк што западозрыў ды раззлаваўся, таму гэтак усё і атрымалася?

Андрэй. Калі б гэткае западозрыў, то з хаты б не гнаў.

Аўдзей. I то праўда. Сам бы следам віўся.

Андрэй. Не хоча ён, ну дык і не трэба, а мы пажэнімся, нам жыць, не яму.

Аўдзей. Ну-ну! Бач ты яго! Ад бацькі адмахнуцца хочаш!

Уваходзіць Варвара.

Варвара. Дзеўка нядрэнная, уважыцельная.

Аўдзей. I ты ўжо — баба за бабу. Тут справа не жарт, зусім не жарт!

Варвара. I маці яе не супраць.

Аўдзей. Маці ў хаце слова не мае. Не проста ета ўсё. Паглядзім заўтра — нехта ж прыйдзе следам за ёй.

Адчыняюцца дзверы, уваходзіць сват.

Сват. Добры вечар, сваты. Іду, гляджу, вароты не зачынены, у хаце святло, дай, думаю, зайду.

Аўдзей. Праходзь, сват. (Андрэю.) Ідзі пазачыняй, а то кінулі ўсё. (Свату.) Сядай за стол, сват! Эй, Варвара!

Андрэй выходзіць, Варвара ставіць на стол талерку з салам, бутэльку гарэлкі. Сват і Аўдзей сядаюць за стол. У свата ў руках абрэз.

Што гэта ты пры аружжы?

Сват. Ат, хадзіў да нашых. Забраў у сына. Малады, яшчэ што з дуру, мала які выпадак...

Аўдзей. Які выпадак?

Сват. Цяпер кожны дзень выпадак. Не тое, дык гэта. А ты што, нічога не чуў?

Аўдзей. А што мне чуць?

Сват. Засяданні...

Аўдзей. Ад засяданняў хлеб не вырасце. Мяне засяданні не цікавяць. Каму трэба, хай сабе...

Сват. Хлеб-то не вырасце... Толькі засяданні гэтыя, ведаеш пра што? Пра кулакоў...

Аўдзей. Мяне гэта не цікавіць.

Сват. Затое іх цікавіць.

Аўдзей. Хто?

Сват. Той, у каго гаспадарка спраўная. А таму абрэз у сына і забраў. Сунуцца — а ён, хто яго ведае, а за зброю не адмолішся потым, і ў калгасе не выратуешся. У Сібір... Лепш гэты абрэз у рэчку выкінуць, далей ад бяды. А ты б пацікавіўся, не лішне...

Аўдзей. Пра што?

Сват. Пра засяданні... Там у іх спіскі...

Аўдзей. Мне да гэтага справы няма...

Сват. Яно-то так. Толькі людзі кажуць... Чуткі розныя, быццам, разумееш...

Аўдзей. Якія чуткі?

Сват. Кажуць... Хто іх ведае, ці праўда...

Аўдзей. Што ты цягнеш, кажы!

Сват. Быццам ты ў етых спісках...

Аўдзей. Я?!

Сват. Ягор Вуеўскі ў іх каміцеце... П'яны і казаў, быццам цябе... могуць раскулачыць...

Аўдзей. Як гэта раскулачыць!

Сват. Вядома як... Прыйдуць, коней забяруць...

Аўдзей. Як гэта забяруць? Маіх коней? Я ж не аддам!

Сват. Яны пытаць не будуць... У каго больш аднаго каня — забяруць. I кароў забяруць.

Аўдзей. Маіх кароў?

Сват. I зямлю забяруць.

Аўдзей. Зямлю? Дык хто ж ета ім дасць забраць?

Сват. А калі супраць — сашлюць у Сібір.

Аўдзей. За што?

Сват. За тое, што ты супраць...

Аўдзей. Дык як жа я не супраць, калі яны грабіць мяне прыйдуць?!

Сват. Гэта не грабіць, гэта — прапрыяцыя.

Аўдзей. Як хочаш называй, я нажыў, а яны адбяруць?! За што? Што я, супраць улады ці падаткі не плачу? За што ета мяне?

Сват. Таму, што ты не бедната. У беднаты каміцет.

Аўдзей. Гэта — не мая справа, каміцеты. Я мужык, я ару, сею, я свайго не аддам!

Сват. Забяруць. Толькі тады выратуешся, калі сам усё аддасі. Уступі ў калгас. Аддай коней, кароў, зямлю, тады чапаць не будуць. Я да сына за гэтым і хадзіў, каб навучыць, каб запісаўся,— толькі гэтак выратуешся!

Аўдзей. Ні ў які калгас я не запішуся! Я сам сабе гаспадар!

Сват. Тады раскулачаць. Горш будзе. Людзі казалі, што ў суседняй воласці...

Аўдзей (перабівае). Ты гэты абрэз куды нясеш?

Сват. Выкінуць у рэчку. Каб далей ад граху.

Аўдзей. Прадай яго мне!

Сват. Навошта ён табе?

Аўдзей. Прадай!

Сват. Дык я яго выкідаць хацеў, бяры так.

Аўдзей. Мне за так нічога не трэба. Прадай.

Сват. Дык я што, купляй.

Аўдзей падымаецца з-за стала, дастае з-за іконы грошы і аддае свату.

Аўдзей. Мінулы год, па вясне, крывы Якім у Івана купляў за пяць рублёў.

Сват. Э не. Я бачыў той абрэз. Са старой трохлінейкі. А мой з карабіна, сямізарадны, адразу абойма, сем патронаў, англійскі.

Аўдзей. Колькі ты хочаш?

Сват. Дык яно... Ён у два разы лепшы — сямізарадны. Восем рублёў, калі ўжо гэтак.

Аўдзей дае яшчэ грошы, забірае абрэз.

Аўдзей. А патроны?

Сват. Ён зараджаны — там сем патронаў. А астатнія я высыпаў. От гэтага дабра... Прыйдзеш да мяне, забярэш, колькі хочаш. Толькі абрэзам не дапаможаш... Лепш павініся...

Аўдзей. Павініцца? У чым гэта я вінаваты?

Сват. Чуў я... Расказвалі... Калі спіс гэты пісалі, цябе быццам першага і ўпісалі... А сёння быццам еты спіс зацвердзілі на засяданні. У баку ад стала стаіць на каленях стары, бацька Аўдзея, і чытае на ноч малітву. Голас за сцэнай паўтарае асобныя словы.

Бацька Аўдзея (чытае малітву). «Госпадзі, прэклаі ўхо твае і ўслыш смірэннае моленіе. Не допусці прецерпеці распяціе і ўбіеніе, яко ты вынес за нас на кресце. Спасі людзі твая, і душы, і цела іх, і благасастаяніе іх, і бліжніх іх, ахрані мірам всякага раба сваего в поце ліца кресцьянствуюшчэго на земле... Спасі і памілуй і ненавідзяшчых мяне, і абіжаюшчых мяне, і тваряшчых мне напасці, і разграбляюшчых мяне, і не оставі іх пагібаць в ослепленіі грэха іх... Святый Божа, святый крэпкій, святый бяссмертный, памілуй нас. I ныне і прісна, і во векі веков. Амінь».

Сват (задумаўшыся). Ты баб жыта жаць раней наймаў?

Аўдзей. Наймаў.

Сват. Вось за гэта і ўпісалі ў спіс.

Аўдзей. Дык тады ж ніхто не забараняў. А хто гэта ведаў, што потым забароняць?

Сват. Ніхто не ведаў. А выйшла ксплуатацыя. А я не наймаў. Не, я не наймаў, сваток!

Аўдзей. Таму што ты сквапны, а я лепш грошы заплачу, абы хутчэй убрацца па восені. I бабы ж самі просяцца, ім-то заробак.

Сват. Гэта так. Але я не наймаў. Не. Я не наймаў, а ты наймаў. Таму ты і ў гэтым спісе. Хто ведаў, а во як выйшла. Ты суседу свайму, Сцяпану, пшаніцы пазычыў паўмеха?

Аўдзей. Пазычыў.

Сват. А назад хацеў цэлы мех узяць?

Аўдзей. Ты што? З неба зваліўся? Не ведаеш, што паўмеха па вясне каштуе як мех па восені? Ды і дамаўляліся.

Сват. Я-то ведаю. Але цяпер гэта спікуляцыя. Ты ж хацеў і пабіць яго, а ён — бедната. А я нікога не біў, не наймаў — а баюся! Коней прадаў, карову адну пакінуў, у калгас запішуся, бо баюся, лепш у калгас, чым у Сібір. I ты падумай, Аўдзей! Пра дзяцей падумай, пра род падумай! Усе ўсё прадаюць, што ў каго ёсць.

Аўдзей. Дык вось чаму яны мне малатарню за палову грошай прадалі. Але я ад свайго не адмоўлюся. Я свайго не аддам!

З вуліцы чуваць грукат у вароты.

Сват (спалохана). Хто гэта?

Аўдзей. Мабыць, Зуёк. Дзеўкі хапіўся.

Сват. Якой дзеўкі?

Аўдзей. Сватаў сёння ў яго дачку, а ён не даў. А дзеўка ўвечары сама прыбегла.

Сват (з цікавасцю). Брухатая?

Аўдзей. Здаецца, не.

Сват. У Зуйка зяць у каміцеце. Вось ты яго і спытай. Ён павінен ведаць.

Аўдзей. Дык вось чаго ён дачку пабаяўся адда-ваць, ён ведаў!

Зноў чуваць грукат у дзверы.

Сват (спалохана). Адзін гэтак не грукоча.

Аўдзей. Пойдзем.

Абодва выходзяць.

ДЗЕЯ ШОСТАЯ

У двары злева бачны ганак хаты, за вуглом хаты — агароджа. Справа ў далёкім куце сцэны высокія дубовыя вароты, у абодва бакі ад іх цягнецца агароджа, Аўдзей і сват выходзяць з хаты. У вароты зноў грукочуць.

Аўдзей. Што трэба?

Голас з-за варот. Адчыняй! Рашэннем каміцета!

Сват. Гэта яны... Куды мне...

Бегае па двары.

Аўдзей. Чаго ты...

Сват. Сват, мне трэба ўцячы, я не хачу, я ж не ў спісе, сват, куды? Табе ўсё роўна, а я не хачу, сваток... Я ж не ў спісе!..

Аўдзей. Сціхні!

Сват. Сваток, не супраціўляйся, аддай сам, горш будзе!

Аўдзей. Я свайго не аддам!

Доўга грукочуць у вароты. Аўдзей і сват слухаюць грукат, а калі ён сціхае, быццам забываюць пра грукат. Аўдзей хапае свата за каўнер, сват вырываецца.

Сват. Аддай! Ты адзін, іх шмат, у іх каміцет, прапрыяцыя, яны рашылі, спіс напісаны...

Аўдзей. Што мне іх каміцет? Калі яны сабраліся, селі за стол, паперу напісалі, прапрыяцыяй назвалі, дык можна ў чалавека адабраць усё, што ён нажыў гарбом, мазалём? Яны хто — бог, каб рашаць, жыць мне ці не?

Сват. Бога цяпер адмянілі. Аддай усё сам — жыццё даражэйшае.

Аўдзей. Гэта ты аддай. Навошта я ўсё жыццё жылы рваў — каб цяпер аддаць? Каб стаць гэтакім жабраком, як яны? А яны прагуляюць, прап'юць маіх коней, маіх кароў, маю зямлю?! Не аддам! Як гэта коней аддаць? Коні мае! Мне мая першая кабыла, з каторай хутар падымаў, даражэй за дзяцей была! Я яе да старасці трымаў, не прадаваў, колькі яна мне коней прывяла! Я яе за хлявом у ельнічку пахаваў, нават шкуру здымаць не стаў, толькі што дамавіну не зрабіў ды крыж не паставіў! Я плакаў, як яна прапала. Мы з ёй разам жылі, яна ўсё разумела, разам пот лілі, лес цягалі — упраж ірвалася. Я кожнага каня памятаю, як ступаў, як еў, мне кожны конь, што брат родны — і я цяпер павінен аддаць сваіх коней? Каму? Ім? Яны не нажылі сабе коней, як я, ды і прыйшлі адабраць маіх, а я — аддай?! Зуйкову зяцю? Ён жа хамута каню падабраць не можа, ён жа прапіў, прагуляў усё тое, што яму Зуёк за старэйшай дачкой даў, яго ж залатымі пяцёркамі абсып, ён праз год зноў у лахманах сядзець будзе! Яму маіх коней! Не аддам!

Грукочуць у вароты.

Аддаць маіх кароў? Я дзесяць гадоў разводзіў гэтых малочных кароў — а цяпер аддай! Калі Чарнуха захварэла — ва ўезд за доктарам ездзіў, дваццаць пяць рублёў плаціў, ета ж амаль карову купіць можна, а цяжкі год быў, дзеці месяц без хлеба сядзелі, апошнія грошы аддаваў — і ім цяпер маіх кароў?! Не аддам!.. Навошта мне гэтакае жыццё — без каня, без каровы, без зямлі!.. Коні, каровы, зямля — гэта ўсё маё, усё маё жыццё, усё, чым жыву — усё ў зямлі...

Сват. Цяпер зямля не свая. Дадзеная. Па едаках.

Грукочуць у вароты.

Аўдзей. Мая зямля — мая! Мне ніхто не прырэзаў па едаках, я сваю зямлю яшчэ за тым часам за свае грошы купляў. Гэта табе прырэзалі па едаках. Не па едаках зямля — па работніках. Едакі зямлю праядуць і з торбай пойдуць, ім гора мала. На едаках свет стаяць не будзе. Не на едаках свет трымаецца, на работніках. Зямлю я не аддам! Матка грошы збірала ўсё жыццё, бацька ўсё за богам ды за парадкам, а яна капейку ў капеечку! Пяшком у Мсціслаўль сорак кіламетраў туды, сорак назад, як толькі вольны дзень, а гэты вольны дзень толькі зімою, у холад ды вецер наскрозь, накупляе стужак ды іголак на свае капейкі, нясе па вёсках прадаваць, ногі адняліся к старасці, а капейку да капейчыны! А як прыкінулі разам еты хутар купляць — дык і палавіны няма! А як хацелася мець сваё! Каб сам гаспадар! Сваё!!! Паехаў на тыя шахты, пасадзяць у клетку і пад зямлю, не дыхнуць, дзяўбеш кіркаю, вада з каменя сочыцца, то аднаго побач прыдушыць, то другога пакалечыць, пакуль уніз — тры разы малітву прачытаеш, выцягнуць — зноў молішся, што жывы. I гэтак два гады... Грошай быццам і шмат, а праясі, усё ж не на сваім, усё купі, за ўсё заплаці, а вярнуўся дахаты — зямля падаражала! Вось табе і на! А так хацелася мець сваё! А памагчы некаму, сыны малыя, адзін са старым. А тут вайна... Забралі, бог паслаў ета раненне, зноў упрогся, а падаткі аддай, зноў даўгі, начамі не спаў, потам абліваўся,— а пасіліў, выцягнуў на сабе еты хутар, ету зямлю, у ёй мая кроў, мае жылы — і аддаць?

Грукочуць у вароты.

А як абжыўся, як сыны выраслі, як цяпер у мяне ёсць, як цяпер я — гаспадар, дык яны прыйшлі адабраць! Яны сядзелі, абы не працаваць, упрогаладзь і цяпер сядзяць, не працуюць — а ты аддай ім коней, кароў і зямлю! Не аддам!

Штурхае свата.

Адабраць у мужыка зямлю — што ж тады будзе?! Мужык за зямлю кроў і пот праліваў, не можа таго быць! Тады ж свет перавернецца! Яны ж самі — «зямля — крэсцьянам». Ні бог, ні ўлада такога не дапусцяць! Не! Пахаваў, шкуру не здымаў, толькі што крыж не паставіў! Маіх коней — ха-ха-ха! Пахаваў — заб'ю, заб'ю, не дамся! Мяне — Аўдзея?! Ха-ха-ха-ха... Не аддам! Зубамі загрызу — не аддам!

Сват вырываецца, у руках Аўдзея застаецца яго каўнер, Аўдзей глядзіць на гэты каўнер.

Матка — ніткі, хусцінку, ногі, ногі адняліся, пахаваў, толькі крыж не паставіў — ні богу, ні сабе, не, не, не...

Аўдзей падступае да свата, прыціскае яго да агароджы.

Не можа быць! Ні ўлада, ні бог не дапусцяць такой пагібелі!..

Апускаецца перад сватам на калені.

Пагібелі... Свет перавернецца...

Сват пералазіць праз агароджу. Зноў грукочуць у вароты. Аўдзей страляе сем разоў у вароты. Усё змаўкае. На ганак выходзіць Варвара з лямпай у руках, падымае лямпу над галавой, следам за ёй на ганак збіраецца ўся сям'я. Вароты разломваюць, уваходзяць некалькі чалавек, упаўнаважаны з раёна. Аўдзей стаіць, быццам п'яны. Аўдзею скручваюць рукі. Выскаквае Андрэй, хапае вілы, але ў яго іх адбіраюць. Аўдзей робіць некалькі крокаў уперад, рукі за спіною ў яго падняты высока ўгару, сам ён нахіліўся ўперад, і крычыць, завывае нечалавечым голасам. З ганка сыходзіць жабрак, праходзіць міма ўсіх праз усю сцэну. Сярод прысутных і Сёмка, які дапамагаў мужыку прадаваць малатарню.

Другі мужык. Ай да Аўдзей Усцінавіч! Галава, кажаш, грош цана, капейка? Ай да Аўдзей Усцінавіч! Хе-хе-хе...

Жабрак. Госпадзі! Што людзям трэба! Акрайчык хлеба, ды каб цяпло, ды каб не гналі. Госпадзі! Што людзям трэба! Госпадзі! Але і з чужога не пабагацееш, ох не пабагацееш, чужым сыты не будзеш, о госпадзі!

Жабрак выходзіць праз разбітыя вароты. Чуцен плач дзіцяці.

Голас дзіцяці (праз плач). Мамка, чаго татка гэтак стаіць? Мамачка, я баюся!

Упаўнаважаны з раёна. Вось што такое, таварышы, старарэжымныя перажыткі, падноўленыя нэпманскімі тэндэнцыямі! Яны ператварылі селяніна ў аднаасобніка, у тупую жывёліну, каторая толькі і можа, што грабсці пад сябе, не бачачы наўкола нічога, не разумеючы цякушчаго мамента. На гэта мы, таварышы, не пойдзем! Уперадзе ў нас вялізная і адказная работа, і тыя, хто стаіць нам насуперак, будуць адкінуты з дарогі! Тут, на вольнай зямлі, будзе працаваць вольнае трудавое сялянства, з'яднанае ў сельгасарцелі. I першую сельгасарцель у нашай воласці мы так і назавём — «Шлях да светлай будучыні»!

Заслона

1989

Мудрамер. Мікалай Матукоўскі

Сатырычная камедыя

ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ

Вяршыла Віктар Паўлавіч — міністр узгадненняў.

Міралюбаў Ягор Фёдаравіч — намеснік міністра па зацвярджэннях.

Папсуева Тамара Цімафееўна — намеснік міністра па пярэчаннях.

Мілашкіна Нюра — сакратарка міністра.

Мурашка Мікалай Ягоравіч — вынаходнік.

Залівака Іван Пятровіч — вынаходнік.

Загуменная Кацярына Антонаўна — бабуля — празарлівіца.

Крутая Ніна Іванаўна — дырэктар фабрыкі лёгкага і сярэдняга адзення.

Брунетка, Шатэнка, Бландзінка — асістэнткі Ніны Іванаўны.

Першая тэлефаністка.

Другая тэлефаністка.

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Кабінет міністра ўзгадненняў Вяршылы Віктара Паўлавіча. Першае, што кідаецца ў вочы, — вялізны пульт з тэлефонамі. Тэлефонаў многа, некалькі дзесяткаў. Паабапал пульта сядзяць дзве тэлефаністкі. Яны ўвесь час здымаюць тэлефонныя трубкі і коратка, ціха адказваюць. Часам, у залежнасці ад важнасці званка, яны просяць міністра зняць трубку тэлефона–«дублёра». «Дублёры» стаяць у яго на стале, пад рукой. Тэлефоны звоняць бесперапынна, на розныя галасы.

За сталом засяроджаны Вяршыла. Побач Нюра Мілашкіна за маленькім столікам на колцах. На століку дзве папяровыя гары. Нюра аўтаматычна, як робат, бярэ паперу з адной гары, кладзе яе на стол перад міністрам. Той, ледзь зірнуўшы на паперу, падпісвае яе. Падпісаныя дакументы Нюра кладзе на другую гару. Міністр камандуе: «Сіні!.. Зялёны!.. Чырвоны!..» Яго каманды падобныя на каманды хірурга ў час аперацыі: «Пінцэт!.. Скальпель!.. Зажым!..» Нюра аўтаматычна, імгненна падае міністру каляровыя алоўкі.

Вяршыла. Сіні!.. Чырвоны!.. Зялёны!.. Сіні!.. Чырвоны!.. Чорны!.. Нюра! Я прасіў чорны! А ты падаеш мне зялёны!..

Нюра. Ой, прабачце, Віктар Паўлавіч!..

Вяршыла. Я ж так і наблытаць магу… Зялёны!.. Чырвоны!..

Нюра. Закажыце вы факсіміле, Віктар Паўлавіч. У век аўтаматыкі і электронікі пісаць рэзалюцыі ад рукі…

Вяршыла. Сіні!.. Нельга, Нюра… Што такое факсіміле?.. Чырвоны!.. Бюракратызм і казёншчына… Факсіміле можа кожны паставіць… Зялёны!.. А мы ж маем справу з людзьмі… Чорны!.. Убачыць чалавек маю рэзалюцыю ў арыгінале «Ад–мо–віць!» і будзе задаволены… Таму што зразумее… Яго паперу чыталі! Над ёй думалі!.. А не проста ўзялі і адмахнуліся… Чырвоны!.. Чалавечыя ад носіны да справы, Нюрачка, вышэй за ўсё!..

Нюра. Не шкадуеце вы сябе, Віктар Паўлавіч. Жыццё ў чалавека адно. Трэба хоць крышачку і пра сябе падумаць.

Вяршыла. Што ты, Нюрачка, гаворыш? Чорны!.. Прыйшоў учора дадому і родную жонку не пазнаў. Кажу, вы па якім пытанні, таварыш?.. Чырвоны!.. Думаеш, я помню, як маіх дзяцей завуць?

Нюра. Дзіўка, што яны ўвогуле ў вас ёсць!

Першая тэлефаністка. Яго няма. У яго сёння прыёмны дзень.

Вяршыла. Чорны!..

Другая тэлефаністка. Ён заняты… У яго народ… Хвілінку! Віктар Паўлавіч! Вазьміце трэці…

Вяршыла. Што здарылася?

Другая тэлефаністка. Універмаг на Маскоўскай гарыць. Пытаюць, каго раней выклікаць — пажарнікаў ці міліцыю?

Вяршыла. Прывыклі чужой галавой думаць! Нават такога пытання самі вырашыць не могуць! (Націскае кнопку селектара.) Аддзел сумненняў?

Голас з дынаміка. Слухаю, Віктар Паўлавіч!

Вяршыла. Сцяпан Сцяпанавіч… Вось тут мне звоняць… Універмаг на Маскоўскай гарыць. Пытаюць, што рабіць?

Голас з дынаміка. Няхай тушаць, Віктар Паўлавіч!

Вяршыла. Гэта не адказ, Сцяпан Сцяпанавіч! Гэта я і без цябе ведаю. Калі няшчасны выпадак — трэба адразу тушыць. А калі яны самі яго падпалілі?

Голас з дынаміка. Як гэта — самі?

Вяршыла. Проста. Зрабілі растрату на вялікую суму і, каб схаваць канцы, падпалілі. Вось і думай, каго туды раней пасылаць? Пажарнікаў ці пракурора? (Паўза.) Ты думаеш, Сцяпан Сцяпанавіч?

Голас з дынаміка. Думаю, Віктар Паўлавіч… А які ў іх таваразварот?

Вяршыла. Адкуль я ведаю? Пачакай… (Звяртаецца да другой тэлефаністкі.) Зіна, спытай, які ў іх таваразварот?

Другая тэлефаністка (у тэлефон). Які ў вас таваразварот?.. (Міністру.) Кажуць, заняўся другі паверх…

Вяршыла. Я ў іх не пра паверх пытаю! Мне патрэбен іх таваразварот!

Другая тэлефаністка (у тэлефон). Міністр пытае ў вас не пра паверх, а пра таваразварот… Колькі? (Міністру.) Дзвесце мільёнаў.

Вяршыла. Гэта сур’ёзна. Ты чуеш, Сцяпан Сцяпанавіч?

Голас з дынаміка. Чую, Віктар Паўлавіч. Дзвесце мільёнаў…

Вяршыла. Што ім рабіць?

Голас з дынаміка (пасля паўзы, шчыра). А д’ябал яго ведае!

Вяршыла. Бюракрат ты, Сцяпан Сцяпанавіч! Тут, разумееш, вялікі універмаг гарыць! А ты мяне на параду да д’ябла пасылаеш! Залічы яго ў штат, калі ён разумнейшы за цябе!.. (Здымае трубку тэлефона–«дублёра».) Вы мяне слухаеце?.. Ужо трэці? Ён што ў вас? 3 пораху зроблены?.. А чаму так хутка дайшло да трэцяга паверха?.. Вось гэта якраз і наводзіць мяне на думкі… Значыць, так. Слухайце мяне ўважліва і пастарайцеся нічога не пераблытаць. Выклікайце ў такой паслядоўнасці… Спачатку следчага па асабліва важных справах. Няхай ён прычыну знойдзе. Затым міліцыю, а потым пажарнікаў. (Паклаў трубку.) Усё, Нюрачка. Астатняе развязі маім намеснікам. Зараз без пяці дванаццаць. А прыём назначан на дванаццаць. Колькі ў нас сёння запісалася?

Нюра. Сёння мала. Чатыры чалавекі.

Вяршыла. Добры сімптом. Хто? Па якой справе?

Нюра (зазірнуўшы ў сваю запісную кніжку). Крутая Ніна Іванаўна. Дырэктар фабрыкі лёгкага і сярэдняга адзення.

Вяршыла. Ясна. Зацвердзіць новыя мадэлі.

Нюра. Загуменная Кацярына Антонаўна. Пенсіянерка.

Вяршыла. I тут ясна. Павялічыць пенсію…

Нюра. Ды не. Хоча пагаварыць з вамі аб парушэнні сацыялістычнай законнасці.

Вяршыла. Во пенсіянеры пайшлі! Контрразведка! Усё бачаць, усё ведаюць! Далей хто?

Нюра. Залівака Іван Пятровіч. Вынаходнік.

Вяршыла. Чакай, чакай… Хтосьці штосьці мне пра яго гаварыў. А вось хто і што — не памятаю.

Нюра. I апошні, Мурашка Мікалай Ягоравіч.

Вяршыла. Хто? Адкуль?

Нюра. Ні хто, ні адкуль — не гаворыць.

Вяршыла. Ну, хоць з якой галіны? 3 якога горада?

Нюра. Гаворыць, што ўсё скажа толькі вам.

Вяршыла. Не падабаецца мне гэтае інкогніта! Вось з яго давайце і пачнём. Папрашу цябе, Нюрачка, запісваць нашу размову.

Нюра. Добра, Віктар Паўлавіч…

Выходзіць, штурхаючы перад сабой столік з дзвюма папяровымі гарамі

Першая тэлефаністка. Яж вам сказала… Ён заняты! У яго сёння прыёмны дзень… Не ве даю… Пазваніце ў канцы дня.

Другая тэлефаністка. Хто? Хвілінку… Віктар Паўлавіч, здыміце ВЧ.

Вяршыла (зняўшы самую вялікую трубку самага вялікага тэлефона). Вяршыла слухае… А!.. Гэта ты, пагарэлец! Прывітанне! Ты на маім месцы пасядзеў бы!.. Тут, браце, такія пажары!.. Ну і добра, што згарэў!.. Цьфу! Я хацеў сказаць: вельмі дрэнна, што згарэў. У яго дзвесце мільёнаў таваразвароту… А пры чым тут я? Рэкамендацыю на тушэнне пажару я выдаў… (Да другой тэлефаністкі.) Зіна! Праз колькі мінут мы выдалі рэкаменда цыю на тушэнне універмага?

Другая тэлефаністка (зірнуўшы ў запісы). Праз пятнаццаць мінут…

Вяршыла. Ну вось!.. Рэкамендацыю на тушэнне пажару мы выдалі вам праз пятнаццаць мінут. Пасля таго як атрымалі сігнал трывогі. Ты калі–небудзь вырашаў справы за пятнаццаць мінут?.. Ну, хіба я вінаваты, што следчага па асабліва важных справах не аказалася на месцы? Няхай сядзіць там, дзе яму належыць сядзець!.. Разбірайся, браце, са сваім універмагам сам! Сам падпаліў, сам і тушы!.. Ды не, гэта я так жартую… А пры чым тут боцман?.. Будзь здароў! У мяне прыёмны дзень.

Уваходзіць Нюра, за ёю — Мурашка з вялікім чамаданам.

Мурашка (сарамліва і баязліва, яшчэ ад парога). Добры дзень вам!

Вяршыла. Добры дзень. Праходзьце. Сядайце.

Мурашка ідзе з чамаданам і, чырванеючы ад няёмкасці, садзіцца на самы ўскрайчык крэсла каля міністэрскага стала. Чамадан ставіць каля ног.

Вяршыла. Вы сюды адразу з поезда?

Мурашка. Не…

Вяршыла. А гэта? (Паказвае на чамадан.)

Мурашка (сарамліва). Тут… маё вынаход ніцтва…

Вяршыла. Такое вялікае?

Мурашка. Ага… Такое…

Вяршыла. Значыць, вы таксама вынаходнік?

Мурашка. Ага. Таксама.

Вяршыла. Прозвішча? Імя? Па бацьку?

Мурашка (хуценька ўзняўшыся з крэсла). Мурашка… Мікалай Ягоравіч. Вы можаце проста, па прозвішчу…

Вяршыла. Вы сядайце. У нас такі парадак. Нюра, ты пішаш?

Нюра. Пішу, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла. Колькі вам гадоў?

Мурашка (прыўзняўся з крэсла). Пяцьдзесят два…

Вяршыла. Сядайце, сядайце!.. Даруйце за фармальнасці. Але мы вядзём сацыялагічнае даследаванне. Хто і на што скардзіцца. I ў каго больш скаргаў — у старых ці ў маладых.

Мурашка. Ага… Я разумею.

Вяршыла. Адукацыя?

Мурашка (узняўшыся, сарамліва). Незакон чаная вышэйшая…

Вяршыла. А калі больш дакладна?

Мурашка. Тры курсы політэхнічнага…

Вяршыла. Вы сядайце, сядайце. Што ж вам перашкодзіла, Мікалай Ягоравіч, закончыць поўны курс? Вы ж былі ўжо, калі можна так сказаць, на фінішнай прамой!

Мурашка (зноў узнімаецца). Захапленне…

Вяршыла. Сядайце. У нагах праўды няма. Ох, жанчыны! Колькі яны падножак нашаму брату даюць!

Мурашка. Ды не… Я захапіўся вынаходніцтвам.

Вяршыла. I што ж вы вынайшлі, Мікалай Ягоравіч?

Мурашка (узнімаецца і падае міністру па перу). Спачатку прачытайце вось гэта…

Вяршыла. Што гэта? Анатацыя? Мурашка. Не… Даведка аб стане майго зда роўя…

Вяршыла. А навошта яна мне? Вы ж, спадзяюся, не ў касманаўты прыйшлі запісвацца? Я не доктар.

Мурашка (просіць). Я вас вельмі прашу! Пра чытайце!..

Вяршыла. Навошта?

Мурашка. Я абышоў ужо многа інстанцый. I ўсюды патрабавалі даведку аб стане майго здароўя. Хто ў канцы размовы, а хто — у сярэдзіне… Я вас вельмі прашу! Прачытайце!

Вяршыла. Ды не буду я чытаць! Я ж і так бачу, што вы здаровы! Як той Мурамец!

Мурашка(раптам падае на калені перад сталом міністра). Малю вас, таварыш міністр!

Вяршыла (спалохана ўскочыўшы). Што вы! Што вы, таварыш Мураўёў! Зараз жа ўстаньце! Устаньце і сядзьце!

Мурашка. Не ўстану, пакуль вы не прачытаеце!

Вяршыла. Як вам не сорамна, таварыш Му раўёў! Устаньце! Сядзьце!

Мурашка. Не ўстану, пакуль не прачытаеце!

Вяршыла. О, Божа мой! Давайце вашу паперку! (Амаль выхоплівае паперку з рук Мурашкі.) Я пра чытаю вашу даведку пасля таго, як вы сядзеце!

Мурашка (сядаючы). Дзякую! Шчыра дзякую!

Вяршыла (садзіцца з вялікім аблягчэннем). Фу!.. Ну і напалохалі вы мяне, таварыш Мураўёў! Здаровы, дарослы чалавек… I раптам такое… Фу! Першы раз у маёй практыцы.

Мурашка. Даруйце… Больш не буду.

Вяршыла (разгортвае даведку і чытае). «…Выдадзена грамадзяніну Мурашку Мікалаю Ягоравічу… Пяцьдзесят два гады… Жанаты… У тым, што грамадзянін Мурашка Мікалай Ягоравіч абсалютна здаровы… На ўліку ў псіханеўралагічным дыспансеры не стаіць… (Спатыкнуўшыся на апошніх словах, з некаторым падазрэннем, уважліва паглядзеў на Мурашку.) У лячэнні патрэбы не мае…» Подпіс… Пячатка… (Хутчэй машынальна, чым свядома, паглядзеў даведку на святло.) Ну, я ж казаў, што вы — Ілья Мурамец! (Налівае з графіна шклянку вады і залпам выпівае.) Чаму вы, Міка лай Ягоравіч, прыйшлі іменна да нас? А не ў інстытут? Не на завод?

Мурашка. Я абышоў усіх… Без вашай рэзалюцыі ніхто не бярэцца ўкараняць.

Вяршыла. Што ж вы такое вынайшлі? Што–небудзь нумарное? Сакрэтнае? Га?

Мурашка. Справа ў тым, Віктар Паўлавіч, што я… прыдумаў дурамер…

Паўза.

Вяршыла. Дура… Што–што?

Мурашка. Дурамер. Апарат такі…

Вяршыла. Апарат? Навошта?

Мурашка. Для вымярэння чалавечай дур ноты…

Вяршыла. Так–так… цікава–цікава… (Рап там зарагатаў і адразу ж абарваў смех.) Вы што? Сур’ёзна?

Мурашка. Вельмі… Я патраціў на яго ўсё жыццё… Інстытут пакінуў…

Вяршыла. Не–не, пачакайце!.. Вы сапраўды сур’ёзна? Дзе ж гэты ваш…

Мурашка. Дурамер? Вось тут. (Паказвае на чамадан.)

Вяршыла. Такі маленькі?

Мурашка. Ага… На мікрасхемах і паўправад ніках.

Вяршыла. I вы заўсёды носіце яго з сабой?

Мурашка. Бачыце, Віктар Паўлавіч… Хтосьці ўжо тры разы пранікаў у маю кватэру і разбіваў апарат ушчэнт. Я аднаўляў яго па чарцяжах. Я зрабіў пяць экземпляраў усёй дакументацыі і хаваю яе ў розных месцах. Адзін — у камеры хавання на вакзале. Тройчы рабілі замах на маё жыццё. Двойчы хацелі ўтапіць, калі я купаўся ў возеры…

Вяршыла (крыху спалохана). Як? Якім чынам?.

Мурашка. Проста. Хапалі за ногі і цягнулі на дно. Адзін раз адбіўся. Другі раз ледзь адкачалі… А яшчэ раз на мяне хацела наехаць чорная «Волга» без нумарных знакаў.

Вялікая паўза.

Вяршыла (зусім разгублена). Так–так–так… Мікалай Ягоравіч… Зрабіце ласку… Пакажыце–ка вашу даведачку…

Мурашка (з гатоўнасцю). Калі ласка!.. (Працягвае даведку.)

Вяршыла (спахапіўшыся). Не–не! Не трэба! Гэта я проста машынальна… Падумаў пра нешта сваё, а з языка сарвалася зусім іншае… На нашай рабоце, Мікалай Ягоравіч, звар’яцець можна! (Уба чыўшы, што Мурашка ўсё яшчэ трымае даведку ў руцэ.) Не–не! Не трэба!.. Лічыце, што я не надта ўдала пажартаваў. Прабачце…

Мурашка. Калі ласка, Віктар Паўлавіч, калі ласка… Я прывык. Не вы першы так жартуеце…

Вяршыла (страшэнна разгублены і не ведае, шторабіць). Так–так–так… (Да першай тэлефаністкі.) Хто так настойліва дабіваецца?

Першая тэлефаністка. Тэлебачанне.

Вяршыла. Што ім трэба?

Першая тэлефаністка. У нашым горадзе нарадзілася чацвярня! Чатыры хлопчыкі! Упер шыню за ўсю гісторыю!

Вяршыла. Цудоўна! Шкада, што не я бацька!

Першая тэлефаністка. Яны пытаюць, як падаваць? Як факт у панараме навін? Або прысвяціць ім спецыяльны выпуск?

Вяршыла. Няхай зробяць і тое, і другое. Спецвыпуск ды яшчэ з анонсам паглядзяць усе!.. (Да Мурашкі.) Значыць, вы прыдумалі…

Мурашка. Дурамер, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла. Так–так–так… I што ж вы хочаце з ім рабіць?

Мурашка. Арганізаваць серыйную вытворчасць.

Вяршыла. Серыйную?.. Навошта?

Мурашка. Каб усіх пагалоўна праверыць і дакладна ведаць…

Вяршыла. Што ведаць?

Мурашка. Хто ёсць хто…

Вяршыла (з тайнай надзеяй тэлефаністкам). Дзяржаўных званкоў няма?

Першая тэлефаністка. Няма, Віктар Паў лавіч. Звычайныя…

Вяршыла. Так–так–так… Дык, кажаце, серыйны выпуск?

Мурашка. Ага, серыйны. Гэта мэта майго жыцця.

Вяршыла. Добранькая ў вас мэта, Мікалай Ягоравіч!.. Вось што, Нюрачка. Пакліч сюды маіх намеснікаў.

Нюра выходзіць.

(Тэлефаністкам.) Тэрміновага нічога няма?

Другая тэлефаністка. Нічога, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла (яўна марудзіць, выйграе час). Прабачце, Мікалай Ягоравіч… (Набірае нумар па ВЧ.) Ну, як там твой універмаг? Датла?.. Прычына невядомая?.. Як гэта, чаму?.. Павінен жа я цікавіцца? Усё–такі дзвесце мільёнаў таваразвароту! Дзе ты іх зараз возьмеш?.. Ды не здзекуюся я, а спачуваю! Будзь здароў! (Кладзе трубку.)

Уваходзяць Нюра, Папсуева і Міралюбаў.

Мурашка (падхапіўся з крэсла). Добры дзень вам!

Вяршыла. Сядайце, таварышы. Прашу пазнаё міцца. Таварыш Мураўёў…

Мурашка. Мурашка я…

Вяршыла. Прабачце!.. Інжынер–вынаходнік…

Намеснікі недаўменна глядзяць то на Вяршылу, то на Мурашку.

Папсуева (сурова, як на допыце). Аўтарскія пасведчанні ёсць?

Мурашка (хуценька ўзнімаецца, сканфужана). Няма…

Папсуева. Ніводнага?

Мурашка. Ніводнага.

Папсуева. Ну, такіх вынаходцаў!.. Я пярэчу!..

Вяршыла (паказвае рукой Мурашку, каб той сеў). Пачакайце, Тамара Цімафееўна… Вы ж яшчэ не ведаеце, супраць чаго пярэчыце.

Папсуева. А мне і ведаць не трэба! Я пярэчу супраць усіх, у каго няма афіцыйных дакументаў на вынаходніцтва!.. Дарэчы, што ён вынайшаў?

Вяршыла. Таварыш Мурашка прыдумаў… ду рамер…

Паўза.

Папсуева. Што прыдумаў?

Вяршыла. Апарат для вымярэння чалавечай дурноты…

Паўза.

Папсуева нечакана, як раней Вяршыла, зарагатала і таксама, як ён, рэзка абарвала смех.

Папсуева. Глупства!

Вяршыла. Ды не, Тамара Цімафееўна… На самай справе.

Паўза.

Папсуева. I дзе ж ён… гэты градуснік?

Мурашка (паказвае на чамадан). Вось тут…

Паўза.

Вяршыла (у прысутнасці намеснікаў трымае сябе больш упэўнена і смела). Я папрашу вас, Мікалай Ягорававіч… Зрабіце нам, калі ласка, афіцыйнае паведамленне. Гэта мае намеснікі… Папсуева Тамара Цімафееўна… Першы намеснік. I Міралюбаў Ягор Фёдаравіч…

Мурашка. Вельмі прыемна! Вельмі прыемна!.. (Ускочыўшы, па чарзе кланяецца абодвум намеснікам.)

Вяршыла. Самыя вопытныя нашы спецыялісты. Усе складаныя пытанні мы заўсёды вырашаем сумесна. Пачынайце!

Мурашка (узнімаецца, разгублена). 3 чаго пачынаць?

Папсуева. Ну, хоць бы з таго, па якому прынцыпу дзейнічае гэты ваш… бязмен?

Мурашка. На мікрасхемах і паўправадніках…

Папсуева. Я не пра тое! Для яго трэба рыхтаваць спецыяльныя тэсты? Ці яшчэ што?

Мурашка. Не, тэсты не патрэбны. Паказанні апарата рэгіструюцца на спецыяльнай шкале… У працэнтах…

Папсуева. У працэнтах чаго?

Мурашка (нясмела). Працэнты паказваюць, колькі ў чалавеку дурноты…

Паўза.

Папсуева. I што? Гэта адразу відаць?

Мурашка. Ага, адразу…

Усе ашаломлена маўчаць.

Папсуева (нечакана). У вас ёсць даведка аб стане вашага здароўя?

Вяршыла (паспешліва). Ёсць–ёсць! Я правяраў… (Хуценька паправіўся.) Я глядзеў…

Паўза.

Міралюбаў (зацікаўлена). I вы можаце паказаць нам яго зараз?

Мурашка (стаўшы зусім іншым чалавекам). Вядома! (Кідаецца да чамадана і адкрывае яго.) Спачатку ён быў у мяне вельмі грувасткі. Стацыянарны… Потым я зрабіў яго партатыўным. Каб можна было карыстацца ў любых умовах… (Расказваючы ўсё гэта, імгненна разгортвае апаратуру: вымае з чамадана шкалу з вялікай чырвонай стрэлкай і ўстанаўлівае яе на тэлескапічнаіі штанзе, выцягвае з чамадана элегантнае складное бліскучае крэсла. Над спінкай храміраваны да со нечнага зіхацення паўабруч, падобны на той, якім абсталявана кожнае стаматалагічнае крэсла. У глыбіні сцэны ставіць два магутныя дынамікі, затым ужо вымае і вельмі асцярожна ставіць на стол перад міністрам невялікі ярка–чырвоны апарат з бліскучымі тумблерамі, кнопкамі, рычажкамі. Хуценька злучае апарат правадамі з крэслам, дынамікамі і штангай.) Вось і ўсё.

Вяршыла. Так хутка?

Мурашка. На зборку патрабуецца не больш сямі—васьмі мінут. Шмат разоў хранаметраваў.

Вяршыла (з некаторай асцярогай разглядваючы апарат). I ўсё ж мне не зусім зразумела, як ён дзейнічае?..

Мурашка (паказваючы на храміраваны паўабруч). Вось тут знаходзіцца адзін датчык…

Папсуева. Значыць, гэты рагач павінен дакрануцца да чалавечай галавы?

Мурашка. Ага. Датчык павінен увайсці ў непасрэдны кантакт з шэрым рэчывам мозгу…

Папсуева. Як гэта — непасрэдны?! Вы што? Трэпанацыю чэрапа будзеце кожнаму рабіць?

Мурашка. Што вы! Не! Датчык улаўлівае біятокі мозгу праз чарапную каробку.

Паўза.

Папсуева. Значыць, падвопытны павінен пакласці галаву на гэтыя вілы?

Мурашка. Ага…

Папсуева. А калі ён не захоча рабіць гэта добраахвотна? Вы будзеце прымушаць сілком?

Мурашка. Не… Я прадугледзеў і такі варыянт. (Націскае кнопку, і металічнае крэсла набывае такое палажэнне, пры якім галава чалавека абавязкова дакранецца да паўабруча.) Я ўжо працую над больш дасканалым апаратам…

Міралюбаў (з цікавасцю). Чым ён будзе адрознівацца ад гэтага?

Мурашка. Ён будзе лавіць біятокі мозгу з адлегласці трох–пяці метраў…

Папсуева. Ну, ведаеце!.. Лавіць біятокі мозгу з–за вугла — супрацьзаконна! Усё роўна што чытаць чужыя пісьмы ці падслухоўваць тэлефонныя размовы! На гэта ў нас ніколі не пойдуць!

Вяршыла(з некаторай трывогай паказваючы на апарат). А гэты яшчэ не ловіць на адлегласці?

Мурашка. Гэты — не. Ён працуе па прынцыпу непасрэднага кантакту.

Міралюбаў (з вялікай цікавасцю разглядаючы апарат). Вы сказалі, што сюды ўманціраваны адзін датчык. (Паказвае на бліскучы паўабруч.) А дзе другі?

Мурашка (паказвае на цэнтр сядзення крэсла). Другі знаходзіцца вось тут…

Папсуева (нечакана ўзрываецца). Ну, гэта ўжо чорт ведае што такое! Пры чым тут гэтае месца? Тут жа мазгоў, наколькі я ведаю, няма і быць не можа! Вы ўжо загадзя, знарок праграмуеце непаўнацэннасць чалавека!

Мурашка. Тут знаходзяцца так званыя адчу вальныя… Вельмі адчувальныя зоны Захарвіна–Хеда…

Вяршыла. Чые зоны?

Мурашка. Захарвіна–Хеда… Яны вельмі тонка рэагуюць на малюсенькі дотык… Гэта медыцынскі тэрмін — Захарвіна–Хеда… Біятокі мозгу рухаюцца па пазваночніку. Па спінным мозгу. Уверх ідзе плюс, уніз — мінус…

Папсуева. Вы ведаеце, адкуль ідзе плюс, адкуль — мінус? Вы ўпэўнены, што не наадварот?

Мурашка. Праверана шмат разоў. Уніз ідзе толькі мінус…

Міралюбаў. Было б нелагічна, Тамара Цімафееўна, калі б уніз ішоў плюс, а ўверх — мінус!

Вяршыла. Растлумачце нам, калі ласка, Мікалай Ягоравіч, прызначэнне гэтай шкалы. На ёй апроч лічбаў ёсць яшчэ і літары…

Мурашка. Стрэлка на шкале паказвае ўзровень інтэлекту чалавека. Калі яна стаіць на цэнтры, на літары «Н», значыць, «норма». Гома нармаліс…

Вяршыла. Далей управа літара «Д»…

Мурашка. Яна стаіць на лічбе «пяцьдзесят». Гэта азначае, што ў чалавеку толькі пяцьдзесят працэнтаў розуму…

Вяршыла. А астатнія пяцьдзесят?

Мурашка (вінавата). Дурнота…

Міралюбаў. Значыць, пяцьдзесят працэнтаў — гэта ўжо «Д»?

Мурашка. Ага…

Вяршыла. Ці не занадта строга вы падыходзіце да гома сапіенс?

Мурашка (вінавата). Гэта не я… Такія міжнародныя стандарты.

Папсуева. Адкуль вы ведаеце міжнародныя стандарты? За мяжой ужо ёсць аналагічныя апараты?

Мурашка. Апаратаў няма. Але ёсць спецыяль ная літаратура…

Папсуева. У чыіх перакладах вы яе чыталі? Дзе, хто і калі яе выдаваў?

Мурашка. Я чытаў у арыгіналах. У працэсе работы над апаратам я авалодаў англійскай, французскай, нямецкай, кітайскай і хіндзі…

Міралюбаў (са спачуваннем). А кітайскай і хіндзі навошта?

Мурашка. Вельмі мудрыя народы…

Вяршыла (працягваючы вывучаць шкалу). Вось тут у канцы шкалы ў вас стаяць адразу дзве літары «П» і «Д». Што гэта?

Мурашка (сканфужана). Тое ж самае, што і «Д»… Толькі… у закончаным выглядзе.

Папсуева (з абурэннем). Такіх, таварыш Мурашка, у нашай краіне няма і быць не можа! «П» і «Д» — гэта ўжо знявага чалавечай асобы!

Міралюбаў. Прабачце, Тамара Цімафееўна… Я вельмі сумняваюся, што ідыёт можа быць асобай.

Папсуева. Ягор Фёдаравіч! У нашай краіне кожны чалавек — асоба!

Міралюбаў. Зладзюга, злачынец — таксама?

Вяршыла. Таварышы! Таварышы! Вы ўхіліліся ад мэты нашага пасяджэння. Мы з вамі абмяркоўваем канкрэтную вынаходку. I выказвацца мы павінны таксама канкрэтна і дакладна. Абстрактная філасофія тут недарэчы. Мікалай Ягоравіч… А вось гэта, левая частка шкалы… Тут зноў такія ж лічбы і літары «Т» і «Г».

Мурашка. Адхіленні могуць быць і ў другі бок… «Талент» і «Геній».

Паўза.

Вяршыла (падхапіўшыся). Паслухайце! Гэта ж у прынцыпе мяняе ўсю справу! А я ўвесь час сядзеў і думаў… Што мне карціць? Што мяне непакоіць? Цяпер усё зразумеў! Абсалютна ўсё!

Мурашка. Даруйце…

Вяршыла. Чаму вы, Мікалай Ягоравіч, надумаліся вымяраць дурноту?

Папсуева (яшчэ пе зразумеўшы Вяршылу). Вось іменна! Чаму? I прымушаць праходзіць гэтую зневажальную праверку?!

Вяршыла. Вы прыходзіце да чалавека і адразу падазраяце ў ім патэнцыяльнага «Д»! А калі ён талент альбо нават геній?

Папсуева (усё яшчэ не разумеючы Вяршылу). Вось іменна! А ў нас большасць такіх!

Мурашка (разгублена). Калі невымяраць дурноту, нічога нікому не дакажаш…

Вяршыла (з натхненнем ад уласнага адкрыц ця). А калі вымяраць на вашым апараце не дурноту, а… мудрасць?!

Мурашка (яшчэ больш разгублена). Вы хочаце сказаць, што трэба перарабляць апарат?

Вяршыла. Ні ў якім разе! Усё застаецца, як было! I шкала тая ж самая!.. Толькі трэба гаварыць чалавеку, што мы вымяраем яго мудрасць! Разумееце? Мудрасць!.. «Дурамер»! Фу! Гэта ж гучыць абразліва! Вульгарна! Не дурамер, а мудрамер! Муд–ра–мер!

Мурашка. А што рабіць са стрэлкай?.. Яна ж усё роўна будзе аб’ектыўна паказваць узровень інтэлекту…

Вяршыла. I цудоўна! I няхай паказвае! Што яна пакажа? Адхіленне? Адхіленне ад чаго? Ад мудрасці! Не знайшлі мудрасці? Ну і што з таго? Але ж затое мы шукалі яе! Шукалі! I чалавеку прыемна, і аспект зусім іншы! Падумайце… Якога ж узроўню мы дасягнулі, калі пачалі вымяраць мудрасць! Усё! Вырашана! Назавём апарат мудрамерам!

Міралюбаў. Віктар Паўлавіч… А калі стрэлка пакажа «Д» ці нават, прабачце, «П»–«Д»?

Вяршыла. Ну і што? Нічога страшнага. Проста чалавеку не хапае трохі мудрасці. Толькі і ўсяго! Мікалай Ягоравіч! На якой лічбе ў вас літара «Д»?

Мурашка. На лічбе «пяцьдзесят»…

Вяршыла. Вось так і будзем пісаць: «Таварышу Іванову не хапае пяцідзесяці працэнтаў мудрасці». А хто ведае, колькі яе павінна быць? Трыццаць? Пяцьдзесят? Сто?

Міралюбаў. Нейкая двайная бухгалтэрыя атрымліваецца…

Вяршыла. Згодзен. Але яна неабходна. Мы ж не можам напісаць у афіцыйным дакуменце, што рэкамендуем у серыйную вытворчасць нейкі «дурамер»… Што пра нас падумаюць? Што ўсе мы тут трошкі таго… (Круціць пальцам каля скроні.)

Папсуева. Значыць… Вы ўсё ж хочаце…

Вяршыла. Назваць дурамер мудрамерам! Нюра! Папраў у пратаколе з самага пачатку. Напішы: «Абмяркоўвалі апарат, які прапанаваў таварыш Мураўёў…»

Мурашка. Мурашка я…

Вяршыла. Прабачце!.. «…апарат, які прапанаваў таварыш Мурашка Мікалай Ягоравіч… Пад назвай мудрамер…»

Папсуева. Віктар Паўлавіч… Вы сапраўды хо чаце рэкамендаваць гэты… кіпяцільнік?

Вяршыла. А чаму і не, Тамара Цімафееўна?

Папсуева. А вы ўсё добра прадумалі?

Вяршыла. Што вы нас палохаеце, Тамара Цімафееўна?

Папсуева. Зараз зразумееце… Дазвольце задаць некалькі пытанняў таварышу Мурашку…

Вяршыла. Ну вядома, Тамара Цімафееўна. Сваё рашэнне мы павінны прыняць калегіялыіа.

Папсуева. Тым больш… Таварыш Мурашка! Вы ўпэўнены, што ўсе людзі пажадаюць сесці ў ваша… электрычнае крэсла? Добраахвотна! Без прымусу!

Мурашка. Упэўнены. Кожнаму чалавеку хочацца ведаць, хто ён на самай справе. Чаго ён варты? I што ён можа?

Папсуева. Упэўнены, што кожны зацікаўлены?

Мурашка. Кожны!.. I дзяржава таксама…

Папсуева. Я б на вашым месцы ўстрымалася гаварыць ад імя дзяржавы! Хто вам даў такое права?

Мурашка. Мы выйграем мільярды, калі пасадзім дурняў на іх месца!

Папсуева. А вы ведаеце, дзе іх месца?.. Нюра! Аб’яві зараз па селектары супрацоўнікам міністэрства… Кожны, хто хоча, можа зайсці ў кабінет міністра і праверыць узровень свайго інтэлекту. (Да Мурашкі.) Колькі часу займае працэдура?

Мурашка. Некалькі секунд. Апарат рэагуе вельмі тонка…

Папсуева (да Нюры). Скажы, што гэта зойме ўсяго некалькі секунд.

Вяршыла. Тамара Цімафееўна! Навошта ж у маім кабінеце рабіць вавілонскае стоўпатварэнне?

Папсуева. Ніякага стоўпатварэння не будзе. У нас народ дысцыплінаваны. Будзе жывая чарга.

Вяршыла. Нюра! Растлумач людзям, у чым справа. Каб не падумалі, што гэта новая атэстацыя.

Нюра (націснуўшы кнопку селектара, у мікрафон). Усе мяне чуюць?

Галасы з дынаміка.

— Усе!

— Што здарылася, Нюрачка?

— Шэф выклікае?

— Для чарговай накачкі?

Нюра. Увага ўсім! Зараз у кабінеце Віктара Паўлавіча знаходзіцца вынаходнік Мікалай Ягоравіч Мурашка. Ён стварыў апарат, на якім за некалькі секунд можна праверыць узровень свайго інтэлекту, сваіх здольнасцей і магчымасцей. Кожны, хто жадае, можа зайсці сюды і праверыцца. (Паўза.) Вы мяне зразумелі?

Паўза.

Галасы з дынаміка.

— А навошта гэта?

— Для якой мэты?

— Гэта загад ці просьба?

— Ні фіга сабе!

Нюра. Віктар Паўлавіч запрашае толькі тых, хто жадае. (Выключае селектар.)

Вяршыла. Дзякую, Нюра. Паглядайце, каб у прыёмнай быў парадак.

Першая тэлефаністка. У яго зараз людзі… Вельмі важнае пытанне… Дзяржаўнага значэння. Пазваніце ў канцы дня.

Другая тэлефаністка. Віктар Паўлавіч! Ужо трэці раз звоняць з міністэрства здароўя!

Вяршыла. Па якім пытанні?

Другая тэлефаністка. Пытаюць, што рабіць са спаборніцтвам хірургаў? Які паказчык лічыць самым галоўным? Колькасць аперацый ці колькасць тых, хто выжыў пасля аперацыі?

Паўза.

Вяршыла задумаўся.

Вяршыла. Ну, вядома, колькасць аперацый! Хірург не вінаваты, калі нехта памрэ пасля аперацыі. Можа, хворы быў ужо ў безнадзейным стане?

Другая тэлефаністка. А калі памрэ ў час аперацыі?

Вяршыла. Такую аперацыю ў спаборніцтве не залічваць. Ставіць прочырк. Зіна! Гаварыце ўсім, што я заняты!.. Калі ласка, Тамара Цімафееўна. Працягвайце…

Папсуева. Адкажыце мне, таварыш Мурашка, на такое пытанне… Ну, запусцім мы гэты ваш… градуснік у серыю… Дапусцім нават такое, што справа дойдзе да масавай праверкі… Дапусцім, што мы выявім гэтых самых… непаўнацэнных… А што далей рабіць? Звальняць іх з работы?

Мурашка (горача). Абавязкова! Для таго ж я і прыдумаў свой апарат! Для ўсеагульнай масавай чысткі! Хай зямля гарыць у дурняў пад нагамі!

Папсуева. Нават так? Не ведаю, не ведаю… За невыкананне плана… За маральнае разлажэнне зды маюць. А вось каб за дурноту… Такое не памятаю…

Міралюбаў (пакрысе заводзіцца). Таму што раней, Тамара Цімафееўна, не ведалі — разумны ён ці…

Папсуева. Добра, добра, Ягор Фёдаравіч! Ну, выкрылі вы яго, так сказаць, і звонку і знутры. Нават знялі з пасады. Яму ж трэба адразу даваць другую пасаду! За яго гарой прафсаюзы паўстануць. Наша заканадаўства не прадугледжвае пакарання за… адсутнасць некаторай часткі мудрасці. Не дасцё ім ніякай работы — яны ўзбунтуюцца. Беспрацоўныя заўсёды бунтуюць. Вось я і пытаю… Што вы будзеце з імі рабіць?

Мурашка (нерашуча). Можна адкрыць для іх курсы павышэння кваліфікацыі…

Папсуева. Лікбез? Школы! Універсітэты! Акадэміі!.. Каб усіх перавучыць? Адкуль узяць сродкі? Пры нашым напружаным бюджэце!.. (Паўза.) Бачыце, таварыш Мурашка, якую праблему вы нам падкідваеце? Цяпер у нас усё ціха, спакойна. Дурняў нібыта і зусім няма…

Вяршыла. Давайце дамовімся… Мы ж інтэлігентныя людзі!.. Не будзем ужываць у размове гэтае непрыгожае слова! Будзем называць іх, ну, ска жам… «кліентамі».

Папсуева. Прабачце!.. «Кліентаў» нібыта і зусім няма. I ўсе задаволены…

Міралюбаў. Значыць, будзем жыць па–ранейшаму! Як страусы!

Папсуева. Як страусы!.. Даведайся мы — і адразу ўзнікне столькі праблем!..

Вяршыла. Ну, Тамара Цімафееўна… Вы ўжо зусім нас запалохалі!

Папсуева. Не, Віктар Паўлавіч… Я вас не палохаю. Я вас чэсна папярэджваю… А вазьміце вы праблему ў больш канкрэтным ракурсе, з другога боку… Дапусцім, што наладзім мы выпуск гэтых самавараў… Ну і што? Хто іх купіць? Дзяржава? Прыватныя асобы?

Міралюбаў. Усе купяць!

Папсуева. Не будзьце наіўнымі, Ягор Фёдаравіч!

Міралюбаў. На экспарт будзем пастаўляць! За валюту! За долары!

Папсуева. Там збыту не будзе. За мяжой дурань… Прабачце!.. «Кліент» доўга не пратрымаецца. Там яго адразу раскусяць. Воўчыя законы! Канкурэнцыя…

Вяршыла. Тамара Цімафееўна! Не чапайце міжнародныя праблемы! Яны і без таго складаныя. Вернемся да нашых, унутраных… Нюра! Скажы там, у прыёмнай… Няхай заходзяць па чарзе.

Нюра выходзіць.

Папсуева. Хто будзе правяраць?

Вяршыла. Як хто? Мы з вамі.

Папсуева. Не! Я маю на ўвазе масавую праверку. Пасля таго як ваш прымус будзе зроблены. Калі будзе зроблены… На каго ўскласці такія адказныя функцыі? На прафсаюзы? Не справяцца! На народны кантроль? Яму народных пісьмаў хапае! Значыць, трэба ствараць яшчэ адзін вельмі адказны орган. У той час, калі мы скарачаем штаты!..

Першая тэлефаністка. Віктар Паўлавіч! Даруйце… 3 міністэрства школ.

Вяршыла. Што яны хочуць узгадніць? ГІадручнікі, ранцы, партфелі, форму, прычоскі мы ўжо даўно зацвердзілі.

Першая тэлефаністка. Яны пытаюць… Спаць першакласнікам у школе ці не спаць?

Вяршыла. Спаць? У школе?! Яны што там? Звар’яцелі? У школе трэба вучыцца! Веды набываць! А не спаць!

Першая тэлефаністка. Дык гэта ж першаклашкі, Віктар Паўлавіч! Шасцігодкі. У дзіцячым садзе ў такім узросце спяць пасля абеду.

Паўза.

Вяршыла. Скажыце, няхай спяць. Дзеці — наша будучыня. Яны павінны быць здаровымі. Іх трэба берагчы.

Першая тэлефаністка. Яны пытаюць яшчэ, дзе паставіць ложкі? Спальні ж у школе не прадугледжаны…

Вяршыла (нарэшце не вытпрымлівае і ўзрываецца). Дзе?! У сябе на галаве!!! Пакуль дзеці будуць спаць, няхай стаяць нерухома, як слупы! I трымаюць ложкі!..

Уваходзіць разгубленая Нюра.

Нюра. Нікога няма, Віктар Паўлавіч. Толькі наведвальнікі…

Вяршыла. Як нікога! Можа, селектар быў не ўключаны?

Нюра. Ды не, усе ж адказвалі. Вы самі чулі.

Вяршыла. Можа, няправільна зразумелі? Нюра, абыдзі, калі ласка, усе аддзелы і ўпраўленні. Запрасі сюды ўсіх жадаючых. Толькі жадаючых! Ніякай агітацыі. Ніякага прымусу.

Нюра выходзіць.

Папсуева. I потым… 3 іх жа смяяцца будуць! Здзекавацца!

Вяршыла (не зразумеўшы). 3 каго смяяцца?

Папсуева. 3 «кліентаў». Гэта ўнясе разлад у наша маналітнае грамадства! Раздоры! Антаганізм! Не бяруся нават прадказваць. Страшна падумаць!..

Міралюбаў. Паслухаць вас, Тамара Цімафееўна, дык можна падумаць, што палавіна нашага грамадства — «кліенты»!

Папсуева. Не, чаму ж… Ёсць, вядома, і геніі. Можа, нават і ў нашым міністэрстве. Але зараз яны не ведаюць, што яны геніі, і спакойна працуюць. А калі даведаюцца? Яны ж запатрабуюць павялічыць ім зарплату. Як мінімум у два–тры разы! А ў нас штатны расклад, фонд заработнай платы. Каб трымаць аднаго генія, прыйдзецца скараціць адзін, а то і два аддзелы!..

Вяршыла. Я не згодзен з вамі, Тамара Цімафееўна! Вы дагаварыліся да таго, што і геніі нам не патрэбны! Лепш адзін геній, чым два ці тры аддзелы!

Папсуева. Віктар Паўлавіч… Возьмеце вы гэты… тэрмастат дадому? Каб праверыць, скажам, жонку?

Вяршыла (крыху сумеўшыся ад нечаканасці). А што? Гэта нават цікава…

Папсуева. Вы так думаеце? А калі высветліцца, што ваша жонка разумнейшая за вас? Ну, не на пяцьдзесят… А на дваццаць пяць працэнтаў? Ці толькі на пятнаццаць? Толькі на пятнаццаць! Яна ж даведаецца пра гэта!

Вяршыла (схамянуўшыся, шчыра). Жудасць.

Папсуева. А калі высветліцца, што вы разумнейшыя за яе працэнтаў на пяцьдзесят?

Вяршыла. Гэта ўжо лепш…

Папсуева. Лепш? У сто разоў горш! Ваша жыццё зробіцца пеклам! Вы ж згрызяце сябе! Чаму такую недарэку–лахудру ў жонкі ўзяў? Чаму на ёй свет клінам сышоўся? А я — міністр! Я ж бы мог ажаніцца з доктарам навук!.. I ўсё. Канец сямейнай ячэйцы. А на ячэйках, між іншым, уся наша дзяржава трымаецца…

Міралюбаў. Вы — дэмагог, Тамара Цімафееўна!.. Рэактыўны самалёт не трэба было рабіць! Можна зваліцца і разбіцца! Атам не трэба было расшчапляць! Можна ўзарвацца! Смерць тэлевізару! Ад яго можна аслепнуць!.. Далоў тэлефон! Ён губіць жывыя, непасрэдныя сустрэчы!..

Вяршыла. Ягор Фёдаравіч! Мы сабраліся для таго, каб выслухаць розныя думкі.

Міралюбаў. Хіба гэта думкі? Гэта ж нейкае цемрашальства!

Вяршыла. Не трэба, Ягор Фёдаравіч. Супакойцеся.

Міралюбаў. Не магу я супакоіцца!

Папсуева (спакойна). Я не дэмагог, Ягор Фёдаравіч. Я — рэаліст. А вы — карась–ідэаліст! Дон Кіхот!.. Вы не ведаеце ні сучаснага жыцця, ні сучасных людзей… Віктар Паўлавіч… У вас ёсць добра знаёмы дырэктар завода адпаведнага профілю?

Вяршыла. Вядома, ёсць. Сябра маленства і юнацтва. На адной парце дзесяць гадоў сядзелі…

Папсуева. Спытайце ў яго, ці возьмецца ён за выпуск гэтага вашага… керагаза.

Вяршыла (тэлефаністкам). Злучыце мяне з Какашынскім. 64–17–31. (Здымае трубку і чакае.) Прывітанне, Леў Сяргеевіч!.. Як у цябе з загрузкай абсталявання?

Голас з дынаміка. Нармальна. Уперад не лезем і ззаду не застаемся. А што?

Вяршыла. Ці можна размясціць на тваім заводзе адзін вельмі цікавы і перспектыўны апарат? Не складаны для асваення…

Голас з дынаміка. Вага?

Вяршыла. Вага чаго?

Голас з дынаміка. Твайго апарата!

Вяршыла (прыкрыўшы далонню трубку, шэп там пытаецца). Колькі важыць ваш апарат?

Мурашка (таксама шэптам). Трыццаць пяць кілаграмаў!

Вяршыла (па тэлефоне). Трыццаць пяць кілаграмаў!

Голас з дынаміка. Рэалізацыйная цана?

Вяршыла (шэптам). Колькі арыенціровачна ён будзе каштаваць?

Мурашка (шэптам). Не больш як трыста рублёў.

Вяршыла (па тэлефоне). Не больш як трыста рублёў…

Голас з дынаміка. Жартаўнік ты, Віктар Паўлавіч! У мяне падлік ідзе на тысячы тон і на дзесяткі мільёнаў рублёў. А ты што хочаш мне падсунуць?

Вяршыла. Ты хоць бы спытаў, што за апарат?

Голас з дынаміка. Не мае значэння! Хоць перпетуум — мобіле. 3 мяне здымаюць скуру за тоны і мільёны!

Вяршыла. Апарат незвычайны! Дзівосны! I ўсім патрэбен! Табе таксама.

Голас з дынаміка. Гэта ўжо лірыка, Віктар Паўлавіч. Вось скажы мне асвоіць верталёт ці падводную лодку — за тыдзень асвоім. А трыццаць пяць кілаграмаў не пад сілу. Не пацягну!.. Прабач, у мяне нарада тэхнолагаў. Вітаю!

Паўза.

Папсуева. Ну што, Віктар Паўлавіч?

Вяршыла. Прадпрыемства мы знойдзем. Не ў цяжкай, дык у лёгкай прамысловасці. Пусцім па графе «тавары народнага спажывання».

Папсуева. А хто будзе заказчыкам?

Уваходзіць разгубленая Нюра.

Нюра. Нікога няма, Віктар Паўлавіч… Ніводнага чалавека! Усе кабінеты пустыя…

Паўза.

Вяршыла. А дзе яны?

Нюра. Не ведаю… Зніклі кудысьці.

Вяршыла. Як гэта зніклі? Усе?

Нюра. Усе…

Вяршыла. I члены калегіі таксама?

Нюра. I члены калегіі…

Вяршыла. Дзіўна… Можа, яны на прафсаюз ным сходзе?

Папсуева (з сарказмам). Або на канцэрце мастацкай самадзейнасці!..

Вяршыла. Пакіньце вашы жартачкі, Тамара Цімафееўна!.. Да абедзеннага перапынку яшчэ гадзіна, а людзей ужо няма!

Папсуева. Я не здзіўлюся, калі праз гадзіну наша міністэрства ўспыхне, як бочка з порахам! Ад кароткага замыкання, шаравой маланкі, вібрацыі ці гравітацыі! I мы ператворымся ў попел разам з гэтай (паказвае на крэсла, апарат і дынамікі)… фігай.

Вяршыла (ледзь стрымлівае сябе). Будзем заканчваць абмеркаванне. Вы, Тамара Цімафееўна, як я разумею, — супраць?

Папсуева. Як кожны разумны чалавек на маім месцы. Катэгарычна!

Міралюбаў. Значыць, вы, Тамара Цімафееўна, — разумны чалавек? Гома сапіенс? А ўсе мы — малпы! Папугаі! Кракадзілы?! (Пачынае лічыць, каб супакоіцца.) Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць, сем…

Вяршыла. Спакойна, Ягор Фёдаравіч! Не забывайце, што Тамара Цімафееўна — намеснік па пярэчаннях. I мы яшчэ раз пераканаліся, што яна не дарма есць свой хлеб…

Міралюбаў. За тое, што Тамара Цімафееўна піша «забараняю!» — у яе адны падзякі! За тое, што я пішу «дазваляю!» — у мяне адны вымовы! Сем строгіх з апошнім папярэджаннем! Адзінаццаць строгіх з занясеннем. Без занясенняў я ўжо і не лічу!..

Папсуева (са здзекам). Кожнаму сваё, Ягор Фёдаравіч!

Міралюбаў. Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць… дзевяць… Віктар Паўлавіч! Я хацеў бы ведаць! Чаму чалавека не садзяць у турму, не вешаюць, не расстрэльваюць за тое, што ён забараняе? Чаму яго з усіх бакоў абсыпаюць падзякамі за тое, што ён губіць? Думкі! Прапановы! Ідэі! Вынаходніцтвы!

Папсуева (з іроніяй). Вы мяне маеце на ўвазе, Ягор Фёдаравіч?

Міралюбаў. У тым ліку і вас, Тамара Цімафееўна!

Вяршыла. Ягор Фёдаравіч! Тут не месца выра шаць такія пытанні.

Міралюбаў. А дзе месца? Дзе? Скажыце! I я туды адразу ж пабягу! Палячу! Папаўзу! Адзін, два, тры, чатыры, пяць…

Другая тэлефаністка. Віктар Паўлавіч! Пяты раз звоняць будаўнікі.

Вяршыла. Скажыце, што я заняты! Што мяне няма!

Другая тэлефаністка. Але яны ведаюць, што вы тут і што вы прымаеце наведвальнікаў.

Вяршыла. Тады скажыце ім, што я… памёр!

Другая тэлефаністка (разгублена). Так прама і сказаць?

Вяршыла. Так прама і скажыце. Узяў і памёр! Часова…

Другая тэлефаністка (па тэлефоне). Вы ведаеце… Ён памёр… Узяў і памёр… Часова…

Вяршыла. Проста канец свету! Не хочуць думаць! Не хочуць ні за што адказваць! Кожны другі ідзе на работу, а галаву дома пакідае! (П’е ваду з графіна.) Прабачце… Ягор Фёдаравіч, вы за апарат?

Міралюбаў. Аберуч! Гэта адкрыццё веку! Электрычнасць, лазер і атамная энергія, разам узя тыя!

Папсуева. Нарываецеся на чарговую вымову, Ягор Фёдаравіч. Не хапае ранейшых?

Міралюбаў. А хоць сто!.. Мы з вамі разглагольствуем пра перабудову дзяржавы! Свету! Сусвету! А пачынаць трэба з чалавека! Хто ён? Наво шта ён? Што ён можа?

Папсуева. I «кліентаў» перарабляць будзеце?

Міралюбаў. Ідыётаў — таксама, Тамара Цімафееўна. Трэба ад іх пазбаўляцца! Любымі сродкамі!

Вяршыла. Ягор Фёдаравіч! Мы ж дамовіліся не ўжываць абразлівых тэрмінаў!

Міралюбаў. Хопіць! Набалбаталіся! Будзем называць рэчы сваімі імёнамі! Або мы іх! Або яны нас! Міру паміж намі быць не можа!

Папсуева. Я на вашым месцы, Ягор Фёдаравіч, не была б такой катэгарычнай. Пры сучаснай дэмаграфічнай сітуацыі… «Кліенты» неабходны нам, як лакмусавая паперка. Адкуль разумны будзе ведаць, што ён разумны, калі побач не будзе… «кліента»?

Міралюбаў. Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць… дзевяць… (Спакойна.) Усё, Віктар Паўлавіч… Вы сказалі, што абмеркаванне закончана. Я не разумею, чаму вы цягнеце…

Папсуева. Вы нават не ўяўляеце, на што вы замахнуліся!

Вяршыла. Тамара Цімафееўна… Вы непаслядоўныя. Спачатку вы заяўлялі, што «кліентаў» у нас зусім няма! Што ў нас адны толькі асобы, таленты і геніі. Цяпер вы намякаеце на дэмаграфічную сітуацыю. Дык усё ж… Ёсць «кліенты» ці няма іх? Калі ёсць, то мудрамер патрэбен. Калі іх няма, то і мудрамера баяцца не трэба!

Папсуева (упершыню разгубілася). Я пра вы гады дзяржавы клапачуся…

Міралюбаў. Якія выгады, Тамара Цімафееўна? Яны ж, гэтыя… «кліенты», краіну спусташаюць! Каб не яны, мы б ужо даўно ў камунізме жылі!

Папсуева. Вы такімі словамі, Ягор Фёдаравіч, не кідайцеся…

Міралюбаў. Я хутка камяні буду кідаць! Гранаты! Бомбы!

Вяршыла (страціўшы цярпенне). Хопіць!.. Спыняю спрэчкі! Будзем зацвярджаць і рэкамендаваць.

Папсуева. Што рэкамендаваць? Ката ў мяшку?

Другая тэлефаністка. Віктар Паўлавіч! Прабачце… Зноў будаўнікі! Яны звоняць бесперапынна.

Вяршыла. Вы сказалі ім, што я памёр?

Другая тэлефаністка. Яны кажуць: жы вога ці мёртвага, але давайце.

Вяршыла. Божа мой! Нават памерці спакойна не дадуць!.. Скажыце ім, што на гэты раз я планы карэкціраваць не буду! Не тыя часы!

Другая тэлефаністка. У іх ЧП, Віктар Паўлавіч!..

Вяршыла. Ат! У іх кожны дзень ЧП! Цэгла ёсць — раствору няма! Раствор ёсць — цэглу не падвезлі! Або санвузел замест кухні паставілі!

Другая тэлефаністка. Не, Віктар Паўлавіч… У іх палац абваліўся. Ад даху да падмурка…

Вяршыла (спачатку не ўсвядоміўшы пачутага). Ат! Падумаеш! На дзень раней ці на дзень пазней… (Паўза.) Які палац?

Другая тэлефаністка. Той, што на паўгода раней тэрміну пабудавалі. Ну, памятаеце, пра яго ўсе газеты пісалі, тэлебачанне паказвала. Нават у праграме «Час»…

Вяршыла. Наколькі я ведаю… У такіх выпадках ствараюць спецыяльныя камісіі для расследавання прычын…

Другая тэлефаністка. Дык вось старшыня гэтай камісіі і звоніць вам.

Вяршыла. Цікава, што яму ад мяне трэба? Ён прычыну знайшоў?

Другая тэлефаністка. Знайшоў. Дужа многа зэканомілі.

Вяршыла. А эканомію куды падзелі?

Другая тэлефаністка. На прэміі пайшла…

Вяршыла. I міністр узвядзення гмахаў так сама атрымаў?

Другая тэлефаністка. I міністр…

Вяршыла. Колькі?

Тэлефаністка піша лічбу на паперы і моўчкі падае яе Вяршылу.

Другая тэлефаністка. Ён нетолькі прэмію, ён яшчэ і ордэн за гэты палац атрымаў.

Вяршыла. Дык што хоча ад мяне старшыня камісіі? Ён павінен званіць не мне, а пракурору! Самаму галоўнаму! Самаму генеральнаму!

Другая тэлефаністка. Ён не ведае, што рабіць з прэміяй…

Вяршыла (крычыць). Рабацяг не чапаць! Яны не вінаватыя! Яны выконвалі загад! А ў міністра прэмію адабраць! I… ордэн таксама…

Другая тэлефаністка. Нельга адабраць, Віктар Паўлавіч. Міністра няма.

Вяршыла. Як гэта няма? А дзе ён?

Другая тэлефаністка. Пайшоў на павышэнне.

Вяршыла. Куды?

Тэлефаністка зноў піша нейкае слова на паперы і моўчкі падае яе Вяршылу. Той, азірнуўшыся, хуценька спальвае над сталом, як шыфраграмы, абедзве запіскі. Здымае пінжак, акуратна вешае яго на спінку крэсла.

Ягор Фёдаравіч… Падыдзіце да мяне, калі ласка… Бліжэй… Не бойцеся, я вас не ўкушу… Ягор Фёдаравіч, я прашу вас… Ушчыпніце мяне…

Міралюбаў, нічога не разумеючы, бездапаможна азіраецца на прысутных.

Я вам загадваю, Ягор Фёдаравіч! Ушчыпніце мяне!

Міралюбаў (страшэнна разгублены). Ушчыпнуць міністра… Нават па загаду… Прабачце, я не магу…

Тады рашуча ўзнімаецца Папсуева, адсоўвае ўбок Міралюбава і з усяе сілы шчыпае Вяршылу за руку. Вяршыла нечакана рагоча дзікім, вар’яцкім смехам.

Вяршыла (раптоўна абарваўшы смех). Адключыць усе тэлефоны! Абрэзаць усе правады! Пакуль мы не закончым абмеркаванне! Нас няма! Мы памерлі! Усе да аднаго! (Паўза.) Мікалай Ягоравіч, у вас усё гатова для эксперымента?

Мурашка. Апарат гатоў. Можна пачынаць.

Міралюбаў. Я прапаную зрабіць перапынак. У мяне валідол у стале застаўся…

Вяршыла. Добра… Аб’яўляю перапынак на пятнаццаць мінут!

Зацямненне

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Той жа кабінет міністра ўзгадненняў. Нюра, тэлефаністкі, абступіўшы мудрамер, разглядаюць яго, мацаюць рукамі, шэптам размаўляюць між сабой. Убачыўшы, што ідзе Мурашка, разбягаюцца і займаюць свае месцы.

Уваходзяць Папсуева, Вяршыла і Міралюбаў. Садзяцца.

Вяршыла. Можна пачынаць, Мікалай Ягоравіч?

Мурашка. Можна, Віктар Паўлавіч…

Вяршыла. Ну, хто першы? (Паўза.) Добр ахвотнікі ёсць?

Папсуева (здзіўлена). Выхочаце пачаць з нас?

Вяршыла. А з каго? Паколькі ўсе нашы супрацоўнікі некуды зніклі, пакажам прыклад мы… Сядайце, Тамара Цімафееўна!

Папсуева. Я?! Гэта вы мне?

Вяршыла. Вам, вам, Тамара Цімафееўна! Вы — мой першы намеснік. Таму з вас і пачнём. Тым больш што вы самі прапанавалі не купляць ката ў мяшку.

Папсуева. Вы сумняваецеся ў маёй прафесій най кампетэнтнасці? У маіх здольнасцях?

Вяршыла. Іменна таму, што я не сумняваюся ні ў вашых здольнасцях, ні ў вашай кампетэнцыі, Тамара Цімафееўна, з вас і пачнём. Вы так бліскуча даказалі сваю эрудыцыю. Столькі аргументаў пры вялі ў абарону сваёй пазіцыі… Вы для ўсіх нас будзеце… як вы сказалі? Лакмусавай паперкай! У лепшым сэнсе слова.

Папсуева. Але ж і Ягор Фёдаравіч…

Вяршыла. Ягор Фёдаравіч! Адны эмоцыі! Сваімі аргументамі вы загналі яго ў вугал. Прабачце, Ягор Фёдаравіч. Але я хачу быць аб’ектыўным.

Міралюбаў. Згодзен з вамі, Віктар Паўлавіч. Уся мая аргументацыя не варта пазногця на мезенчыку Тамары Цімафееўны!

Папсуева. У рэшце рэшт, я — жанчына! Можа, вы загадаеце і распрануцца перад вамі?

Вяршыла. Мікалай Ягоравіч, распранацца для кантролю не трэба?

Мурашка. Не. Апарат ловіць біятокі праз адзенне.

Вяршыла. Чуеце, Тамара Цімафееўна? Рас пранацца не трэба.

Папсуева. Я блізарукая. Я не бачу адсюль ні шкалы, ні стрэлкі. А мне хацелася б самой…

Міралюбаў. Я пастаўлю крэсла перад самай шкалой.

Мурашка (збянтэжана). Прашу прабачэння… Я не папярэдзіў… Апарат мае гукавую сігналізацыю…

Вяршыла. Якую сігналізацыю?

Мурашка. Музычную.

Вяршыла. Растлумачце.

Мурашка. Усё вельмі проста… На пэўным участку шкалы гучыць пэўная музыка. Адначасова з лічбамі—паказчыкамі яна абазначае ўзровень ін тэлекту.

Вяршыла. Цікава! Які ў вас рэпертуар?

Мурашка. Класічны… 3 маленства люблю класіку. Чыстую, сапраўдную. Не ў сучаснай аранжыроўцы.

Вяршыла. Гэта вы здорава прыдумалі! Значыць, я, седзячы за гэтым сталом, магу пачуць… Хто ёсць хто?

Мурашка. Іменна так.

Вяршыла. Што ў вас азначае літара «Н»?

Мурашка. Норма. Гома нармаліс…

Вяршыла. I што будзе іграць гэтая літара?

Мурашка. Танец маленькіх лебедзяў з балета Пятра Ільіча Чайкоўскага «Лебядзінае возера».

Вяршыла. У вас нядрэнны густ. Ну, а калі дойдзе да літары «Д»?.. Ну, калі трапіцца чалавек… з адсутнасцю некаторай часткі мудрасці?

Мурашка. Міхал Клеафас Агінскі. Паланез «Развітанне з радзімай»…

Вяршыла. Ну, навошта ж вы, Мікалай Ягоравіч, такую цудоўную музыку аддалі літары «Д»?

Мурашка (канфузліва). Бачыце, Віктар Паўлавіч… Я ў кожны музычны сігнал заклаў падтэкст…

Вяршыла. Ну, які ж падтэкст можа быць у лі тары «Д»?

Мурашка. Падтэкст развітання…

Вяршыла. Развітання з радзімай?

Мурашка. Не… Развітанне з пасадай, са сваёй ранейшай працай… 3 пэўнымі матэрыяльнымі дабротамі. Такое развітанне крышку сумнаватае…

Вяршыла. Вы лічыце, што яму ўсё ж прыйдзецца развітвацца?

Мурашка. Упэўнены. Інакш навошта ж праверка?

Паўза.

Вяршыла. Хм… Увогуле нейкая рацыя ў вашым рэпертуары ёсць… Ну, а літары «П» і «Д»… Поўны «кліент»… Як будзе ён гучаць?

Мурашка. На гэтых літарах у мяне запраграмаваны туш.

Вяршыла. Дзе ж логіка? На літары проста «Д» у вас паланез Агінскага. А на «ПД» — туш!.. Туш — гэта ж гімн! Яго іграюць толькі на ўрачыстасцях! На святах!

Мурашка. Я думаў, што выкрыць «ПД» — гэта таксама свята…

Вяршыла. Якое ж тут свята? Чаму радавацца?

Мурашка (збянтэжана). Свята розуму… Вы шэйшай справядлівасці.

Вяршыла (сваім намеснікам). Як на вашу думку? Логіка ў гэтым ёсць?

Папсуева. Лухта несусветная!

Міралюбаў. Выдатна задумана! Брава!

Вяршыла. Так… Пяройдзем на левую палавіну шкалы. «Т». Гэта што?

Мурашка. Талент…

Вяршыла. А «Г»?

Мурашка. Геній…

Вяршыла. Як у вас агучан талент?

Мурашка. Аляксандр Парфіравіч Барадзін. Арыя князя Ігара «О, дайце, дайце мне свабоду!». 3 оперы «Князь Ігар».

Вяршыла. Падтэкст зразумелы без тлумачэн няў… А чым вы зарадзілі літару «Г»?

Мурашка. Міхаіл Іванавіч Глінка. «Слаўся!»

Вяршыла (не адразу). Вы можаце зараз прадэманстраваць, як гэта ўсё гучыць?

Мурашка. Ухаластую датчыкі не ўключаюцца. Камусьці з вас трэба сесці ў гэтае крэсла.

Вяршыла. Ну што, Тамара Цімафееўна? Апро буйце рэпертуар!

Папсуева. Віктар Паўлавіч! Вы ведаеце мяне ўжо не адзін год. Ведаеце, што ў мяне вышэйшая адукацыя!.. Прэміі, граматы, падзякі! Нават урадавыя ўзнагароды! I вы ўсё яшчэ мне не давяраеце? Сумняваецеся?

Вяршыла. Іменна таму, што не сумняваюся, я і прапаную пачаць з вас. Я, напрыклад, упэўнены, што апарат выдасць вам «Т» або нават «Г».

Папсуева. Я ж вам сказала… Я — жанчына!

Вяршыла. Так… А некалі, у добрыя старыя часы, урачы нават халеру і чуму на сабе выпрабоўвалі… Можа, вы рызыкнеце, Ягор Фёдаравіч?

Міралюбаў. На даным этапе, Віктар Паўлавіч, мне гэта супрацьпаказана.

Вяршыла. Чаму? I вы баіцёся?

Міралюбаў. Не, Віктар Паўлавіч, не баюся… Але я зараз знаходжуся ў такім заведзеным стане… Сёння ў мяне полюсы памяняліся… Увесь плюс уніз пайшоў. А ўверх — мінус… Баюся скампраметаваць апарат.

Вяршыла. Так… значыць, і вы выйшлі з гульні… Нюра! Ты збіраешся паступаць ва універсітэт. Не хочаш праверыць сябе перад паступленнем?

Нюра. Не, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла. Чаму? Ты ж разумніца! 3 паўслова ўсё разумееш! 3 табой працаваць адна асалода!

Нюра. Памыляецеся, Віктар Паўлавіч. Я — вар’ятка…

Вяршыла. Нюра! Гэта ж… самапаклёп.

Нюра. Не, не паклёп, Віктар Паўлавіч… Я люблю чалавека… А ў яго сям’я, дзеці… Ён мяне зусім не любіць. I не палюбіць ніколі… Я гэта ведаю. I ўсё роўна жыць без яго не магу… (Раптпам ускочыла і выбегла.)

Вяршыла. Так… Ну што ж… Нічога не застаецца…

Паўза.

Першым у крэсла сяду я… А вы ўслед за мной! (Узнімаецца без асаблівага эншузіязму.)

Папсуева (становіцца перад крэслам). Я вам гэта не дазволю.

Вяршыла (здзіўлена). Тамара ЦімафееўнаІ Ну, што вы баяліся за сябе, я разумею… А чаму вы баіцёся за мяне?.. Паколькі вы не хочаце быць лакмусавай паперкай, ёю буду я! (Робіць крок да крэсла.)

Папсуева. Толькі цераз мой труп!

Вяршыла. Што з вамі, Тамара Цімафееўна? Адкуль такі страх?

Папсуева. Я баюся не за вас!

Вяршыла. Аза каго? За мудрамер?

Папсуева. За тую высокую інстанцыю, якая… назначыла вас міністрам!

Вяршыла. Не разумею…

Папсуева. Ніхто, у тым ліку вы самі, не мае права сумнявацца ў правільнасці рашэння гэтай інстанцыі! Калі вас назначылі — значыць, вы таго варты!..

Вяршыла (не адразу). Нас усіх назначылі сюды…

Папсуева. Іменна! Таму ніхто з нас не мае права верыць нейкаму сепаратару больш, чым… Ніхто! Інакш мы можам дакаціцца чорт ведае да чаго!..

Вяршыла з палёгкай садзіцца ў сваё міністэрскае крэсла і згаджаецца з Папсуевай, хоць выгляду не падае. Уваходзіць Нюра і сядае за свой стол. Хавае мокрыя вочы.

Вяршыла. Што ж рабіць у такім разе? Апарат мы абавязаны праверыць… Каб даць сваё заключэнне. Мы сваімі вачамі павінны бачыць яго ў рабоце!

Папсуева (адчуўшы, што небяспека адсту піла). Ёсць прапанова… У вашай прыёмнай наведвальнікі. Вось давайце іх і праверым!

Паўза.

Вяршыла. А калі яны не дадуць згоды?

Папсуева. Трэба зрабіць так, каб яны не зда гадаліся, што гэта праверка.

Вяршыла (падумаўшы). Рабіць гэта тайна, не папярэдзіўшы… Нядобра!.. Нават на магнітафон нельга запісваць чалавека, калі ён не ведае…

Папсуева. Але ж гэта не афіцыйная праверка! Вынікі яе застануцца паміж намі! Мы ім ходу не дадзім!

Паўза.

Вяршыла. Можа, правядзём гэтую працэдуру ў вашым кабінеце?

Папсуева. Можна і ў маім. Але ж яны запісаліся на прыём да вас. I ведаюць, што вы пачалі прыём.

Паўза. Вяршыла думае.

Вяршыла. Добра… Прымаем такое рашэнне… Мы займаемся сваёй справай, а таварыш Мурашка — сваёй…

Мурашка. Віктар Паўлавіч! Мне трэба, каб кожны абавязкова сеў у крэсла з датчыкамі.

Папсуева. Ну, гэта не праблема. Ягор Фёдаравіч! Адсуньце ад стала мяккія крэслы і пастаўце гэтае…

Міралюбаў і Мурашка коцяць мяккія крэслы ў куткі кабінета. Мурашка ставіць сваё крэсла каля стала, правярае правады.

Вяршыла. Мікалай Ягоравіч… Каб не кідацца ў вочы і не выклікаць падазрэння… Сядзьце крыху далей. Вунь за той столік. Вам будзе зручна?

Мурашка. Безумоўна. (Садзіцца за столік у глыбіні сцэны.)

Міралюбаў (адчуваючы сябе ніякавата, як і Вяршыла). Можа, нам увогуле пайсці?

Вяршыла. А хто будзе пратакол падпісваць? Мы павінны засведчыць усё, што адбудзецца, калегіяльна!.. Нюра, з каго пачнём?

Нюра. Відаць, з бабулі. Восемдзесят два гады. I прыйшла яна самая першая.

Вяршыла. Восемдзесят два?.. Ёй ужо няма куды спяшацца. Давайце пачнём з вынаходцы. Мне ўжо нехта званіў пра яго. Не памятаю хто. Сказалі, што гэта будучы нобелеўскі лаўрэат. У яго нешта незвычайнае… Мікалай Ягоравіч!.. Вы толькі не адразу… Дайце нам пагаварыць з чалавекам. Вырашыць пытанне. А потым ужо, к канцу, уключай цеся.

Мурашка. Зразумеў.

Вяршыла. Зрабіце ласку, нагадайце рэпертуар. Каму што?

Мурашка. Гома нармаліс… Танец маленькіх лебедзяў.

Вяршыла (запісваючы для памяці). «Танец маленькіх лебедзяў».

Мурашка. Літара «Д». «Кліент»… «Развітанне з радзімай».

Вяршыла (піша). Агінскі. «Развітанне з радзімай».

Мурашка. «ПД»…

Вяршыла. Не трэба расшыфроўваць. Запомніў. Туш… (Піша.) Падумайце ўсё ж, чым замяніць. Ёсць у гэтым «свяце розуму», як вы сказалі, нейкая нацяжка. Дайце яму што–небудзь не наша… Замежнае. Які—небудзь рок ці блюз…

Мурашка. Віктар Паўлавіч… У мяне ж толькі класіка.

Вяршыла. Пашукайце што–небудзь з заходняй класікі.

Мурашка. Падумаю… Левая палавіна шкалы. «Т»…

Вяршыла. Памятаю. Талент. «О, дайце, дайце мне свабоду!» (Піша.) Што ў вас далей?

Мурашка. «Г». Геній. «Слаўся!» Міхаіла Іванавіча Глінкі.

Вяршыла. Падумайце над літарай. Непрыемна гучыць. Рэжа вуха.

Мурашка. «Слаўся!» непрыемна гучыць?

Вяршыла. Я пра літару кажу, а не пра музыку. Музыка цудоўная! Ну што, таварышы, пачнём? (Паўза. Выпівае вады з графіна. Хвалюецца.) Нюра! Будучага нобелеўскага лаўрэата!

Нюра выходзіць і адразу вяртаецца. За ёй у кабінет улятае Іван Пятровіч Залівака.

Залівака (вітпаючыся з кожным за руку, кожнаму гаворыць). Залівака Іван Пятровіч! Вынаходнік!

Вяршыла (паказваючы на выпрабавальнае крэсла). Сядайце, Іван Пятровіч.

Залівака. Не магу! Гару! Пылаю! У мяне кожная секунда на ўліку! Хачу тварыць для дзяржавы! Для народа! (Бегае па кабінеце.)

Вяршыла. Тады і я мушу ўстаць. Каб размаўляць з вамі нароўні. (Прыўзнімаецца з крэсла.)

Залівака. Што вы! Што вы! (Валіцца ў эксперыментальнае крэсла.) Вам Міхаіл Сямёнавіч званіў?

Вяршыла. Хто? А… Званіў.

Залівака. А Пал Палыч?

Вяршыла. Званіў…

Залівака. Значыць, вы ўжо ў курсе?

Вяршыла. У агульных рысах…

Залівака. У вас ёсць магчымасць увайсці ў гісторыю сусветнай навукі!

Вяршыла. Якім чынам?

Залівака. Зусім проста! Вось на гэтай паперцы трэба вашай рукой накрэсліць некалькі слоў! «Выдзеліць сродкі на паспяховае завяршэнне навуковай працы Залівакі Івана Пятровіча». Бачыце, колькі людзей ужо напісалі гэтыя словы? Пятнаццаць! Вы будзеце шаснаццатым! I больш ад вас нічога не па трабуецца!

Вяршыла (беручы ў Залівакі паперу). Колькі сродкаў трэба для паспяховага завяршэння вашых даследаванняў?

Залівака. Ат! Дробязь! Трыццаць мільёнаў. I мы адразу ж выйграем эканамічнае спаборніцтва з капіталізмам! Згадзіцеся, што гэта варта не трыццаці мільёнаў! Мільярды! Трыльёны!

Вяршыла. У чым сутнасць вашага вынаходніцтва? Мы павінны ведаць, на што санкцыяніруем трыццаць мільёнаў.

Залівака. Вынаходніцтва?! Адкрыццё!

Вяршыла. Хай будзе так. Некалькі слоў пра ваша адкрыццё…

Залівака. Я працую над вывядзеннем новай пароды курэй–нясушак. Яны будуць кудахтаць не пасля таго, як знясуць яйка, а перад гэтым! Разумееце? Да яйка! Куд–куд–куды! Куд–куд–куды!

Вяршыла. А якая розніца, калі яны будуць рабіць гэтае самае «куд–куд–куды»? Да яйка ці пасля яго?

Залівака. Што вы? Велізарная! Агромністая! Мы створым адзіны цэнтр у краіне са спецыяльнай апаратурай. Цэнтр будзе звязаны прамым провадам з усімі куратнікамі. Гм… Я хацеў сказаць — з усімі птушкафермамі і птушкафабрыкамі. Па спецыяльнаму сігналу з цэнтра ўсе куры пачынаюць кудахтаць. Разумееце? Уся краіна адразу куд–куд–куды! Куд–куд–куды!

Вяршыла. А што далей?

Залівака. Вы яшчэ не зразумелі?! Далей усе куры нясуць яйкі! Адразу па ўсёй краіне!

Вяршыла. Дык яны і без спецыяльнага сігналу нясуцца…

Залівака. Ха! Мы ж будзем падаваць сігнал для кудахтання не адзін раз у дзень, а два! Тры! Пяць разоў! Пяць яек у дзень ад кожнай курыцы! Уяўляеце? Мы ж усю краіну закідаем яйкамі!.. Што краіну? Свет! Мы не толькі людзей… Мы свіней, кароў, авечак будзем карміць яечняй! Вось вам і вырашэнне бялковай праблемы! (Ускочыў і зноў забегаў па кабінеце.)

Вяршыла. Сядзьце, Іван Пятровіч! Сядзьце!..

Залівака. Не магу! Не сядзець — дзейнічаць трэба!

Вяршыла. Вы мяне прымушаеце… (Прыўзні маецца з крэсла.)

Залівака. Даруйце! Забыўся! (Валіцца ў крэсла.)

Міралюбаў. У мяне адно пытанне да Івана Пятровіча…

Вяршыла. Калі ласка, Ягор Фёдаравіч… Гэта мой намеснік.

Залівака (ускочыўшы, кланяецца). Вельмі прыемна! Вельмі! (Падскочыўшы, цісне руку Міралюбаву.) Хоць мільён пытанняў! Любыя! У мяне на кожнае пытанне па тры адказы! А, Б, В!

Міралюбаў. Скажыце, Іван Пятровіч… А певень вытрымае?

Залівака. Што вытрымае?

Міралюбаў. Ну… Каб курыца несла некалькі яек у дзень? Ён жа таксама прымае нейкі ўдзел у гэтай справе.

Залівака, Канечне, яму будзе нялёгка! Давядзецца папрацаваць закасаўшы рукавы. Але ў мяне і гэтая праблема прадугледжана. Мы кожнай курыцы дадзім па персанальным пеўню. Як ва ўсіх пярнатых і млекакормячых!

Вяршыла. Вы ўжо правяралі сваю ідэю?

Залівака. А як жа? У лабараторных умовах! На адной курыцы! (Бегае па кабінеце.) Прабачце! Забыўся. (Валіцца ў крэсла.)

Вяршыла моўчкі ўзнімаецца.

Вяршыла. I які вынік?

Залівака. Цудоўны! Казачны! Вось акт аб эксперыменце! Вось пратакол і заключэнне вучонага савета! Вось рэзалюцыі сямі міністраў! Пісьмы двух акадэмікаў, якія падтрымліваюць ідэю і гатовы самі прыняць удзел у эксперыменце… Праўда, абодва яны на пенсіі! Але ў прынцыпе гэта не мае значэння.

Вяршыла (праглядаючы паперы). На што вы хочаце патраціць гэтыя трыццаць мільёнаў?

Залівака. Трыццаць — гэта толькі для пачатку! Так сказаць, на нулявы цыкл! Мне патрэбны НДІ куразнаўства, вылічальны цэнтр і свая эксперыментальная база. Як бачыце, прашу мінімум. У маштабах краіны — гэта капейка. Грош! А выйгрыш — трыльёны!

Вяршыла. Ваша думка, Тамара Цімафееўна?

Папсуева. Праблема бялка — самая вострая біялагічная праблема ў свеце. I калі б удалося яе вырашыць… Сапраўды Нобелеўскай не шкада.

Вяршыла. Што скажаце вы, Ягор Фёдаравіч?

Міралюбаў (філасофскі). Адной вымовай больш, адной — менш.

Вяршыла. Нюра! Зялёны!

Нюра. Калі ласка, Віктар Паўлавіч. (Працягвае зялёны аловак.)

Вяршыла (узняўшы аловак). Значыць, уся краіна адразу?..

Залівака. Уся! Куд–куд–куды! Куд–куд–куды! А потым горы яек і Манбланы! Гімалаі!..

Залівака не паспявае дагаварыць. Аглушальна грыміць туш. Усе аж уздрыгнулі ад нечаканасці. Туш прагрымеў адзін раз, другі, трэці…

Вяршыла. Эй вы там, на палубе! Спыніце музыку!

Залівака. Што вы! Не трэба! Гэта ж так сімвалічна!

Вялікая паўза. Вяршыла думае, сумняваецца і нарэшце адсоўвае ад сябе паперы.

Вяршыла. Вось што, Іван Пятровіч… Пакуль што я не магу падпісаць вашу просьбу…

Залівака (страшэнна ўражаны такой нечаканасцю). Не можаце? Чаму?!

Вяршыла. Бачаце, якая справа, Іван Пятровіч… У вас тут не хапае адной рэзалюцыі… I таму я не магу падпісаць…

Залівака. Як не хапае? Там пятнаццаць рэзалюцый і ўсе станоўчыя! Рэзалюцыі сямі міністраў! Нават міністра фінансаў! Што вам яшчэ трэба?

Вяршыла. У вас няма рэзалюцыі міністра харчавання. А ваш інстытут будзе падпарадкоўвацца яму. Патрэбна яго віза, Іван Пятровіч…

Залівака. Лічыце, што яна ў вас ужо ёсць! Там у мяне цётка і дваюрадны брат працуюць!.. Адтуль мне адразу сюды?

Вяршыла (без асаблівага энтузіязму). Адтуль да нас…

Залівака. Вельмі ўдзячны! Вельмі! Не развітваюся. Праз гадзіну буду ў вас! (Вылятае з кабінета.)

Паўза.

Вяршыла. Вы ўпэўнены, Мікалай Ягоравіч, што ваш апарат… даў правільную ацэнку?

Мурашка. Больш чым упэўнены.

Вяршыла. А чаму так гучна?

Мурашка. Надта высокі ўзровень біятокаў мозгу.

Вяршыла. Звар’яцець можна. У яго ж пятнаццаць рэзалюцый! Сем міністраў! Дактары навук! Акадэмікі! Заключэнне вучонага савета! I ўсе ж яны думалі! Хоць адным паўшар’ем… I то атрымліваецца многа!

Міралюбаў. А можа, усе яны — яго цёткі і дваюрадныя браты?

Вяршыла. Пакіньце, Ягор Фёдаравіч!.. Я сур’ёзна…

Мурашка. Апарат нават зашкаліла…

Вяршыла (з жахам). А я ж ледзь не падпісаў! Проста гіпноз нейкі! (Паўза.) Што ж атрымліваецца, Мікалай Ягоравіч? Што ваш апарат выратаваў нам трыццаць мільёнаў?

Мурашка (вінавата). Выходзіць, так…

Вяршыла (усё яшчэ ніяк не можа супакоіцца). Але ж міністры! Акадэмікі! Пратакол! У вас, Мікалай Ягоравіч, хоць адзін міністр стаіць за спіной? Хоць адзін акадэмік? На худы канец — ну хоць бы доктар навук? Адзін!

Мурашка. Ніводнага… На словах усе — за. А паперкі, рэзалюцыі — ніводнай…

Папсуева. Адна пісаная рэзалюцыя важыць больш, чым сто вусных! Трэба было паверыць акадэмікам. Нам сумнявацца ў іх кампетэнцыі…

Мурашка. Апарат працуе нармальна. Галавой ручаюся!

Папсуева. Што мы панясём высокаму начальству, калі яно нас пакліча? Вашу галаву? Ці апарат?

Вяршыла. Што ж рабіць? Нам трэба дакладна ведаць, а не прыблізна!

Папсуева. Трэба прадоўжыць выпрабаванні. Калі апарат зноў зрэагуе алагічна… Выкінуць яго разам з аўтарам!

Вяршыла. Тамара Цімафееўна!

Папсуева. А што? Жылі спакойна, мірна… Пісалі рэзалюцыі. Ніхто ніколі не сумняваўся ў іх правільнасці! А цяпер? Сядзім і ламаем галаву.

Паўза.

Вяршыла. Нюра! Хто там наступны?

Нюра. Дырэктар фабрыкі лёгкага і сярэдняга адзення Крутая Ніна Іванаўна і тры яе асістэнткі.

Вяршыла (да Мурашкі). Вы можаце праверыць усіх чатырох адразу?

Мурашка. Не. Толькі па адной.

Вяршыла (да Нюры.) Няхай уваходзіць адна. Без асістэнтак…

Нюра (адчыніўшы дзверы). Уваходзьце, Ніна Іванаўна!

Уваходзіць Крутая.

Крутая. Добры дзень!

Вяршыла. Добры дзень! Зноў вы, Ніна Іванаўна?

Крутая. Зноў я, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла. Сядайце… (Паказвае на выпрабавальнае крэсла.)

Крутая. Крэсла ў вас нейкае дзіўнае. Раней я не бачыла яго ў вас!

Вяршыла. Сучасны дызайн… Мастакі мудрагеляць. 3 чым на гэты раз, Ніна Іванаўна?

Крутая. Усё з тым жа, Віктар Паўлавіч. Як заўсёды. Зацвердзіць асартымент нашых будучых тавараў.

Вяршыла. Для чаго існуе ваш уласны міністр?

Крутая. Для накачкі. А справу можаце вырашыць толькі вы. За вамі апошняе слова.

Вяршыла. Лёгка жывецца вашаму міністру! Як у Хрыста за пазухай. Пакажыце ваш асартымент…

Крутая кладзе перад ім паперы і пачынае ўважліва аглядаць крэсла, у якім сядзіць. Усе напружана назіраюць за ёй. Толькі Вяршыла чытае паперы і робіць адзнакі алоўкам.

Навошта вам столькі трусоў? На дзесяць гадоў наперад? То вы кажаце, што вам мужчын не хапае, а то вы трусы плануеце аж на тры арміі!

Крутая. Нашы даследаванні паказалі, што яны хутка зношваюцца ад сучасных крэслаў. Штаны тыя нічога, вытрымліваюць. А вось трусы, паколькі яны з бавоўны, выходзяць са строю датэрмінова.

Вяршыла. Вы ж ведаеце, што бавоўны не хапае! Рабіце з сінтэтыкі!

Крутая. Спрабавалі. Мужчыны ў адзін голас запратэставалі. Сказалі, што адчуваюць сябе як у панцыры. I іскры ўначы сыплюцца… Вельмі ўжо кволы ваш брат пайшоў. Раней палатняныя насілі і не скардзіліся. А цяпер, бачыце, падавай вам чыстую бавоўну!

Вяршыла (узнімаючы галаву ад папер). Ну, ведаеце… Гэта ўжо самае сапраўднае марнатраўства!

Крутая. Што вы маеце на ўвазе?

Вяршыла (далікатна паказвае на свае грудзі). Гэтыя самыя… прыстасаванні. Тры мільёны! Яны ж будуць ляжаць мёртвым грузам на базах! А зменіцца мода… Іх жа потым на цюбецейкі ці кепкі не перайначыш!

Крутая. Вы ведаеце, колькі ў нас жанчын?

Вяршыла. Ну, не на кожнай жа назе яны іх носяць?

Крутая. Яны іх носяць… Калі б вы іх там насілі, Віктар Паўлавіч, вы б без роздуму падпісалі на дзесяць мільёнаў! Каб з дзесяці адзін выбраць!

Вяршыла. Значыць, бераце не якасцю, а колькасцю? Асуджаная практыка!

Крутая. Ну, а што ж рабіць, Віктар Паўлавіч? Закупіце нам французскае абсталяванне, французскія матэрыялы…

Гучыць танец маленькіх лебедзяў.

Што гэта ў вас? Музычная паўза? Аэробіка?

Вяршыла. Не… Гэта нашы тэхнікі апаратуру правяраюць. (Паўза. Вяршыла думае, вагаецца.) Добра, Ніна Іванаўна… Я вам стаўлю не тры мільёны, а пяць. Дзесяць — гэта вы ўжо занадта! Пяці мільёнаў на першы раз хопіць?

Крутая. Ну, Віктар Паўлавіч! Не чакала! Шчы ра прызнаюся… Думала, што і за тры мільёны давядзецца з вамі ўзагрудкі!.. А вы такі царскі падарунак нам паднеслі!

Вяршыла. Ну, павінен жа я быць рыцарам? Жанчыны — мая слабасць… Ёсць яшчэ пытанні, Ніна Іванаўна?

Крутая. Ёсць. Трэба зацвердзіць некалькі новых мадэляў на летні сезон. Мы хочам выпускаць іх з літарай «Н» і атэставаць на Знак якасці.

Вяршыла. Дзе вашы мадэлі?

Крутая. Тут. (Падышоўшы да дзвярэй, кліча.) Сорак пяць–дзевяноста!

Уваходзіць першая асістэнтка, брунетка. Прафесійным крокам ходзіць перад сталом, робіць прафесійныя позы манекеншчыцы.

Мадэль сорак пяць–дзевяноста. Мастак — мадэльер Марына Стрыжова. Касцюм рэкамендуецца для загарадных прагулак. Звярніце ўвагу… Сучасны модны сілуэт, сучасныя тканіны… Але гэта не проста касцюм, а касцюм — загадка…

Вяршыла. Загадка?

Крутая. Дапусцім, жанчына не паспявае вярнуцца з загараднай прагулкі або дачы дадому, каб пераапрануцца. А вечарам яна павінна быць у тэатры. Мы прадугледзелі і такі варыянт. Прагулачны касцюм становіцца вячэрнім…

Асістэнтка робіць некалькі рухаў, і чорныя штруксы ператвараюцца ў вельветавую спадніцу–максі.

Вяршыла (з захапленнем). Геніяльна! Гэта якраз тое, што трэба сучаснай жанчыне! Зацвярджаю. Давайце вашу наступную мадэль!

Крутая (падышоўшы да дзвярэй). Сорак сем–дванаццаць!

Уваходзіць другая асістэнтка, шатэнка.

Мадэль сорак сем–дванаццаць. Мастак Ігар Прымакоў. Ансамбль для дома, на кожны дзень. Многія лічаць, што дома жанчына можа хадзіць у любым адзенні. Гэта вялікая і трагічная памылка! Жанчына павінна быць прыгожай і прывабнай заўсёды і ўсюды. I ў першую чаргу дома, перад мужам. Трываласць сямейных адносін залежыць ад хатняга адзення жанчыны… Хацелася б, Віктар Паўлавіч, звярнуць вашу ўвагу на такую характэрную дэталь, якая падкрэслівае поўную роўнасць сучаснай жанчыны з мужчынам, яе незалежнасць і самастойнасць. Усё тое, што дала ёй эмансіпацыя. Наш касцюм пра дугледжвае элегантны рабочы пояс жанчыны.

Шатэнка імгненна вымае з сумкі пояс і зашпільвае яго на сабе.

Гэты пояс–патранташ трывала замацоўвае на жаночай таліі маленькі тапорык для рубкі мяса і сячэння дроў, нажоўку па дрэве і метале, малаток, пласкагубцы і кусачкі, два напільнікі, брусок і рашпіль, набор ножыкаў і нажніцы… Звычайныя і для бляхі. Праўда, прыгожа? I галоўнае — зручна, у любы момант усё пад рукой. Ніводнага лішняга руху!

Вяршыла (з захапленнем). Паслухайце!.. Гэта ж не мадэль! Гэта ж цудоўнае вынаходніцтва! На яго трэба адразу ж браць аўтарскае пасведчанне і запатэнтаваць! Абавязкова скажыце мне, калі выкінеце ў продаж. Гэта ж найлепшы падарунак на Восьмага сакавіка! Ды і на Новы год таксама!.. (Да асістэнткі.) Вы можаце ісці. Я віншую вас!

Шатэнка выходзіць.

Крутая (кліча). Пяцьдзесят–дзевяноста дзевяць!

Уваходзіць… Венера Мілоская ў вельмі смелым купальніку. Вяршыла нават прыўзняўся і абамлеў ад захаплення.

Мадэль пяцьдзесят–дзевяноста дзевяць… Мастак Уладзімір Юрын. Пляжны касцюм. Прашу звярнуць увагу на такую дэталь… Максімум адкрытага цела для сонца і паветра. Падабаецца?

Вяршыла, не адрываючы вачэй ад мадэлі, бездапаможна разводзіць рукамі.

Юрын — наш лепшы мастак. Спецыялізуецца на пляжных касцюмах.

Вяршыла. Гэта адчуваецца… (Да бландзінкі.) Падыдзіце бліжэй… Вось сюды… Сядайце ў гэтае крэсла… Расслабляйцеся… (Не тоячыся, любуецца прыгажосцю мадэлі).

Асістэнтка сядае ў крэсла і прымае позу зачаравання. Вяршыла зусім размяк. I тут нечакана загучаў паланез Агінскага «Развітанне з радзімай». Твар Вяршылы адразу закамянеў, набыў варожы выгляд.

Крутая. Ну як, Віктар Паўлавіч? Зацвярджаеце?

Вяршыла (не адразу). Апошнюю?.. Не…

Крутая. Што вы, Віктар Паўлавіч! Такі цу доўны ансамбль! Нарасхват пойдзе! Мы яго будзем прапаноўваць на Знак якасці!.. Падпісвайце!

Вяршыла. А на ім хопіць месца, каб паставіць Знак якасці?

Крутая (да асістэнткі). Ты можаш ісці, Галя…

Асістэнтка выходзіць яўна пакрыўджаная. Але выходзіць усё ж прафесійна–грацыёзна, як і трэба Венеры Мілоскай.

Я вас сёння не пазнаю, Віктар Паўлавіч! У чым справа? Вам жа спачатку спадабалася мадэль! Я ж па вачах вашых бачыла!

Вяршыла. Разумееце, Ніна Іванаўна… У кожным прадмеце павінна быць адзінства формы і зместу… Кожны касцюм… Як вам лепей сказаць?.. Павінен падкрэсліваць розум, інтэлект чалавека, яго сутнасць…

Крутая. Пры чым тут розум, Віктар Паўлавіч? Гэта ж пляжны касцюм! Навошта на пляжы інтэлект? Пляж — не інстытут кібернетыкі!

Вяршыла. Ніна Іванаўна… Я зацвердзіў усе вашы пазіцыі! А іх сто трыццаць сем. Гэтую пазіцыю я зацвердзіць не магу.

Крутая. Ну, павінны ж быць нейкія аргу менты!.. Чаму?

Вяршыла. Гэты, з вашага дазволу, касцюм… Падман. Ён заводзіць чалавека ў ілюзорны, міражны свет. Ён адбірае ў чалавека інтэлект!

Крутая. Госпадзі! Даўся вам гэты інтэлект!.. На дэманстрацыі мод гэты касцюм спадабаўся ўсім!

Вяршыла. Ха! Касцюм!.. Фігавыя лісткі! Тры ліснікі… Мы з вамі, Ніна Іванаўна, павінны думаць аб маральнасці і нявіннасці тых, хто будзе насіць такія… касцюмы! I хто будзе на іх глядзець!.. Я лічыў вас, Ніна Іванаўна, больш сур’ёзным кіраўніком…

Крутая. А я, Віктар Паўлавіч, ніколі не думала, што вы такі… пурытанін! Не давяраеце нашым лепшым майстрам! Яны атрымліваюць спецыяльныя прызы ў Лондане і Парыжы!

Вяршыла. Гэта вам не Лондан і не Парыж, Ніна Іванаўна!

Крутая. Бачу! Хто вы такі, што бераце на сябе смеласць выносіць прысуд рэчам, у якіх вы… Якія вы не зусім разумееце?

Вяршыла. Ах, не разумею?.. А чаму ж вы штодня бегаеце да мяне ўзгадняць свае мадэлі?

Крутая. Мяне прымушае рабіць гэта мой міністр!

Вяршыла. Ах, ваш міністр!.. А чаму ён сам не зацвярджае свае трыліснікі? Баіцца?

Крутая (падышоўшы да Вяршылы). Ведаеце, хто вы, Віктар Паўлавіч?

Вяршыла. Ведаю. Міністр узгадненняў.

Крутая. Не. Вы не міністр, Віктар Паўлавіч… Вы — пень у штанах! Пень на дарозе! Які ні аб’ехаць, ні абысці!.. (Выходзіць, моцна грукнуўшы дзвярамі.)

Няёмкая паўза: у прысутнасці падначаленых назвалі міністра пнём.

Папсуева. Прыгожы ансамбль…

Вяршыла. Прыгожы? Вы б яго надзелі, Тамара Цімафееўна?

Папсуева. Ну, ведаеце… пры маёй пасадзе… думала, што мужчынам такое падабаецца.

Вяршыла. Вы не былі мужчынам… Адкуль вам ведаць, пры вашай пасадзе, што ім падабаецца, а што не?..

Нюра. Віктар Паўлавіч… Там, у прыёмнай, яшчэ бабуля чакае…

Вяршыла. Якая бабуля?

Нюра. Пенсіянерка. Загуменная Кацярына Антонаўна.

Вяршыла. А–а! Зусім забыўся!.. Запрашай.

Нюра выходзіць і тут жа вяртаецца. Услед за ёй уваходзіць мілая, сімпатычная бабуля. Яна спынілася каля парога і корпаецца ў сумцы.

Праходзьце, бабуля, сюды. Бліжэй да стала. Што вы там спыніліся ў парозе?

Загуменная. Зараз, мае дзеткі, зараз… (Вымае з сумкі хатнія тапкі, надзявае іх замест старэнькіх, стоптаных пантофляў. Затым бе ражліва разгортвае насавую хусцінку і чапляе на жакет ордэн «Маці—гераіня». Толькі пасля гэтага ідзе да стала.)

Вяршыла (выходзіць ёй насустрач). Добры дзень, Кацярына Антонаўна! (Паказвае на тапкі.) А гэта вы навошта?

Загуменная. Ну што вы, таварыш міністр! У вас тут так прыгожа, так чыста!.. Ступіць боязна. Тут жа людзі прыбіраюць. Іх паважаць трэба.

Вяршыла. Сядайце, Кацярына Антонаўна, сюды. (Падсоўвае ёй выпрабавальнае крэсла.) Тут вам будзе зручна. А гэта ў вас што?

Загуменная. «Маці—гераіня»…

Вяршыла. Ух ты! Першы раз бачу зблізку. Колькі ж у вас дзетак?

Загуменная. Ай, не так ужо і шмат. Адзінац цаць…

Вяршыла. Адзінаццаць?! I ўсе жывыя?

Загуменная. Усе, дзякуй Богу. Ёсць сярод іх і ўрачы, і інжынеры, і старшыня калгаса. Нават адзін акадэмік ёсць.

Вяршыла. Вось гэта сямейка! (Да Папсуевай.) Вось з каго трэба браць прыклад, Тамара Цімафееўна!.. I ўнукі ёсць?

Загуменная. А як жа без унукаў? Раўнюсенька трыццаць тры. Па трое на кожнага. Вось праўнукаў пакуль малавата. Шасцёра ўсяго…

Вяршыла. Ну, ведаеце, Кацярына Антонаўна!.. Я б вам за такое Героя Савецкага Саюза не пашкадаваў! «Не то, что нынешнее племя!»

Загуменная. Ай, мае вы дзеткі! Цяпер жа людзям часу няма. Яны то тэлевізар глядзяць, то музыку круцяць, то на сходах розных сядзяць. Калі б было меней сходаў, можа б, і дзяцей было больш…

Вяршыла. Не забываюць яны вас?

Загуменная. Хто? Дзеткі? Ну што вы, таварыш міністр! Мае дзеці не такія. Кожнае свята прыязджаюць. I на Май, і на Кастрычнік, і на Новы год. Як панаедуць, то не ведаю, дзе пасадзіць, дзе каго пакласці! Хоць і пяцісценка, а месца не хапае.

Вяршыла. Аякз гэтым?.. Матэрыяльна пама гаюць?

Загуменная. Ай, і не кажыце, таварыш міністр! Кожны месяц па некалькі пераводаў. Не паспяваю і на пошту бегаць! Я ж яшчэ і пенсію атрымліваю. Хоць і невялікую, але ўсё ж атрымліваю. Ведаеце, колькі ў мяне на кніжцы? (Нахіля ецца, шэптам.) Аж сем тысяч! Як раней, то, відаць, мяне ўжо даўно б раскулачылі!

Вяршыла. Ну што вы, Кацярына Антонаўна! Вашы грошы — святыя грошы!.. А сюды вы па яко справе? Як бачу, ніхто вас увагай не абыходзіць, ніхто не крыўдзіць…

Загуменная. Каб жа не крыўдзілі!.. Я ўжо ўсіх абышла, некалькі пар пантофляў стаптала. А праўды так і не знайшла. Вось у адным месцы мне і падказалі, што толькі вы і можаце мне памагчы.

Вяршыла. Вось чортавы бюракраты! Такога чалавека прымушаюць хадзіць па інстанцыях!.. А на каго ці на што вы скардзіцеся? Хто вас пакрыўдзіў?

Загуменная. Я не скарджуся, таварыш міністр… Даруйце, як вас па бацюшку?

Вяршыла. Віктар Паўлавіч…

Загуменная. Не скарджуся, Віктар Паўлавіч. Я прашу. За свае грошы прашу. А з мяне кпяць. Некаторыя нават гэтай самай… псіхічкай называюць.

Вяршыла. Такіх трэба здымаць з работы і… на пятнаццаць сутак! Каб дзесятаму заказалі! А што вы просіце, Кацярына Антонаўна?

Загуменная. Ай, дробязь, Віктар Паўлавіч! Нават няёмка гаварыць.

Вяршыла. Смела гаварыце. Мы вас правільна зразумеем. На тое мы тут і сядзім.

Загуменная. Дамавіну хачу заказаць.

Вяршыла (не адразу). Што заказаць?

Загуменная. Дамавінку. У якой на могілкі адвозяць.

Вяршыла. Наколькі я ведаю… Ёсць жа спецыяльныя камбінаты. А ў вашым раёне няма такога?

Загуменная. Камбінат–то ёсць. А мой заказ не прымаюць. Кажуць — не паложана.

Вяршыла (з абурэннем). Дажыліся! Дабюракраціліся! Дакаціліся! Нюра! Знайдзіце мне нумар іх камбіната. Я сам з імі пагавару!

Нюра. Зараз, Віктар Паўлавіч.

Вяршыла. Заява ў вас пры сабе?

Загуменная. Прысабе, прысабе, дзеткі. (Корпаецца ў сумачцы.) Вось заўсёды так… Калі трэба — як скразняком змахне… Ага! Вось яна. (Працягвае паперку Вяршылу.)

Вяршыла (яшчэ не разгарнуўшы заявы). Хто ж у вас памёр, Кацярына Антонаўна?

Загуменная. Ніхто, дзякуй Богу. Усе жывы і здаровенькі.

Вяршыла (са здзіўленнем). Для каго ж вы труну заказваеце?

Загуменная. Для сябе, мае дзеткі…

Усеагульнае ашаламленне. Папсуева круціць пальцам каля скроні, стараючыся, каб гэта ўбачыў Вяршыла.

Вяршыла. Для сябе?! Але ж вы яшчэ… Даруйце… Жывая!

Загуменная. Аяк жая паспею заказаць, калі памру?

Вяршыла. Бабуля! У вас адзінаццаць дзяцей і трыццаць тры ўнукі! Няўжо яны не паклапоцяцца?

Загуменная. Ай, пра што вы кажаце, Віктар Паўлавіч! Вядома, паклапоцяцца. Але навошта ж ім лішні клопат?.. Хадзіла я ў той камбінат… Там заўсёды чарга. Людзі нервуюцца, плачуць, лаюцца… I на тых, хто жыве. I на тых, хто памёр… Ведаеце, колькі я за сваё жыццё ў чэргах настаялася? У–га! Па хлеб, па мыла, па керасін, паркаль, па муку, па масла, па сялёдку… Калі скласці ўсё гэта ў адно месцейка, дваццаць гадоў з майго жыцця выкрасліць трэба. Дальбог, не меней!.. Не хачу, каб мае дзеці праз мяне яшчэ ў чарзе стаялі. Непакоіліся… Перажывалі… Я ж не толькі дамавінку, я і стужкі да вяночкаў хачу заказаць. Ад іх імя… Няхай прыедуць яны на ўсё гатовае і паплачуць трошкі па мне… Яны ж у мяне вельмі харошыя! Занятыя ад ночы і да ночы… То канферэнцыі, то сімпозіумы, то футбол…

Вяршыла. Ну, матуля… Усякае чуць даводзілася. А такое чую ўпершыню. Аналагаў яшчэ не было. I дзе ж вы, прабачце, будзеце трымаць… дамавіну?

Загуменная. У хаце, за шырмачкай. А як адчую, што пара мая прыйшла, пераапрануся ва ўсё чыстае і лягу… I нікому ніякіх клопатаў. Толькі перад гэтым усім тэлеграмы пашлю…

Нечакана вельмі гучна загучала арыя князя Ігара «О дайце, дайце мне свабоду!».

Ой, якая прыгожая музыка ў вас! Проста сэрца ў ёй купаецца! А то цяпер як пачнуць дзьмуць — ва ўсім калгасе шыбы з вокнаў высыпаюцца…

Вяршыла (справіўшыся з хваляваннем). Можа, мяне і асудзяць, але просьбу вашу, Кацярына Антонаўна, я выканаю.

Загуменная (расчулена). Дзякую, сынок! Вось нездарма ж падказалі людзі да цябе ісці… Толькі ты ўжо, калі ласка, напішы, каб прыгажэйшая была. Грошы ў мяне ёсць. Я заплачу… Жыццё ў мяне ой якое было! Не дай бог нікому такога. То хоць паляжу ў прыгожым доміку. Гэты ж ужо апошні будзе…

Вяршыла. Напішу, каб самы прыгожы быў. I бясплатна.

Загуменная (спалохана замахала рукамі). Не! Не! Не трэба бясплатна! Што пра мяне людзі скажуць? Я ж багатая!.. Вось толькі, калі можна… Напішы ты, сынок, каб з дубу зрабілі… Я разумею, чаму ты так глядзіш на мяне. Думаеш, з глузду з’ехала бабка! Нібыта не ўсё роўна ёй, у якой дамавіне будуць яе костачкі тлець?.. Ды не… Мне ўсё адно… А раптам я яшчэ затрымаюся на гэтым свеце? А шашаль возьме ды і паточыць маю дамавінку… Калі яна будзе з простых дошак змайстравана. А дуб яму не па зубах…

Вяршыла (хутка піша і аддае заяву). Вось, Кацярына Антонаўна… Напісаў, каб без усякай чаргі! Самую прыгожую і абавязкова з дубу.

Загуменная. Дзякую, сынок! Праўду кажуць: свет не без добрых людзей. Дзякую! (Нізка кланяецца Вяршылу.) Хоць я ў Бога і не веру, але памалюся за цябе… Сардэчны ты чалавек, хоць і міністр! (Кланяецца Папсуевай і Міралюбаву.) I вам, дзеткі, дзякую! (Ідзе да дзвярэй, нізка кланяючыся. Там яна здымае тапкі, зноў надзявае пантофлі і, яшчэ раз пакланіўшыся, выходзіць.)

Вялікая паўза.

Папсуева. Вар’ятка нейкая! Трэба праверыць, ці не збегла яна з Навінак…

Вяршыла (не вытрымлівае і крычыць). Замаўчыце, Тамара Цімафееўна! Замаўчыце! Яна не вар’ятка! Яна разумнейшая за нас з вамі!..

Папсуева. Калі кожная бабуля захоча яшчэ пры жыцці заказаць сабе дамавіну, у чым будзем хаваць сапраўдных нябожчыкаў?

Міралюбаў (узнімаецца, падыходзіць да Папсуевай і, гледзячы ёй у вочы, пачынае лічыць). Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць, сем, восем…

Вяршыла (спакойна). Ягор Фёдаравіч… Сядзьце на сваё месца. (Падае першай тэлефаністцы кавалачак паперы.) Люда! Закажыце мне вось гэты нумар. Тэрмінова!.. Таварышы… Думаю, усе вы пераканаліся, што апарат працуе бездакорна. Яго трэба неадкладна зацвярджаць і запускаць у серыю. Паколькі думкі падзяліліся, пратакол зараз падпісваць не будзем. Справа не зусім звычайная. Я павінен параіцца…

Першая тэлефаністка. Віктар Паўлавіч! Здыміце пяты. Там абанент, якога вы прасілі…

Вяршыла (па тэлефоне). Мама? Гэта ты?.. Ага, гэта я, Віктар… Віця… Ды не, нічога не здарылася… Проста захацелася пачуць твой голас… Як ты там?.. Здароўе як?.. Я пытаюся, як здароўе?.. Можа, лякарствы якія патрэбны?.. Што я хацеў?.. Хачу сказаць, што ў нядзелю мы прыедзем да цябе ў госці… Ага… Усе… I Наташа, і дзеці… Мы засумавалі па табе… Гэта ж колькі не бачыліся!.. Не, на гэты раз не ашукаем… Абавязкова прыедзем… Да сустрэчы, мама! Цалую цябе… (Паклаў трубку, доўга сядзіць моўчкі.) Значыць, я пайшоў. Прашу не разыходзіцца і чакаць мяне. Вы, Мікалай Ягоравіч, таксама будзьце тут.

Мурашка. Добра, Віктар Паўлавіч. Буду чакаць…

Вяршыла выходзіць. Святло паступова гасне. Нейкі час на сцэне поўная цемра. Потым на сцэне пачынае святлець. Гэта ўжо раніца. Няма тэлефаністак і Нюры. Папсуева і Міралюбаў спяць там, дзе сядзелі… Вельмі асцярожна аглядаючыся, ціхенька ўзнімаецца Міралюбаў. Ён на пальчыках падыходзіць да выпрабавальнага крэсла, павольна абыходзіць яго, некалькі разоў дакранаецца да бліскучага паўабруча — спачатку адным пальцам, затым далонню, затым ужо абедзвюма рукамі. I боязна, і надта ж хочацца! Нарэшце ён асцярожна садзіцца ў крэсла. Паўза.

Пачынае гучаць танец маленькіх лебедзяў. Міралюбаў шчасліва ўсміхаецца, заплюшчыў вочы і слухае, слухае цудоўную мелодыю. Яму нават не хочацца ўзнімацца з крэсла. Але ён прымушае сябе ўзняцца. Ён на пальчыках, як балерына, танцуе танец маленькіх лебедзяў, выкідваючы такія фантастычныя па, якія і не сніліся маленькім лебедзям. Пад музыку, танцуючы, ён ідзе на сваё месца і, шчасліва ўсміхаючыся, засынае. Цяпер ужо, здаецца, па–сапраўднаму. Гома нармаліс! Большага ён і не хацеў.

Папсуева (ціха ўзнімаецца і падыходзіць да Міралюбава). Ягор Фёдаравіч!.. Ягор Фёдаравіч!.. (Грамчэй.) Ягор Фёдаравіч!..

Але шчаслівы Міралюбаў спіць, як дзіця. Папсуева падыходзіць да Мурашкі і таксама спачатку ціха, а затым грамчэй кліча яго.

Мікалай Ягоравіч!.. Мікалай Ягоравіч!.. Прачніцеся!..

Спіць моцным сном і Мурашка, супакоены тым, што нарэшце ў яго з’явілася рэальная надзея. Папсуева надзвычай асцярожна, крутамі падыходзіць да магічнага крэсла. Доўга не адважваецца, але вельмі ўжо вялікая спакуса, якая ўрэшце перамагае. Папсуева ціха, па сантыметры ў секунду, апускае сваё цела ў крэсла. Села, чакае. Маўчанне. Папсуева крыху паёрзала ў крэсле, прыўзнялася і зноў села. Адзін раз, другі… I раптам рэзка, аглушальна грыміць туш. Ён, як прашча, выстрэльвае з крэсла Папсуеву і ў адзін міг пераносіць яе на тое месца, дзе яна перад гэтым спала. Падхапіліся спалоханыя Мурашка і Міралюбаў. Толькі Папсуева «спіць». А туш грыміць! Уваходзіць Вяршыла.

Вяршыла. Што тут у вас адбываецца? Чаму такое землетрасенне? Хто ўключыў? Мікалай Ягоравіч! Спыніце музыку! Вы ж увесь горад на ногі ўздымеце!

Мурашка (завіхаючыся каля апарата). Нічога не разумею! Да апарата ніхто не падыходзіў. А яго зашкаліла і замкнула…

Папсуева (зларадна). Ну?! Цяпер бачыце? Без усякай прычыны і зашкаліла і замкнула! Я ж казала, што гэтаму сепаратару нельга верыць! А вы хочаце вырашаць ім чалавечы лёс!..

Вяршыла. Ды зрабіце ж вы што–небудзь, Мікалай Ягоравіч!

Нарэшце Мурашку ўдалося ўціхамірыць свой мудрамер. Ён націснуў нейкую кнопку, і ў кабінеце ўсталявалася напружаная цішыня. Усе ўважліва глядзяць на Вяршылу. Але на яго твары такая складаная гама пачуццяў, што прачытаць яе немагчыма. Ён нават знешне змяніўся, стаў нейкім іншым. Ён прайшоў за свой стол, сеў і доўга маўчыць.

Міралюбаў. Ну што, Віктар Паўлавіч?

Вяршыла (не адразу). Віншую вас, таварышы… Нас скарацілі…

Папсуева. Каго іменна?

Паўза.

Вяршыла. Усіх. Усё міністэрства. (Паўза.) Нас ператварылі ў інстытут мудраметрыі…

Папсуева. У што ператварылі?

Вяршыла. Навукова–даследчы інстытут мудраметрыі… Аклады на пяцьдзесят працэнтаў вышэй міністэрскіх.

Паўза.

Мурашка (разгублена). А як жэ я? Што будзе з маім апаратам?

Вяршыла. Вас, Мікалай Ягоравіч, мы бяром у свой інстытут малодшым навуковым супрацоўнікам. Будзеце разам з намі ўдасканальваць апарат. На яго даводку нам далі дзесяць гадоў.

Мурашка. Што?! Якая даводка? Пра што вы гаворыце, Віктар Паўлавіч! Вы ж пераканаліся, што апарат дасканалы!

Вяршыла. Я вас разумею, Мікалай Ягоравіч!.. Нават, калі хочаце, крыху спачуваю… Але… Вы кажаце, не патрэбна даводка?

Мурашка. Не патрэбна!

Вяршыла. Тады растлумачце мне… Чаму яго раптам ні з таго ні з сяго зашкаліла і замкнула?

Мурашка. Не ведаю… Упершыню такое здарылася.

Вяршыла. Вось бачыце… А трэба! Абавязкова! Каб ніякіх нечаканасцей. У апарат «там» паверылі і далі нам дзесяць гадоў… на яго дапрацоўку.

Мурашка (ледзь не плача). Яў канцы дня вам скажу, у чым справа. 3 ім жа ўпершыню такое! Не трэба дзесяць гадоў! Дайце мне дзесяць гадзін! Максімум дзесяць дзён дайце! Не больш!

Вяршыла па–сяброўску бярэ яго за плячо і адводзіць крыху ўбок.

Вяршыла (ціха, з асаблівым значэннем). Вы дзе працуеце, Мікалай Ягоравіч?

Мурашка. Зараз? Нідзе… Звольнілі… Скарацілі…

Вяршыла. Калі гэта здарылася?

Мурашка. Даўно. Шэсць гадоў назад.

Вяршыла. Жонка яшчэ не кінула?

Мурашка. Пакуль не…

Вяршыла. Дзеці ёсць?

Мурашка. Двое…

Вяршыла. Карміць іх трэба?

Мурашка. Пакуль яны мяне кормяць…

Вяршыла. I вы яшчэ супраціўляецеся… Мы ж вам даём пастаянную пасаду малодшага навуковага супрацоўніка… Вы не доктар навук?

Мурашка. Не, што вы!..

Вяршыла. Іне кандыдат?

Мурашка. Не…

Вяршыла. Больш высокую пасаду даць не можам. Праз год ці два атрымаеце ступень і будзеце разам з намі даводзіць патрошкі, пакрысе свой мудрамер. Мы яго абавязкова зробім, Мікалай Ягоравіч!

Мурашка (крычыць). Навошта ж дзесяць га доў?! Хопіць дзесяць гадзін!

Вяршыла. Так трэба, Мікалай Ягоравіч. Так трэба… Сама жар–птушка села ў вашы рукі, а вы яе трымаць не хочаце! Трымайце сваю жар–птушку мацней! Трымайце! А то…

Вяршыла не дагаварыў. У кабінет улятае Залівака. Пальцамі рукі ён паказвае «вікторыю». Захлынаючыся ад шчасця, ён нават гаварыць не можа — бегае і кожнаму па чарзе паказвае «вікторыю». Нарэшце з яго вырваўся пераможны кліч: «Вікторыя! Вікторыя!» Мурашка ў роспачы падае ў выпрабавальнае крэсла, закрыўшы твар рукамі. I апарат запрацаваў. Урачыста і велічна, як гімн чалавеку, чалавечай мудрасці, гучыць «Слаўся!». Вяршыла, Міралюбаў і Папсуева ўздрыгнулі ад нечаканасці і міжволі сталі вакол Мурашкі ганаровай вартай. Стаў і Залівака, цяпер ужо паказваючы «вікторыю» пальцамі абедзвюх рук.

На гэтай урачыстай і велічнай ноце і закрываецца заслона.

1987

Стомлены д'ябал. Сяргей Кавалёў

Фантасмагорыя ў дзвюх дзеях з жыцця і літаратуры беларусаў

АСОБЫ

Яська — гаспадар.

Паўлінка — ягоная жонка.

Д’ябал.

Сусед.

Суседка.

1-ы Вайсковец.

2-і Вайсковец.

Незнаёмы.

1-я Распусніца.

2-я Распусніца.

Карчмар.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

З’ява першая

Перад глухой мураванай сцяной сядзіць на зэдліку Яська і майструе з вяроўкі пятлю.

Яська. Конча, сёння павешуся. Не збаюся ўжо, як тады. Чым жыць так пагана, як мы цяперака жывём, — лепш у пятлі задушыцца. Усё нам насуперак ідзе. Нічога не ўдаецца так, як мы хочам! А калі раптам нешта здарыцца з нашай волі, дык нам жа на бяду. I ўсе вакол смяюцца з глупства, якое мы ўчынілі. Пэўна, Бог выракся нас і пакінуў на з’яданне д’яблу. (Зрабіўшы пятлю, узлазіць на зэдлік і прывязвае другі канец вяроўкі за жалезную бэльку, якая тырчыць са сцяны.) Б’ешся як рыба аб лёд, свету белага за працай не бачыш, а плёну — ніякага. Прыйдзеш дамоў — і там няма ладу і спакою. Ад маёй Паўлінкі ніколі ласкавага слова не пачуеш, толькі: «Чаго сядзіш, Яська!» ды «Чаго ляжыш, Яська!». Нібыта калі я ўстану — нешта ў свеце зменіцца! Конча, павешуся! (Торгае некалькі разоў за вяроўку, застаецца задаволены тым, як яна прымацавана.) Эх, каб гэта Адам, бацька наш першы, не саграшыў, дык мы б цяпер так не гаравалі. Навошта ён, дурань, паслухаўся Еву і сарваў яблык з праклятага дрэва? Не мог узяць у рукі які дрын ды ўсыпаць настырнай бабе як след за яе цікаўнасць? (Прасоўвае галаву ў пятлю.) У самы раз. Ну, здаецца, усё. (Нерашуча.) Хіба што пакурыць перад самай смерцю. (Лазіць па кішэнях.) Чорт, як на бяду забыўся цыгарэты.

З-за вугла выходзіць Д’ябал, вымае з кішэні пачак цыгарэт і закурвае. У Д’ябла няголены твар, стомлены выгляд, пацёртая вопратка.

Гэй, добры чалавек, дай закурыць!

Д’ябал уважліва глядзіць на Яську, потым моўчкі аддае яму сваю цыгарэту.

(Зацягваецца.) Дзякуй табе, добры чалавек.

Д’ябал. Дык кажаш, ва ўсіх цяперашніх няшчасцях вінаваты Адам з Еваю?

Яська (важна). Ясна, што яны.

Д’ябал. А яшчэ д’ябал?

Яська. Вядома. Хто нас усіх зводзіць, хто перашкаджае нашым намерам?

Д’ябал (асцярожна). А... Бог?

Яська. О, і ён таксама! Чаму спіць у шапку, чаму не дапаможа?

Д’ябал. А ты? Ты сам?

Яська (разгублена). Я? Што я магу? Хіба ад мяне нешта залежыць? (Заводзіцца.) Вось каб я быў на месцы Адама — не паслухаўся б Еву, не сарваў бы яблык з дрэва. I жылі б мы з табой цяперака, братка, у раі, не мусілі б гнуць спіну ды пакутаваць.

Д’ябал. Жылі б у раі? (Ажно падскоквае.) Хочаш, Яська, я дапамагу табе выправіць памылку Адама?

Яська (занепакоена). А ты, чалазеча, кім будзеш? Скуль ты ўзяўся ў нашых мясцінах? (Падазрона.) Скуль ты ведаеш маё імя?

Д’ябал. Я не чалавек. (Уздыхае.) Я д’ябал.

Яська. Маці Божая! (Са страху ледзь не звальваецца з зэдліка.)

Д’ябал падхоплівае яго і трымае за ногі. Ратуйце, вешаюся!

Д’ябал. Не бойся, я цябе трымаю. (Дапамагае Яську зняць пятлю і злезці з зэдліка.)

Яська сядае на зэдлік і пераводзіць дух.

Яська. Праз цябе я мала не павесіўся.

Д’ябал. А ты хіба не меў такога намеру? (Паказвае рукой на пятлю.)

Яська. Дзе там! Калі хочаш ведаць, я не першы раз вешаюся. Але не хапае адвагі. Узлезу на зэдлік, накіну пятлю на шыю, пастаю, пакуру. Уяўляю, як на маім пахаванні будуць галасіць сваякі ды суседзі, як жонка будзе сабе локці кусаць. Усміхнуся, здыму пятлю ды пайду сабе дахаты. Неяк лягчэй на душы робіцца, нібыта нанова на свет нарадзіўся.

Д’ябал. Не трэба вешацца, Яська. (Бярэ Яську за руку.) Хочаш жыць у раі?

Яська. Хто ж не хоча? Але дзе ён цяпер, той рай? Ты паглядзі, што навакол адбываецца. (Зноў заводзіцца.) Эх, каб гэта наш першы бацька Адам не саграшыў...

Д’ябал (перапыняе). Ты можаш выправіць памылку Адама. Ты наракаў, што ад цябе нічога не залежыць, што ты нічога не можаш. Зараз ад цябе залежыць усё, ты можаш выратаваць увесь Сусвет, Яська.

Яська (спалохана). Як гэта?

Д’ябал. Адам не вытрымаў выпрабавання, паддаўся спакусе і быў выгнаны з раю. Прызнаюся, што і я да гэтага прычыніўся. Але зараз я хачу дапамагчы чалавеку выратавацца. Хачу, Яська, каб ты прайшоў выпрабаванне і перамог спакусу. Тады людзі вернуцца ў рай, перастануць гараваць ды пакутаваць, зажывуць весела ды шчасліва. (Натхнёна.) Мы перапішам нанава твой лёс, зменім гісторыю тваёй краіны, павернем шляхі ўсяго чалавецтва!

Яська (збянтэжана). Але чаму акурат я? Чаму ты прыйшоў сюды, да нас? Што, мы лепшыя за ўсіх? Не бачыш хіба, як мы жывём?

Д’ябал. Не лепшыя. Можа, якраз наадварот, горшыя. Але таму я вас і выбраў. А край ваш мне падабаецца. (Сентыментальна.) Як там было ў паэта?

Яська (паслужліва). «Широка страна моя родная!»

Д’ябал. Не, не тое.

Яська. «Litwo! Ojczyzno moja!»

Д’ябал. Зусім не тое. Ага, вось: «Паміж пустак, балот беларускай зямлі...»

Яська (перапыняе). Ясна, дзе балоты — там і чэрці! (Падазрона.) А табе навошта гэта ўсё? Дзеля чаго ты стараешся?

Д’ябал. Я стаміўся, Яська. Як ты ведаеш, калісьці вельмі даўно я быў анёлам і жыў у раі. Але потым з-за сваёй пыхі паўстаў супраць Бога і быў скінуты ў пекла. Я думаў, што я сам змагу быць Богам і збудую сабе іншы, яшчэ лепшы Сусвет! Але я памыліўся, Яська. Я не Бог, я нічога не магу стварыць, магу толькі разбураць і псаваць створанае Богам. Каб ты толькі пабачыў, як жахліва выглядае цяпер пекла, як там змрочна і няўтульна!

Яська. Божа барані!

Д’ябал. Доўгае знаходжанне там шкодзіць майму здароўю. Паглядзі на мяне: хіба я падобны на князя цемры, на ўладара зямлі?

Яська (прыглядаецца). Прызнацца, выглядаеш ты як нейкі задрыпанец.

Д’ябал. Я адчуваю сябе старым і хворым. Я нават прымаю лекі! (Вымае з кішэні жменю таблетак і паказвае Яську.) Хутка я пачну баяцца смерці. Я, вечны дух!

Яська (сам сабе). Во небарака! А як мы з-за цябе хварэем ды паміраем?

Д’ябал. Апошнім часам я жыву на зямлі і стараюся як мага радзей наведваць пекла. Але і на зямлі цяпер цяжка знайсці добрае месца для адпачынку. Скажы, у што вы, людзі, ператварылі сваё жытло? Паўсюль пануюць гвалт і нянавісць, зайздрасць і ашуканства.

Яська. А хіба не ад цябе ўсё зло на зямлі?

Д’ябал. Павер мне, Яська: вось ужо дзве тысячы гадоў, як я не ўмешваюся ў вашыя справы. I што ад гэтага змянілася? Чалавек сам, без маёй дапамогі і нават насуперак майму жаданню, ператварае зямлю ў пекла! Прыдумвае такія рэчы, ад якіх мне робіцца страшна. Прызнаюся, я не адчуваю сябе тут, сярод вас, у бяспецы. (З настальгіяй.) Я стаміўся. Я хачу назад у рай. Прагну цішыні і спакою.

Яська (сам сабе). Бач ты, і яму ў рай захацелася, чорту лысаму.

Д’ябал. Я прызнаю сваю прыкрую памылку і хачу прасіць у Бога прабачэння. Ведаю, што я апошні з грэшнікаў, але спадзяюся на божую міласэрнасць. Калі я дапамагу людзям, можа, і мне даруецца? Вось чаму я прапаную табе, Яська, выправіць памылку Адама. (З надзеяй.) Ну як, ты згодны?

Яська. Што мне губляць? Як кажуць, ці пан, ці прапаў. А якое выпрабаванне мяне чакае? (Жартуе.) Не есці яблыкі?

Д’ябал. Не зазіраць у місу.

Яська (здзіўлена). У якую місу?

Д’ябал. У звычайную, якая будзе стаяць на абрусе.

Яська. Шкада, я акурат яблыкі не люблю. (Сам сабе.) Я думаў, ён бог ведае чаго запатрабуе, а тут такая дробязь. (Да Д’ябла.) А дзе мне шукаць тую місу? Куды ісці?

Д’ябал падыходзіць да сцяны, вымае з кішэні крэйду і малюе дзверы.

Што гэта ты намаляваў?

Д’ябал. Не бачыш хіба? Дзверы.

Яська (у захапленні). Проста ў рай?

Д’ябал. Можа, яшчэ не ў рай, але там табе спадабаецца. (Адчыняе дзверы, з праёма ліецца яркае святло.)

Яська жагнаецца і, павагаўшыся, адной нагой пераступае парог.

Яська (азіраецца). А ты?

Д’ябал. Мусіш пакуль ісці без мяне. Я магу ўвайсці толькі апошнім. Самым апошнім.

Яська (сам сабе). I дзякуй Богу!

Д’ябал. Глядзі, Яська, я на цябе вельмі спадзяюся.

Яська знікае. Д’ябал зачыняе за ім дзверы. Чуваць жаночы голас: «Яська, ты дзе? Яська!» Д’ябал хмыкае і хаваецца за вуглом. З’яўляецца Паўлінка.

Паўлінка. Дзе падзеўся, валацуга? Колькі можна яго чакаць? Ох, доля мая гаротная! За якія грахі Бог пакараў мяне такім мужам? (Заўважае зэдлік, але пятлі над ім не бачыць.) Наш зэдлік! Навошта Яська яго сюды прывалок? (Азіраецца і заўважае дзверы ў сцяне.) Во, дзверы! А раней не было. (Падыходзіць да дзвярэй, моцна штурхае іх.)

Дзверы адчыняюцца.

Бачылі? Чаго толькі не прыдумае мужык, каб ад жонкі скруціцца! Але я цябе, міленькі, і пад зямлёй знайду. (Знікае за дзвярамі.)

З’ява другая

Райскі сад. Свеціць сонца, пяюць птушкі, цурчыць ручай. На галінах дрэў паразвешаны прыгожыя мужчынскія і жаночыя ўборы, элегантныя капялюшыкі.

На траве пад яблыняй засланы чароўны абрус, на якім поўна размаітых заморскіх трункаў, страў і прысмакаў.

Пасярэдзіне стаіць вялізная міса з накрыўкай.

З глыбіні саду выходзіць Яська.

Яська. Сапраўдны рай, без падману! Сонейка свеціць, птушачкі пяюць, ветрык павявае. Траўка зялёненькая, вадзічка ў ручаі чысценькая, навакол ні душы. (Заўважае гарнітуры і сукенкі.) А гэта што за адзенне? Няўжо ад Адама і Евы засталося? (Падыходзіць да мужчынскага гарнітура і мацае за край пінжака.) Не, здаецца, новае, проста з крамы. (Заўважае абрус з пітвом і ежай.) Во, ёсць што выпіць і чым закусіць. Сапраўдны рай! (Прысаджваецца пад яблыняй. Бярэ ў рукі адну бутэльку, потым другую, трэцюю.) Бач ты, усё не па-нашаму напісана. Райскія напоі і трункі. I стравы ўсе заморскія, хатнім не раўня. (Заўважае місу.) А вось і міса. Вя-лі-зная. (Разглядае місу.) Цікава, чаму ў яе зазіраць нельга? (Спахопліваецца.) Нельга дык нельга. Звычайная міса. Вып’ю я лепш боскага пітва ды пакаштую анёльскай ежы. (Бярэ ў рукі бутэльку і спрабуе яе адкаркаваць.)

Нечакана з-за дрэў выходзіць Паўлінка, заўважае Яську, ставіць рукі ў бокі.

Паўлінка. Ану, пастаў бутэльку на месца!

Яська (здзіўлена). Паўлінка, ты адкуль тут узялася?

Паўлінка. А ты спадзяваўся ад мяне ўцячы, разумнік? (Сурова.) Не чапай, кажу, бутэльку. Адкуль ты такі багаты? (Паказвае рукой на абрус.) Хто плаціць будзе?

Яська. Не трэба плаціць, Паўлінка. Тут усё за так. (Узнімаецца, падыходзіць да Паўлінкі, бярэ яе за руку і цягне да абруса.) Сядай, мая любая жоначка, частуйся.

Паўлінка (недаверліва). А хто ўсё гэта прыгатаваў? Чые гэта сукенкі ды капялюшыкі? (Паказвае на ўборы.) Прызнавайся, акаянец, завёў сабе кралю? (Тупае нагой.)

Яська (сам сабе). Давядзецца ёй тое-сёе растлумачыць, інакш наробіць гвалту і нас хуценька адсюль выпруць. (Усаджвае Паўлінку пад яблыняй.) Гатаваць больш нічога не трэба, Паўлінка. А сукенкі ды капялюшыкі — гэта, напэўна, твае, калі ты ўжо тут апынулася.

Паўлінка. Мае? (Не можа адвесці вачэй ад убораў.) Яська, ты не жартуеш? (Усхопліваецца і бяжыць да ўбораў.)

Яська (важна). Разумееш, Паўлінка, нам пашанцавала. Мы з табой у рай трапілі.

Паўлінка (як ад гарачага адводзіць руку ад сукенкі). У які рай? Ты што, паспеў ужо прыняць на душу?

Яська. Ну, можа, не зусім у рай, але блізка да таго. (Абводзіць рукой вакол сябе.) Працаваць не трэба, адно еш, пі ды гуляй уволю!

Паўлінка (хуценька пераапранаецца ў новую сукенку). Усё жыццё марыла мець такую прыгожую сукенку! А які файны капялюшык! I праўда, рай!

Яська (адкаркоўвае нарэшце бутэльку і разлівае пітво ў два келіхі). Застанемся з табой тут назаўсёды, калі толькі ўстрымаемся, каб забароненага не зрабіць.

Паўлінка. А што нам забаронена? (Мяняе капялюшык.)

Яська. Ніколі не здагадаешся, Паўлінка. (Смяецца.)

Паўлінка. Няўжо есці?

Яська. Ну, ты скажаш. Не паміраць жа нам з голаду.

Паўлінка. Тады, напэўна, піць.

Яська (абурана). Які б гэта быў рай! Не, зусім не тое. Хадзі, вып’ем за нашае райскае жыццё.

Паўлінка ў новай сукенцы і ў капялюшыку сядае побач з Яськам. Выбраннікі лёсу чокаюцца, Яська выпівае, а Паўлінка выпускае келіх з рук.

Паўлінка (усплёсквае рукамі). Ой, Ясечка, няўжо... (Сарамліва азіраецца, нахіляецца да Яські і нешта шэпча яму на вуха.) Тады я не згодная. (Плача.) Хадзем дамоў...

Яська. От кабеты! Адно ў галаве. (Супакойвае Паўлінку.) Адам з Еваю не бралі шлюбу ў касцёле, а нас ксёндз блаславіў — нам можна.

Паўлінка. Яська, мне ўжо тут падабаецца! (Цалуе Яську.) Але што ж тады нам забаронена?

Яська. Бачыш місу?

Паўлінка. Гэтую? (Цягнецца рукой да місы.) Яська. Стой! Ты куды? (Хапае Паўлінку за руку.) Місу чапаць забаронена.

Паўлінка. Місу? (Са здзіўленнем глядзіць на місу.)

Яська з трывогаю — на Паўлінку. Нейкі час пануе напружанае маўчанне.

(Расчаравана.) Такое глунства! Хто ж павернецца ў яе бок, калі забаронена?

Яська (узрадавана). Вось і цудоўна! Я заўсёды казаў, што ты ў мяне, Паўлінка, разумная кабета, бо свайго мужыка слухаешся. Давай яшчэ вып’ем па келіху ды нарэшце добра закусім. У мяне ўжо кішкі марша граюць. (Бярэцца за бутэльку.)

Паўлінка. Пачакай, я толькі пераапрануся ў іншую сукенку! (Усхопліваецца і бяжыць да ўбораў.) А ты не хочаш прымерыць новы гарнітур?

Яська. Мне і так добра. (Сам сабе.) Хто нас тут бачыць? (Налівае ў келіхі пітво.) Цудоўнае пітво, напэўна, які-небудзь нектар ці амброзія.

Паўлінка хуценька пераапранаецца ў іншую сукенку, мяняе капялюшык.

Паўлінка (какетліва). Яська, зірні: падабаюся я табе ў такім строі?

Яська. Нішто сабе паненка. Але ў касцюме Евы ты мне падабаешся больш. (Смяецца.)

Паўлінка. Фу, нецікава з табой. (Круціцца, нечага шукае.)

Яська. Чаго шукаеш?

Паўлінка. Люстэрка.

Яська. Люстэрка, відаць, у раі не прадугледжана.

Паўлінка (уздыхае). А... (Азіраецца вакол.) Яська, а мы што, тут зусім адны?

Яська. Адны, дзякуй Богу. (З гонарам.) Каму тут яшчэ быць?

Паўлінка. Шкада. (Пераапранаецца ў сваё старое адзенне.)

Яська. Хадзі, жоначка, пакаштуй райскай ежы.

Паўлінка падыходзіць і сядае крыху ўбаку ад Яські. Яська з Паўлінкай моўчкі чокаюцца і выпіваюць.

Столькі дзівосных страў і прысмакаў — ажно вочы разбягаюцца. (Прагна есць.) Усяго хочацца пакаштаваць.

Паўлінка (узяўшы маленькі кавалачак). Глядзі, не аб’ешся.

Яська. Смакацішча!

Паўлінка. Нішто сабе стравы, але і дома ў нас былі не горшыя: мачанка з блінамі, клёцкі з душамі, пірагі з капустай, качка, запечаная ў гліне... Не падабалася табе, як я гатавала?

Яська. Падабалася, Паўліначка, падабалася. Але дома ўсё было свойскае, звычайнае. А тут усё заморскае, з выкрунтасамі. (Працягвае есці, не звяртаючы болей на Паўлінку ўвагі.)

Паўлінка (нечакана). А цікава ўсё ж, што схавана ў гэтай місе?

Яська (давіцца кавалкам). Паўлінка! (Гнеўна.) Глядзі сюды! (Паказвае кулак.) Я табе дам за тваю цікаўнасць! Забаронена зазіраць у місу — і ўсё тут. Нашая справа слухацца і не мудраваць.

Паўлінка (агрызаецца). Ты мяне не вучы. Я свой розум маю. (Адварочваецца ад місы.) Проста цікава.

Яська. Каб я ад цябе больш не чуў пра місу! Давай лепш вып’ем ды яшчэ чаго з’ямо. (Налівае ў келіхі пітво.)

Паўлінка (адсоўвае келіх). Не хачу больш піць. I есці таксама не хачу. (Азіраецца вакол.) Нудна мне.

Яська. То давай паспяваем. (Выпівае з келіха і зацягвае песню.)

(Штурхае Паўлінку ў бок.) Дапамагай!

Чаму не спяваеш, Паўлінка?

Паўлінка. Не хачу. Голас сеў.

Яська. То, можа, патанчым? (Падхопліваецца на ногі і пачынае скакаць лявоніху.)

У садзе гучыць музыка.

(Крычыць.) Хадзі да мяне, Паўлінка! Удвох будзе весялей!

Паўлінка не кранаецца з месца і нават адварочваецца ў іншы бок. Яська перапыняе скокі і сядае побач з Паўлінкай.

Чаму не скачаш, Паўлінка? Ты ж так любіш лявоніху.

Паўлінка. Не ў гуморы я. Сумна мне тут.

Яська (падумаўшы). А можа... (Шэпча нешта Паўлінцы на вуха і лезе цалавацца.)

Паўлінка (адштурхоўвае Яську). Адчапіся, бессаромнік! Не да таго мне.

Яська (чухае патыліцу). Вось табе маеш! (Сам сабе.) Якога ражна ёй трэба?

Паўлінка. Яська, яно варушыцца.

Яська (не разумее). Што варушыцца?

Паўлінка. Там у місе нешта варушыцца.

Яська. У місе?! А табе што да таго? Няхай варушыцца, а ты не чапай! Ану, адсунься далей!

Паўлінка. Я й не чапаю! (Адсоўваецца далей, але сядзіць неспакойна, час ад часу кідае позіркі на місу.) Яська!

Яська. Чаго табе зноў?

Паўлінка. Нікога ж тут няма.

Яська. I што з таго? Цалавацца са мной ты не хочаш.

Паўлінка. Пішчыць нешта.

Яська. Дзе пішчыць?

Паўлінка. У місе.

Яська. Ты ўсё з гэтай місай! (З пагрозаю.) Вось як перацягну цябе зараз рэменем, дык ты ў мяне запішчыш.

Паўлінка. Чаго цябе бярэ? Ледзь што — адразу біцца... Я ж нічога... я толькі так... каб ты ведаў... (Прыслухоўваецца да таго, што робіцца ў місе, і міжволі падсоўваецца да яе бліжэй.) Ясечка, родненькі мой! Я ўжо больш не магу! Нас жа ніхто не ўбачыць... Я хуценька-хуценька адкрыю місу і зазірну ў сярэдзіну...

Яська (крычыць). Не чапай! Хочаш, каб мы праз тваю дурную цікаўнасць рай страцілі?

Паўлінка. Ну і заставайся адзін у сваім раі! А я пайду сабе дахаты. (Плача.)

Яська. Пачала ўжо раўці. Што мне рабіць з гэтай неразумнай бабай? Ну, годзе, Паўлінка, не плач.

Паўлінка (трапечацца). Я місу хачу!

Яська. А каб ты трэснула разам са сваёй місай! Чаўпе адно: місу ды місу! Як заведзеная.

Паўлінка. Вось ты які! Табе для сваёй жонкі нейкай місы шкада! Ты мяне не любіш! (Плача наўзрыд.)

Яська (мітусіцца). Ах, бедны я, няшчасны я чалавек! Вось доля, ліха на яе. (Не вытрымлівае.) Добра, чорт з табой! Сціхні толькі, не раві. Бачу, што ад цябе не адчэпішся. Зазірні ў гэтую праклятую місу, каб яна спрахла!

Паўлінка. Ясечка, любы мой, каханы! (Кідаецца да Яські і моцна-моцна яго цалуе. Потым нахіляецца да місы, асцярожна прыўзнімае накрыўку і зазірае ў сярэдзіну.)

З місы вылятае птушка.

Якая прыгожая птушачка!

Яська. Лаві яе, лаві! Хапай за хвост!.. Паляцела птушачка.

Паўлінка. Што ж ты не ўлавіў яе, разява?

Яська. А навошта ты яе выпусціла?

Паўлінка. Хто ж мог ведаць, што яна сядзіць тамака, у місе?

Яська. Зусім не трэба было чапаць місы!

Паўлінка (усхліпвае). Калі цікава.

Яська. Праз тваю цікаўнасць выпруць нас, пэўна, з раю. Эх, нап’юся з гора! (Налівае сабе пітва.)

Паўлінка. А мы нікому не скажам. Ніхто ж не бачыў, як мы місу адкрывалі.

Яська. А калі спытаюцца, дзе падзелася птушка?

Паўлінка. Скажам, кот з’еў.

Яська вылівае ў рот пітво, але адразу ж выплёўвае і недаверліва нюхае келіх, потым — бутэльку. Паўлінка са здзіўленнем глядзіць на ежу, потым спрабуе накалоць на відэлец кавалак ежы, але ў яе нічога не атрымліваецца.

Яська. Цьфу, нектар зрабіўся як вада. (Адкаркоўвае новую бутэльку, нюхае, пасля яшчэ адну.) Так і ёсць, звычайная вада. Ва ўсіх пляшках.

Паўлінка. Яська, зірні, які цуд: ежа сталася ўсё роўна як драўляная.

Яська. I пітво несапраўднае, і ежа. Канец нашаму раю. Зірні, што навокал робіцца.

Сонца хаваецца за хмары, сціхаюць птушыныя галасы, цурчанне ручая. Грыміць гром, бліскаюць маланкі, на сад насоўваецца густая цемра.

Паўлінка. Яська, я баюся. Я хачу дахаты.

Яська. Уцякайма адсюль хутчэй!

Уцякаюць з саду.

З’ява трэцяя

Перад Яськавай хатай. На лаўцы спіць, паклаўшы рукі пад галаву, гаспадар. Побач сядзіць Д’ябал і паліць цыгарэту.

Яська (прачынаецца). Няўжо я дома? Бачыў дзіўны сон. Нібыта мы з Паўлінкай — у райскім садзе... уборы і капелюшы на дрэвах... абрус з ежай і пітвом... міса, птушка і... Так добра ўсё пачыналася і так недарэчна скончылася...

Д’ябал. Што, Яська, упусціў ты сваю птушку шчасця?

Яська (паварочвае галаву). Ты? Дык гэта быў не сон?

Д’ябал. А я так на цябе спадзяваўся. Так шчыра хацеў вам, людзі, дапамагчы.

Яська (разводзіць рукамі). Хіба я вінаваты? Паўлінка адкрыла місу і выпусціла птушку. Далася ёй тая міса...

Д’ябал. А ты куды глядзеў? Навошта дазволіў? Наракаў на Адама, а сам хіба лепшы за яго?

Яська (абараняецца). Добра табе так казаць пра нас з Адамам. Каб у цябе была жонка — паглядзеў бы я, як бы ты з ёй упраўляўся.

Д’ябал. Зноў шукаеш, на каго зваліць віну, Яська? Калі не на Адама, дык на Еву, калі не на Бога, дык на д’ябла?

Яська. Анягож! Вядома, ты вінаваты. Няўдалае прыдумаў выпрабаванне. (Выхоплівае ў Д’ябла з рук цыгарэту і курыць.) Адкуль у райскім садзе ўзялася Паўлінка? Мусіш прыдумаць нешта іншае. Дай яшчэ раз паспрабую! Каб я з гэтага месца не сышоў, калі зноў не датрымаю слова.

Д’ябал. Не сышоў бы з месца? (Глядзіць Яську пад ногі.) А чаму і не? Здавалася б, такая дробязь. (Задумваецца.) Толькі цяжка будзе вытрымаць. (Уздыхае.) Баюся, ты не ўседзіш.

Яська. Дзе не ўседжу?

Д’ябал. Не ўседзіш цэлы дзень на лаўцы перад сваёй хатай, не кратаючыся з месца.

Яська. Жартуеш? Ці ж гэта выпрабаванне? Я і без загаду сяджу тут, бывае, праз цэлы дзень.

Д’ябал (сам сабе). Менавіта, што без загаду. Але варта чалавеку нешта загадаць, і яму адразу карціць тое не выканаць.

Яська. Вось толькі каб Паўлінка зноў не ўлезла куды не трэба.

Д’ябал. Не хвалюйся, сёння нядзеля, я адправіў яе да бацькоў, у госці.

Яська (усхопліваецца). Што? Ейныя бацькі даўно памерлі! (Хапае Д’ябла загрудкі.) Куды падзеў маю жонку?

Д’ябал. Да тваіх бацькоў, дурань! (Вызваляецца.)

Яська (збянтэжана). Даруй, не разабраўся. (Папраўляе на Д’яблу пінжак.) Са мной такое здараецца. Значыцца, мушу сядзець тут да вечара і, калі вытрымаю, — траплю ў рай?

Д’ябал. Ты толькі пра сябе дбаеш, Яська. Хіба забыўся, дзеля чаго мы ўсё гэта задумалі?

Яська (адмахваецца). Як жа, памятаю. Народ, чалавецтва. Нешта там наноў перапісваць трэба. Ты перапісвай. Я не супраць. Але мне свая кашуля бліжэй да цела. Дый сумняваюся я, што для ўсяго народа, для ўсяго чалавецтва ў раі хопіць месца за чароўным абрусам.

Д’ябал. Эх, Яська, які ж ты япгчэ цёмны і недалёкі. Ты не верыш ва ўсёмагутнасць Бога і не любіш бліжняга свайго, а гэта ёсць найважнейшая ўмова для выратавання душы. Чаму я, д’ябал, мушу табе гэта нагадваць?

Яська. Добра, хопіць мне маралі чытаць, мы не ў касцёле. Ведаю, дзеля чаго ты стараешся і куды пнешся. Не хвалюйся, возьмем і цябе ў рай.

Д’ябал. Бачу, ты не верыш у шчырасць маіх слоў. (Сам сабе.) Можа, мне яго крыху прыстрашыць? (Да Яські.) Глядзі, Яська, другі раз я табе не дарую. Калі не датрымаеш слова — зацягну цябе ў пекла!

Яська (бесклапотна). Збірай валізкі ў рай!

Д’ябал сыходзіць.

Але ж і смешны гэты д’ябал! Такое несур’ёзнае выпрабаванне прыдумаў. Калі б я не пабываў у райскім садзе, увогуле б падумаў, што гэта ашуканец ці вар’ят які. Зусім не падобны на чорта, якім яго малююць. (Кладзецца на лаўку.) Прылягу, пасплю да абеду, там і да вечара недалёка.

Перад хатай з’яўляецца Сусед.

Сусед. Здароў, Яська! Чаму спіш з раніцы?

Яська (прыўзнімаецца). Якое там спіш, суседзе! Так, прылёг на хвілінку. (Сам сабе.) Што за нячыстая сіла яго прынесла?

Сусед. А дзе твая? У хаце?

Яська. Паехала наведаць маіх бацькоў.

Сусед (уздыхае). Добра табе. Каб маю чорт куды выпер з хаты. (Азірнуўшыся.) Яська, хочаш выпіць?

Яська (мужна). Не, суседзе, не хачу.

Сусед. Дзіўна. А маеш?

Яська. I не маю.

Сусед. То хадзем у карчму.

Яська. Не магу. Мушу сядзець на лаўцы з раніцы да вечара.

Сусед. Навошта?

Яська. Слова даў.

Сусед. Каму? Жонцы?

Яська. Ды не, д’яблу. Калі выседжу, ён адправіць мяне ў рай.

Сусед. А мне можна з табой?

Яська. Сядай. (Паказвае на лаўку.)

Сусед (смяецца). Кінь, Яська, выдурняцца, хадзем вып’ем.

Яська. Не, не пайду. У рай дужа хочацца.

Сусед. Дык ты не жартуеш? (Задумваецца.) Яська, хочаш я дапамагу табе трапіць у рай?

Яська. Як гэта?

Сусед. Вазлюбі бліжняга свайго: дай на гарэлку.

Яська. А каб ты здох. Во прыдумаў!

Сусед. Тады пазыч.

Яська. Ты хоць аднаго разу мне вярнуў?

Сусед. Навошта? Ты ўсё роўна ў рай выбіраешся.

Яська. Не дам. Ідзі з Богам.

Сусед. Слухай, а Паўлінку ты як: з сабой забярэш ці тут пакінеш?

Яська. А табе што да маёй Паўлінкі? (Павагаўшыся.) Вядома, забяру.

Сусед (узрадавана). Значыцца, вашая хата нам застанецца! Сёння ж, пакуль іншыя не даведаліся, перабярэмся з жонкай у новае жытло!

Яська (збянтэжана). Пачакай, суседзе, пачакай! (Сам сабе.) Вось табе і маеш! Як жа так: у маёй хаце будзе раскашаваць гэты п’яніца і абібок? (Да суседа.) Я вас забяру з сабой, у рай.

Сусед. Э, не, нам твой рай не свеціць і не грэе. А вось хата ў цябе добрая, дагледжаная, не тое што мая развалюха. Пайду толькі пашукаю, ці няма там непатрэбных рэчаў, якіх можна пазбыцца. (Хоча зайсці ў Яськаву хату.)

Яська. Стой, злыдзень, ты куды?! (Ледзьве не ўстае з лаўкі, але спахопліваецца.) Вярніся, я нешта для цябе знайшоў! (Ліхаманкава шукае ў кішэнях грошы.)

Сусед (азіраецца). А?

Яська (вымае ўсе грошы, якія былі ў кішэнях). Вось, вазьмі на гарэлку!

Сусед. Пазычаеш? (Бярэцца рукой за клямку дзвярэй.)

Яська (злосна). Так даю!

Сусед (падыходзіць да Яські і забірае грошы). Дзякуй, суседзе. Пайду, вып’ю за тваё здароўе. Каб ты хутчэй у рай трапіў.

Яська (ціха). Каб ты захлынуўся сваёй гарэлкай!

Сусед сыходзіць.

Дзякуй Богу, пайшоў. (Занепакоена.) Але што мне рабіць з хатаю, калі і праўда давядзецца ў рай выпраўляцца? Сваімі рукамі збудаваў, па бярвенчыку, па дошчачцы. Столькі поту праліў, столькі слёз, часцінку душы ў яе ўклаў! I раптам пакінуць яе гэтаму недарэку, які за год усё расцягне і прап’е? Эх, каб можна было ўзяць хату з сабой, у рай! Як бы гэта ўгаварыць д’ябла?

Перад хатай з’яўляецца Суседка.

Суседка. Дзень добры, Яська!

Яська (непрыязна). Здароў, суседка! (Сам сабе.) Выпер-такі яе чорт з хаты.

Суседка. Чаму адзін сядзіш? Дзе Паўлінка?

Яська. Выбралася ў госці да маіх бацькоў.

Суседка. А цябе пакінула аднаго, без нагляду? Мой таксама некуды пацягнуўся. Мусіць, у карчму. (Падазрона.) Цябе не запрашаў з сабой?

Яська. Можа, й запрашаў.

Суседка. Чаму ж ты не пайшоў?

Яська. Бо мушу сядзець на гэтай лаўцы да самага вечара. Слова даў д’яблу.

Суседка (перапытвае). Каму?

Яська. Д’яблу. Калі выседжу — ён мяне ў рай возьме.

Суседка. А калі не выседзіш?

Яська. Тады — у пекла.

Суседка. Як цікава! А можна і я з табой крыху пасяджу?

Яська. Сядай, калі хочаш.

Суседка сядае на лаўку побач з Яськам. Нейкі час пануе маўчанне. Потым Суседка пачынае неспакойна круціцца на лаўцы.

Суседка. Яська, а хадзем да мяне ў хату, вып’ем гарэлачкі ды чаго закусіць пашукаем. (Сарамліва апускае вочы.) Паўлінкі няма, і мой не хутка вернецца...

Яська (здзіўлена). Ты што, суседка, блёкату аб’елася?

Суседка (падсоўваецца бліжэй). Ах, Яська, так сёння горача, так горача!

Яська. Чым ты слухаеш, га? Я ж сказаў табе: мушу сядзець на лаўцы з рання да змяркання. Я з д’яблам аб заклад пабіўся.

Суседка. Я што? Я ж не супраць. (Сядзіць нейкі час спакойна, але неўзабаве зноў пачынае круціцца.) А можа, да цябе на хвілінку зойдзем?

Яська. Цьфу, дурніца! (Крычыць.) Нельга мне праз цэлы дзень уставаць з гэтай лаўкі! Зразумела?

Суседка (спалохана). Зразумела, зразумела, Ясечка. Толькі не крычы. Але ж горача... (Расшпільвае верхнія гузікі кашулі.)

Яська (стараецца не глядзець у бок Суседкі). I прынесла ж яе на маю галаву!

Суседка (падбірае вышэй спадніцу і падсоўваецца да Яські). Яська, а чаму сэрца чалавека б’ецца ціха-ціха, роўна-роўна, як раптам пачынае трапятаць і тахкаць, тахкаць...

Яська. Чаго? (Паварочваецца да Суседкі.) Ты што, можа, захварэла?

Суседка. Вось паслухай. (Бярэ Яськаву руку і прыціскае яе сабе да грудзей.) Чуеш? Нібыта хоча выскачыць з грудзей.

Яська (спрабуе вызваліць руку). Не чую.

Суседка. А так? (Прыціскае Яськаву руку мацней.)

Яська (азіраецца). Зараз як вернецца твой мужык з карчмы, дык ты затрапечашся.

Суседка (смяецца). Ён ужо даўно набраўся, як свіння гразі, і валяецца пад плотам. (Падсоўваецца да Яські зусім блізка.) Яська, ты што, мяне баішся?

Яська. Чаго мне цябе баяцца? (Пакрыўджана.) Прыдумала яшчэ.

Суседка. I я цябе не баюся. (Абдымае Яську.) I так мне горача. (Цалуе Яську.) А сэрца тахкае. (Накідваецца на Яську.)

Яська (супраціўляецца). Дзеўка, ты гэта што... а як жа Паўлінка... а твой мужык... Я ж слова даў... нельга мне ўставаць з лавы.

Суседка. Не ўставай, Яська, не ўставай. (Забіраецца на Яську.) Не трэба парушаць слова.

Яська (паддаецца). Але ж ты настырная...

З’яўляецца падпіты Сусед, трымаючы ў кожнай руцэ па пляшцы гарэлкі.

Сусед (крычыць). Яська, вазьмі мяне з сабой у рай, я гарэлкі прынёс! (Прыглядаецца.) Ой, а што гэта за баба на цябе ўзлезла?

Суседка, пачуўшы голас мужа, адразу пачынае вырывацца і лупіць Яську.

Суседка (крычыць). Ратуйце, гвалцяць! Адпусці мяне, мярзотнік! Я табе не дзеўка якая! Я сумленная кабета! Вось табе, вось табе! (Спрытна злазіць з Яські, адбягае ад лаўкі і хаваецца за плечы мужа.) Што надумаў, жарабец! Пасярод белага дня, перад уласнай хатай! Людзі добрыя, якая ганьба!

Сусед. Жонка? (Намагаецца працверазець.) Гэта ты сядзела на Яську? Нічога не разумею.

Суседка. Згвалціць мяне хацеў!

Сусед. Вось змей! А я яму гарэлкі прынёс.

Яська (усхопліваецца з лаўкі). Брэша! Сама на мяне ўзлезла!

Суседка. Хто табе, шылахвосту, паверыць? (Здзекліва.) Вось вернецца Паўлінка, дазнаецца пра тое, пагоніць цябе з хаты!

Яська. Ах ты, сучка! (Кідаецца да Суседкі з кулакамі.)

Суседка (з-за плячэй мужа). Не баюся цябе! Не баюся! (Да мужа.) Ану, дай яму, ды добра. Каб не чапаў чужога!

Яська спрабуе дастаць Суседку, тая не даецца і круціць Яську дулі. Спалоханы Сусед адно прыціскае да сябе пляшкі, каб толькі не пабіць.

Раптам усе заміраюць і прыслухоўваюцца. Чуваць бой гадзінніка.

Што гэта?

Сусед. Не чуеш хіба? Гадзіннік.

Яська (спахапіўшыся). Лаўка, мая лаўка! (Кідаецца назад на лаўку.) Што цяпер будзе? (Сядае на лаўку, лаўка пад ім развальваецца.)

Сусед (прыслухоўваецца да бою гадзінніка). Тры гадзіны. Час абедаць. Жонка, есці давай!

Суседка (абурана). Тваю жонку ледзьве не згвалцілі, а табе толькі адно ў галаве: выпіць ды пад’есці!

Сусед. Ужо не адно. Хадзем дамоў, там разбярэмся. (Паказвае пляшкі.) Во, і гарэлачка ёсць. (Шэптам.) За Яськавы грошы купіў, на дурня нарваўся.

Суседка. Ах ты, юда, за дзве пляшкі гарэлкі гатовы жонку прадаць!

Сусед. Э, сучка не захоча, кабель не ўскоча. Хадзем абедаць! (Цягне жонку дадому.)

Яська (услед суседзям). Каб вам гэты абед колам у горле стаў! З-за вас я зноў не датрымаў слова!

Суседзі сыходзяць, Яська застаецца адзін над разваленай лаўкай.

З’ява чацвёртая

Перад Яськавай хатай. На слупку ад лаўкі сядзіць маркотны гаспадар.

Яська. Бедны я, гаротны я чалавек. Шчасце само прыйшло мне ў рукі, а я яго не ўтрымаў. Чаму ўсё так наперакасяк выходзіць? Так усё па-дурному. Страціць рай з-за нейкай сабачай місы, з-за гнілой лаўкі. Лепш бы я павесіўся... Што я цяпер скажу д’яблу?

З’яўляецца Д’ябал. Моўчкі сядае на другі слупок ад лаўкі, вымае цыгарэты, закурвае і частуе Яську.

(Не вытрымлівае маўчання). Чаго глядзіш?

Д’ябал. Нічога ў нас не атрымалася, Яська. Відаць, і праўда вы, людзі, занадта слабыя і легкадумныя. Не можаце адолець спакусу. I ні Бог, ні д’ябал вам не дапаможа.

Яська. Каб жа я хоць ведаў, з якога боку чакаць тую спакусу!

Д’ябал. Чаму, калі зводзіш чалавека да згубы,— усё атрымліваецца, а як толькі спрабуеш яго выратаваць,— адразу няўдача? Няўжо дабро такое бездапаможнае перад злом? Няўжо, каб дасягнуць мэты, трэба абавязкова хітраваць і выкручвацца? Цяжка, аднак, даводзіцца Богу.

Яська. А што, калі Бог даў мне такіх суседзяў? Хіба побач з імі можна ўстрымацца ад граху?

Д’ябал. Пры чым тут суседзі? Не яны, а ты кляўся датрымаць слова. Я ў цябе паверыў, а не ў іх. Цябе выбраў, каб выратаваць твой народ і ўсё чалавецтва. Няма чаго рабіць, хадзем у пекла. Там нашае месца.

Яська (у адчаі). Не вінаваты я! Нейкі чорт мяне звёў!

Д’ябал (з дакорам). Яська, які чорт? Што ты пляцеш? Маўчы лепш, калі вінаваты.

Яська. Маўчу. (Нечакана.) Хочаш, буду маўчаць праз цэлы дзень як вады ў рот набраўшы? Дай мне апошні шанец!

Д’ябал. I слухаць не хачу! Зноў не вытрымаеш, як і тады.

Яська. Гэтым разам не падвяду, датрымаю слова.

Д’ябал. Будзеш маўчаць праз цэлы дзень? Не скажаш ані слова? (Задумваецца.) Ды ты запішчыш праз гадзіну!

Яська. Вось пабачыш, буду маўчаць, хоць бы канец свету здарыўся. А не вытрымаю — сам, па сваёй волі пайду ў пекла.

Д’ябал (павагаўшыся). Згода. Толькі не наракай больш ні на Адама з Евай, ні на суседзяў, ні на Бога з д’яблам. Ад цябе самога ўсё залежыць, памятай гэта. Што маўчыш?

Яська паказвае на мігах, што ён ужо не размаўляе.

Вось і маўчы. I што б вакол цябе ні адбывалася — нават не пікні. Бо гэта — твая апошняя магчымасць. Адам аднойчы саграшыў і ўсё жыццё пакутаваў. Ты — ужо двойчы. Трэці раз я табе не дарую. (Сыходзіць.)

Яська з важным выглядам сядзіць на слупку ад лаўкі. Праз нейкі час перад хатай з’яўляецца Незнаёмы.

Незнаёмы. Здароў, братка! Чаго сядзіш у такі дзень каля хаты? Дзе твая годнасць, тваё сумленне?

Яська паказвае на мігах, каб яго пакінулі ў спакоі.

(Шэптам.) Хіба ты не чуў, што сёння збіраецца вялікі сход?

Яська адмоўна круціць галавой.

Божа, што за народ! Неба плача горкімі слязамі, зямля стогне ад гора, а яны капошацца ціхенька ў сваім балоце, як чэрві, прыдаўленыя каменем. Слухаць не хочуць, гаварыць не ўмеюць, нават якую маюць сілу, дык і тую баяцца выказаць. Жывуць нібыта ў нейкім страшным зачараваным сне. (Да Яські.) Склікаецца сход вялікі, і ўсе браты і сёстры павінны на гэты сход з’явіцца. (Таямніча азіраецца.) Будзем праклятага цмока выганяць. Разумееш, пра каго я гавару?

Яська збянтэжана паціскае плячыма.

Таго самага цмока, з-за якога на нашай зямлі завяліся ўсе беды і няшчасці. Таго самага ваўкалака, які навёў на наш край зграі чужынцаў. Успомні, колькі чароўных песень і казак спявала над тваёй калыскай маці, а што з іх сёння засталося? Асмяялі, аплявалі іх нязваныя госці, мучыцелі нашы. Але выбіла такая гадзіна, калі далей не можам трываць над сабой здзек. Уставай, скажы сваё слова, братка! На сход, на вялікі сход!

Яська спалохана ўціскае галаву ў плечы.

Ты што, не чуеш мяне? Можа, ты глухі?

Яська адмоўна круціць галавой.

(Пагардліва.) Ага, зразумела. Такі самы, як і ўсе: баязлівы. Чакаеш, пакуль доля сама прыйдзе да цябе ў хату і папросіцца, каб ты толькі адчыніў дзверы. Спадзяешся, што нехта іншы аддасць сваё жыццё за тваю свабоду. Але так не бывае на свеце, братка. Нельга сядзець моўчкі і чакаць раю, за шчасце трэба змагацца! (Трасе Яську за плечы.) Устань, скажы сваё слова, зрабі свой учынак! Колькі можна спаць! (Адпускае Яську.) Э-эх, што за людзі! Хіба з такімі выратуеш Бацькаўшчыну? (Адыходзіць, але неўзабаве вяртаецца і працягвае Яську кнігу.) Вазьмі вось, прачытай. Тут усё напісана. Можа, нарэшце зразумееш, што да чаго. (Адыходзіць.)

Яська застаецца адзін, баязліва глядзіць на кнігу, якую трымае ў руках як мага далей ад сябе.

Перад хатай з’яўляюцца два вайскоўцы.

1-ы Вайсковец (заўважае Яську). Глядзі, можа, гэта ён?

2-і Вайсковец (разглядае Яську). Непадобны. Нейкі дурнаваты з выгляду.

1-ы Вайсковец. Але ў руках у яго — кніга.

2-і Вайсковец. Значыцца, ён. Бі гада!

Вайскоўцы вырываюць у Яські з рук кнігу і пачынаюць яго жорстка, прафесійна збіваць.

1-ы Вайсковец. Папаўся, сволач!

2-і Вайсковец. Мы табе пакажам, як забароненыя кніжкі чытаць. (Кідае кнігу сабе пад ногі.)

1-ы Вайсковец. Разумнейшым за ўсіх хочаш быць!

2-і Вайсковец. Быдлам нас лічыш!

Яська мычыць, спрабуе на мігах нешта растлумачыць, паказвае рукой у той бок, куды падаўся Незнаёмы. Але ягоныя спробы яшчэ больш раз’юшваюць вайскоўцаў.

Нямым прыкідваецца.

1-ы Вайсковец. Здзекуецца з нас.

2-і Вайсковец. Мы ведаем, хто народ баламуціць!

1-ы Вайсковец. Прызнавайся, дзе адбудзецца вашае зборышча, бунтаўшчык!

2-і Вайсковец. Заб’ем насмерць, калі не скажаш праўды!

Яська (не вытрымлівае). Я — Яська! Я не бунтаўшчык! Пусціце мяне, я нічога не зрабіў! (Спрабуе вырвацца.)

Але адзін з вайскоўцаў надзейна трымае Яську, а другі ў гэты час б’е. З’яўляецца Д’ябал у накінутым на плечы камандзірскім фрэнчы.

Д’ябал (уладна). Адставіць! Адпусціце яго. Гэта не той чалавек, якога мы шукаем.

1-ы Вайсковец (адпускае Яську). Як не той? А кніга?

2-і Вайсковец (падбірае кнігу і падае Д’яблу). Вось.

Д’ябал. Гэта не ягоная кніга. (Працірае кнігу ад пылу.) Той, каго мы шукаем, падаўся туды. (Паказвае рукой.) Чаго стаіцё? Выконвайце загад.

Вайскоўцы бягуць туды, куды паказаў Д’ябал.

Дык ты, Яська, забароненыя кнігі чытаеш? (Адгортвае кнігу на першай старонцы і чытае ўслых.)

«Напачатку стварыў Бог неба і зямлю. Зямля ж была бязвідная і пустая, і цемрадзь над безданню, і Дух Божы насіўся над водамі. I сказаў Бог: няхай будзе святло. I сталася святло». (Закрывае кнігу.)

Яська (калоціцца). За што? Я не вінаваты. Я — Яська. Я нічога не зрабіў. (Плача.)

Д’ябал. Пайшлі, Яська. (Забірае Яську.)

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

З’ява пятая

На ложку ў сваёй хаце спіць Паўлінка. Недалёка ад ложка сядзіць на лаве пераапрануты ў жаночае адзенне Д’ябал і гушкае вялізную дзіцячую калыску. Пры гэтым Д’ябал спявае сабе пад нос калыханку на незразумелай мове. Паўлінка нібыта прачынаецца і заўважае Д’ябла.

Паўлінка (спалохана). Ты... ты што робіш у маёй хаце?

Д’ябал. Не бачыш хіба? Гушкаю дзіця. Паўлінка (абурана). Хто ты такая? Адкуль узялася тут сярод ночы?

Д’ябал (з гонарам). Я — Яськава жонка. (Вымае з кішэні цыгарэту і прапаноўвае Паўлінцы.) Частуйся. Не хочаш? Як хочаш. (Запальвае.)

Паўлінка (апрытомнеўшы). Яськава жонка? Ды каб табе язык адсох за такія словы!

Д’ябал (шэптам). Цішэй, цішэй! Не крычы. (Пяшчотна.) Разбудзіш нашага з Яськам сынка.

Паўлінка (паставіўшы рукі ў бокі). Я — Яськава жонка! Пайшла прэч, блудніца!

З калыскі высоўваецца рука і патрабавальна цягнецца да Д’ябла. Д’ябал пакорліва аддае цыгарэту ў калыску.

Д’ябал (з дакорам). Вось бачыш, разбудзіла. Беднае дзіцятка. (Гушкае калыску.)

Паўлінка (гнеўна). Вымятайся з маёй хаты разам са сваім байструком, лярва! Ты што, не чула: я — Яськава жонка!

Д’ябал. I ты — таксама? (Уздыхае.) Што ж, давядзецца нам усім жыць разам.

Паўлінка (усхопліваецца). Я табе пакажу «разам», сучка! Я зараз твае пасмы павыдзіраю! (Як віхор, накідваецца на Д’ябла, злосна торгае яго за валасы і застаецца з парыком у руках.)

Д’ябал. Ну, вось, сапсавала прычоску. Што за шалёная баба! (Адбірае ў Паўлінкі парык.)

Паўлінка (разгублена). Ты... хто такое?

Д’ябал. Я — твой муж.

Паўлінка (не зусім упэўнена). Мой муж — Яська.

Д’ябал. Няма больш ніякага Яські. Ваўкі з’елі. Я цяпер твой муж, Паўлінка.

З калыскі высоўваецца рука і патрабавальна цягнецца да Д’ябла. Д’ябал здымае з пояса пляшку з гарэлкай, адкручвае накрыўку, робіць глыток, задаволена цмокае языком і аддае пляшку ў калыску.

Паўлінка (баязліва). А там... што? (Паказвае на калыску.)

Д’ябал (пяшчотна). Там — наш з табой сынок, Паўлінка. Мы яго з табой нарадзілі, цяпер гадаваць будзем.

Паўлінка (сядае на ложак). Божа, што са мной? Я сплю?

Д’ябал (невядома да каго). Спі, мая радасць. Спі, мая надзея. (Гушкае калыску.)

Паўлінка (у адчаі). Дзе мой Яська? Вярніце мне майго мужа! (Плача.)

Д’ябал (нахіляецца да Паўлінкі і гладзіць яе па галаве). Не плач, мая мілая. Цяпер у цябе новы муж, багаты ды разумны. Навошта табе той п’яніца і абібок?

Паўлінка (скрозь слёзы). Хачу да Яські!

Д’ябал (раззлаваны). Вось упартая кабета! Заладзіла адно: Яська ды Яська! (У калыску.) Пакінем яе тут! Навошта яна ўвогуле нам патрэбна?

З калыскі высоўваюцца дзве рукі і цягнуцца да Д’ябла. Д’ябал дапамагае выбрацца з калыскі Яську, апранутаму як аднагадовае дзіцятка. Гучыць страсная музыка, Д’ябал з Яськам танчаць.

Яська (крычыць). Я — твой сын, Паўлінка!

Д’ябал (да Яські). Я — твой бацька! Сынок мой! (Запрыгвае Яську на рукі.)

Паўлінка (жагнаецца). Божа, я звар’яцела! (Заплюшчвае вочы і закрывае рукамі вушы.)

Яська. Яна спіць! Пакінем яе тут!

Д’ябал. Яна звар’яцела! Навошта яна нам патрэбна?

Рухаючыся ў рытме танца, Яська з Д’яблам пакідаюць сцэну. Музыка сціхае. Паўлінка адплюшчвае вочы і адкрывае вушы.

Паўлінка (прачынаецца). Што за жахлівы сон! Ясечка, любы, чуе маё сэрца: нейкая бяда з табою здарылася. Ты ж у мяне такі добры, такі даверлівы. Кожны цябе падмануць рады. У якую ты зноў ублытаўся гісторыю? Ці не забыўся ты пра сваю верную Паўлінку? (Узнімаецца з ложка.) Ох, як шчыміць сэрца! Як мне табе дапамагчы, як цябе выратаваць, Яська? (Пакідае сцэну.)

З’ява шостая

Старая карчма з чорнымі, закуранымі сценамі, з бруднымі драўлянымі сталамі і лаўкамі.

За адным сталом сядзіць Д’ябал і п’е гарэлку. Побач з ім прымасціўся Яська, паклаўшы галаву на стол.

За суседнім сталом дзве распусніцы гуляюць у карты, кідаючы прагныя позіркі ў бок Яські і Д’ябла. Збоку, за стойкай, Карчмар працірае брудным фартухом чаркі і келіхі.

Нечакана Яська падхопліваецца і пачынае крычаць.

Яська. Я не чытаў! Я нічога не ведаю! Я не бунтаўшчык!

Д’ябал (ловіць Яську за руку). Не крычы. Ты не на судзе.

Яська. А дзе? (Азіраецца.) У пекле?

Д’ябал. Амаль што. (Налівае Яську гарэлкі.) Бяры.

Яська (баязліва паглядае на чарку з гарэлкай і адсоўваецца). Дзякуй, я не п’ю.

Распусніцы за суседнім сталом пырскаюць са смеху.

1-я Распусніца (шэптам). Чула; не п’е чалавек. Можа, святы?

2-я Распусніца (шэптам). Які святы! Хворы. (Уголас.) А вось мы б не адмовіліся, калі б нас хто пачаставаў.

Д’ябал (да Карчмара). Карчмар, гарэлкі для дзяўчат. (Да Яські.) Зусім не п’еш?

Яська (нясмела). Можа, квасу.

1-я Распусніца (шэптам). Чула: папрасіў квасу.

2-я Распусніца (шэптам). Добра, што не свянцонай вады. Я ж казала: хворы. (Уголас.) А дзе наш пачастунак?

Карчмар не спяшаецца несці гарэлку, нібыта чагосьці чакае.

Д’ябал (да Карчмара). Ты што, не чуеш? Пляшку для паненак!

Карчмар (хмыкае). Знайшліся мне паненкі. Пан яшчэ не заплаціў мне за тое, што выпіў.

Д’ябал моўчкі вымае з унутранай кішэні пінжака тоўсты пачак грошай і, выцягнуўшы адну купюру, кладзе яе на стол. Карчмар выходзіць з-за стойкі, падыходзіць да стала і, пабачыўшы вартасць купюры і таўшчыню пачка, змяняецца з твару.

(Лісліва.) Выбачайце, пане. Увогуле, у нашай карчме можна ўсё браць напавер. (Забірае грошы.) Значыцца, гарэлкі для дзяўчат і... квасу для панскага сябра?

Д’ябал. Не трэба квасу. Ён жартуе.

Карчмар. То замест квасу яшчэ адну пляшку гарэлкі? (Бяжыць па гарэлку.)

Д’ябал. Пі, Яська, не дурыся. У пекле табе не наліюць.

Яська (уздыхае). Э-эх! (Бярэ ў рукі чарку.)

Д’ябал з Яськам п’юць гарэлку. Карчмар прыносіць пляшку гарэлкі для распусніц і пляшку для Д’ябла з Яськам.

Карчмар (да распусніц, шэптам). Бачылі, колькі ў яго грошай? То чаго седзіцё, як манашкі на імшы? (Вяртаецца за стойку.)

Яська (да Д’ябла). Але ж ты і набраўся!

Д’ябал (усміхаецца). Зусім як чалавек, праўда?

Яська. Як свіння, прашу прабачэння.

Д’ябал. Ах, Яська! Д’ябал, чалавек, свіння... Невялікая паміж намі розніца. Мы маглі з табой трапіць у рай, а выбіраемся ў пекла. Дык што цяпер удаваць анёлаў?

Яська. Паглядзеў бы я, як бы ты маўчаў, калі б цябе так збівалі.

Д’ябал. Бедны Яська! Як мала трэба, каб ты адмовіўся ад вечнага шчасця: даць табе раз-другі ў морду. А калі б трэба было ахвяраваць жыццём?

Падыходзяць распусніцы і пачынаюць заляцацца да Яські і Д’ябла.

1-я Распусніца. Чаго, хлопцы, такія сумныя?

2-я Распусніца. Можа, разам нам было б весялей?

Д’ябал. Сядайце, дзяўчаткі. Мы акурат тыя, хто вам патрэбны. (Усаджвае 1-ю Распусніцу сабе на калені і налівае ўсім гарэлкі.)

2-я Распусніца хоча сесці на калені да Яські, але той адсоўваецца.

Яська. Адчапіся, у мяне і без цябе грахоў хапае.

2-я Распусніца (пакрыўджана). Фу, які нявыхаваны. (Падыходзіць да Д’ябла і сядае яму на другое калена.)

1-я Распусніца (з усмешкай). Святы.

2-я Распусніца (злосна). Хворы!

Д’ябал. Забудзься пра ўсё, Яська! Гуляй, пакуль яшчэ ёсць час. Давай вып’ем!

Яська (змрочна). Не хачу.

Усе, акрамя Яські, выпіваюць. Д’ябал цалуецца з распусніцамі, шэпча ім на вуха брыдкія словы, мацае за найбольш далікатныя месцы. Усе, акрамя Яські, рагочуць.

(Не вытрымлівае.) Цьфу! Брыдка на вас глядзець. Канец свету! Што мы тут робім? Чаму сядзім у гэтай бруднай карчме? Не справіўся я, горшы я за Адама! Дык бяры мяне і цягні ў пекла. (Стомлена.) А не — адпусці дамоў.

Д’ябал. А можа, даць табе яшчэ шанец? Як? Не падвядзеш? (Смяецца.)

Яська. Пайшоў ты... да д’ябла.

Д’ябал. Баішся, баішся! (Нечакана цвяроза.) Бо ўжо ведаеш, што і гэтым разам не вытрымаеш. (Нахіляецца да Яські.) I ніхто, Яська, не вытрымае. Чалавек слабы, занадта слабы. Таму няма для нас раю: ні для цябе, ні для мяне. Дзверы зачыніліся назаўсёды. (Шэптам.) А можа, няма і пекла, толькі гэтая карчма? Можа, няма нам куды адсюль ісці? (Рагоча, як вар’ят.) Няма Бога і няма мяне! Толькі ты, Яська, ёсць, толькі ты... (Казыча распусніц.)

Тыя заходзяцца ад смеху.

Яська. Ты ўжо лыка не вяжаш. (Азіраецца.) Што я буду з табой рабіць?

Д’ябал. Гуляй, Яська! Пі гарэлку, забаўляйся з дзеўкамі. Я фундую! Гэй, карчмар, яшчэ гарэлкі! (Абдымаецца з распусніцамі, задзірае ім спадніцы.)

Падбягае Карчмар з новымі пляшкамі гарэлкі, але бачыць, што Д’ябал ужо зусім п’яны.

Карчмар. А можа, шаноўныя госці жадаюць адпачыць? Маем надзвычай утульныя пакойчыкі. Дзяўчаты ахвотна вас правядуць і пакажуць усе выгоды.

1-я Распусніца. І ў ложак пакладзём!

2-я Распусніца. I распранём!

1-я Распусніца (натхнёна). Зробім, што толькі пажадаеце!

2-я Распусніца (злосна). Казачку на ноч распавядзём.

Д’ябал (падміргвае). Што скажаш, Яська? Выбірай, табе каторую?

Яська. Я да Паўлінкі хачу. (Адварочваецца.)

Д’ябал. То я вазьму абедзвюх! Хадземце, мае салодкія!

1-я Распусніца. А пан з намі ўправіцца?

2-я Распусніца. Абы заплаціў.

Д’ябал з распусніцамі ўстаюць з-за стала.

Яська. А мне што рабіць? Не баішся, што я ўцяку?

Д’ябал. Куды, Яська? Ад сябе не ўцячэш. (У абдымку з распусніцамі выходзіць з пакоя.)

Карчмар сядае да Яські за стол.

Яська (сам сабе). Вось паскуднік! А я было паверыў, што ён і праўда стаміўся, у рай захацеў... Каму паверыў, гэтаму жлукце?

Карчмар. Бачу, Яська, ты не вельмі любіш свайго сябра. Даўно ты яго ведаеш?

Яська. Які ён мне сябра! Лепш бы я яго зусім не ведаў.

Карчмар. А што ён за чалавек? Адкуль у яго столькі грошай?

Яська. Што табе да ягоных грошай? Смачны жабе арэх, ды зубоў Бог не даў. Д’ябал ён, а не чалавек.

Карчмар. Нам з табой, Яська, за ўсё жыццё столькі не зарабіць. (Нахіляецца да Яські.) Можа, гэта адзіны шанец у жыцці?

Яська (устрывожана). Які да халеры шанец? Ты што пляцеш, карчмар? Ты да чаго мяне намаўляеш? Украсці ў яго грошы?

Карчмар. Не ўкрасці, не! Барані Божа! (Шэптам.) Забіць. А грошы пасля падзелім.

Яська. Забіць? Яго? (Смяецца.) Але ж ты і прыдумаў!

Карчмар (заклапочана). Украсці я мог бы і сам. Але раніцай ён прачнецца, і што тады? Не, яго трэба забіць. А я стары, не дам рады.

Яська. Ты што, гідкі слімак, не чуў: гэта не чалавек, а д’ябал.

Карчмар. Не бойся, Яська, ён добра напіўся і будзе спаць як пшаніцу прадаўшы.

Яська. Сапраўдны д’ябал! З пекла! Зразумеў? (Налівае ў чарку гарэлкі і куляе ў рот.)

Карчмар (недаверліва). Сапраўдны д’ябал? Там? П’яны як зямля і з дзвюма дзеўкамі ў ложку? (Смяецца.) Яська, ты больш не пі.

Яська. Не верыш мне? А ў рай верыш? Я там быў.

Карчмар. Што ж ты там рабіў?

Яська. Што рабіў?.. Піў... закусваў... музыка грала...

Карчмар (расчаравана). Э, хлопча, гэткі рай у маёй карчме кожнага вечара.

Яська. Не верыш мне! Як хочаш. Можа, я таксама ўжо сабе не веру. Але там — д’ябал. (Адварочваецца.)

Карчмар (сам сабе). Во набраў у галаву. Можа, з розуму крануўся? (Падумаўшы.) Д’ябал не д’ябал, а грошы ў яго не фальшывыя, я праверыў. (Да Яські.) Хлопча, ты мяне пераканаў. Там — д’ябал.

Яська (абыякава). Дык што?

Карчмар (урачыста). Мы павінны яго забіць.

Яська (ашалела). Д’ябла? (Паварочваецца да Карчмара.) З глузду з’ехаў, стары? Хіба яго можна забіць?

Карчмар (упэўнена). Можна, Яська, можна! Там, у пекле, калі ён ва ўсёй сваёй сіле ды пры розуме — немагчыма. А тут, на зямлі, калі ён у абліччы чалавека, п’яны ды сонны — можна. (Вымае з-пад крыса нож.) Вось гэтым нажом.

Яська (глядзіць на нож). Узяць і забіць д’ябла. Вось гэтым нажом. I што тады?

Карчмар (пераканана). I тады — рай. Рай на зямлі. Бо ўсё зло — ад д’ябла. Ад яго ўсе нашыя беды і няшчасці.

Яська. Як проста! Рай на зямлі.

Карчмар. I, заўваж, ніякага злачынства! Ніякага граху, Яська! Хіба гэта грэх — забіць нячыстага? Твой хрысціянскі абавязак!

Яська, як зачараваны, глядзіць на нож. У пакой вяртаюцца распусніцы.

Ну, як, дзяўчаткі? (Сквапна.) Ці шмат зарабілі?

2-я Распусніца. Не чалавек, а д’ябал. Ніколі больш не лягу з ім у ложак, нават за такія грошы.

1-я Распусніца. Ах, а я дык, здаецца, вярнула б яму і грошы, каб толькі яшчэ раз паспытаць такога шчасця.

2-я Распусніца (злосна). Пашкадуй сваю задніцу, дурніца!

1-я Распусніца. Ты пра сваю клапаціся. Ёй даўно ўжо пара на печы грэцца.

2-я Распусніца. Ах ты, курва! (Б'е сяброўку па твары.) Смаркачка!

1-я Распусніца. Ад курвы чую! (Спрытна дае здачы.) Порхаўка старая!

Карчмар (кідаецца разнімаць дзевак). Атрымалі сваё — і дадому. (Бярэ са стала пляшку гарэлкі і аддае дзеўкам.) Вось вам, каб хутчэй памірыліся. (Выправаджвае дзевак з карчмы і вяртаецца да Яські.)

Яська (разгублена). Жлукціць гарэлку, спіць з бабамі... Можа, ён і праўда ніякі не д’ябал? Можа, ашуканец які?

Карчмар (пераконвае). Д’ябал, Яська, д’ябал. Не сумнявайся! Чуў, што сказала дзеўка? А яна столькі іх бачыла на сваім вяку, што ёй можна даць веры. Трэба яго забіць! Мусіш хоць раз у жыцці адважыцца на рашучы ўчынак. (Падсоўвае Яську нож.) Бяры нож!

Яська (бярэ нож у руку). I тады — рай? Рай на зямлі? (Узнімаецца з-за стала.)

Карчмар. Рай, рай... Хадзем, я пакажу, дзе... (Мітусіцца каля Яські.) Пасля гарэлкі і дзевак ён, мусіць, спіць як забіты. Ага, як забіты. А грошы, калі ты іх не хочаш браць, не бяры. Ты ж не дзеля грошай, праўда?

Яська (згадвае словы Д'ябла). Мы ўсё перайначым! Мы перапішам нанава гісторыю чалавецтва! (Сціскае ў руцэ нож. У суправаджэнні Карчмара пакідае пакой.)

Неўзабаве Карчмар вяртаецца.

Карчмар. Як я яго абкруціў?! Няхай думае, што забіў самога д’ябла. А мне застануцца ўсе грошы. (Прыслухоўваецца.) Толькі б не збаяўся ў апошнюю хвіліну.

Чуваць адчайны чалавечы крык, гучна стукаюць дзверы.

З’яўляецца Яська з акрываўленым нажом у руках.

Яська (дрыжачым голасам). Крычаў... зусім як чалавек. I кроў такая чырвоная, цёплая... Карчмар, а калі гэта... не д’ябал?

Карчмар. Д’ябал, д’ябал! Зараз трэба схаваць у склепе цела. Хадзем, дапаможаш мне. (Выходзіць з пакоя.)

Яська застаецца стаяць.

Яська. Божа, што я нарабіў? Каго я забіў, Божа?

Вяртаецца разгублены Карчмар.

Карчмар. Яська, грошай няма. I цела таксама... Што за жарты, Яська?

Чуваць ціхі іранічны смех. Карчмар здзіўлена азіраецца. Яська заціскае вушы рукамі і падае на калені.

З’ява сёмая

Глухая мураваная сцяна, без аніякага следу намаляваных крэйдай дзвярэй. На вышыні трох-чатырох метраў ад зямлі са сцяны тырчыць жалезная бэлька, з яе звісае вяровачная пятля. Пад самай пятлёй сядзіць на зэдліку Яська з акрываўленым нажом у руцэ.

Яська (ачуняўшы). Дзе я зноў? (Азіраецца.) Сцяна, зэдлік, пятля. Ах так, я збіраўся павесіцца... Але з’явіўся д’ябал і мне перашкодзіў. (Заўважае нож у руцэ.) I я забіў яго! (Адкідае нож.) Але навошта?.. Дзе райскі сад з чароўным абрусам? Дзе блакітнае неба, смарагдавая трава, крыштальная вада? Нічога няма. Зноў гэтая ненавісная сцяна... Навошта? (Узбіраецца на зэдлік і прасоўвае галаву ў пятлю.)

З-за вугла выходзіць Д’ябал. Ён апрануты ў летні белы гарнітур, на нагах — белыя чаравікі, на галаве — белы капялюш. У адной руцэ ён трымае валізку, у другой — парасон ад сонца. Д’ябал нагадвае чалавека, які выбіраецца адпачываць на паўднёвы курорт.

Д’ябал. Прывітанне, Яська. Не пазнаеш?

Яська (прыглядаецца). Ты? Ты што... уваскрэс?

Д’ябал. Падобна на тое. А ты як маешся? Зноў надумаў вешацца? А шкада. Шкада, што ты не выкарыстаў сваю апошнюю магчымасць.

Яська (перасмяглымі вуснамі). Якую магчымасць?

Д’ябал. Там, у карчме. Няўжо ты нічога не зразумеў? Добра, не буду табе перашкаджаць. (Падыходзіць да сцяны.)

Дзверы перад ім самі адчыняюцца, з праёма ліецца яркае святло. Д’ябал перастаўляе нагу за парог.

(Азірнуўшыся.) Бывай, Яська.

Яська. Стой, ты куды? (Вымае галаву з пятлі.)

Д’ябал. Як куды? У рай. Душа нявінна забітага...

Яська (саскоквае з зэдліка). А як жа я?

Д’ябал. Ты? Ты мне больш не патрэбны. I я вам таксама. Навошта вам д’ябал, калі вы ў Бога не верыце? (Уваходзіць і шчыльна зачыняе за сабой дзверы.)

Яська. Пачакай! Вазьмі мяне з сабой! (Кідаецца да сцяны, спрабуе знайсці і адчыніць дзверы, але безвынікова.) Я ўсё зразумеў! Дай мне яшчэ адзін шанец! (Разганяецца і б’е плячом у сцяну там, дзе толькі што былі дзверы.) Я моцны! Я змагу! Я вытрымаю! Вярніся, прашу цябе! (Зноў разганяецца і б’е плячом у сцяну.) Адчыні дзверы! Я не хачу тут заставацца!

З’яўляецца ўстрывожаная Паўлінка.

Паўлінка. Ясечка! Міленькі мой, што ты робіш? (Кідаецца да Яські.) Чаго ты крычаў? Табе дрэнна? Што здарылася?

Яська (б’е кулакамі ў сцяну). Ён падмануў мяне! Не ўзяў з сабой! Зачыніў дзверы!

Паўлінка. Хто падмануў? Якія дзверы? (Абдымае Яську.) Хто цябе пакрыўдзіў, родненькі?

Яська. Тут, у сцяне, былі дзверы. (Усхліпвае.) Памятаеш?

Паўлінка. Не было тут ніколі дзвярэй.

Яська. Намаляваныя крэйдай.

Паўлінка. Дзеці гулялі — намалявалі. А потым дождж змыў. Не бяры да галавы. Ты сёння шмат працаваў, стаміўся, есці, напэўна, хочаш. Я прыгатавала смачную вячэру. Сяджу, чакаю, а цябе ўсё няма і няма. Пайду, думаю, пагляджу, дзе мой Яська падзеўся. (Цалуе Яську.) Хадзем дадому, любы. Хадзем, мой каханы.

Яська (з надзеяй). Так, я стаміўся. Я вельмі стаміўся. Адвядзі мяне дадому, Паўлінка.

Паўлінка бярэ Яську за руку і вядзе дахаты. Крокі людзей сціхаюць. Усталёўваецца абсалютная цішыня, западае поўная цемра.

I ў самае апошняе імгненне чуваць ціхае рыпенне, дзверы ў сцяне прыадчыняюцца і скрозь шчыліну прасочваецца тонкі праменьчык святла.

Заслона

1997